1.2. Неологизмдердің жасалу жолдары

Жаң а лексикалық бірліктердің жасалуы сол тілде тарихи қ алыптасқ ан белгілі бір сө зжасам модельдері бойынша жү зеге асады. Бұ л ретте негізгі сө зжасам проблемаларының бірі сө зжасам модельдерінің немесе тә сілдерінің ө німіділігі проблемасы болып табылады.

Қ азіргі ағ ылшын тілінде аффиксация, сө з кү рделендіру, конверсия, сө здерді кіріктіру, қ ысқ арту, лексикалық -семантикалық тә сіл, сө здегі дыбыстарды алмастыру жә не екпінді ауыстыру (фонологиялық тә сіл) жә не т. б. жә не т. с. с. жататын кө птеген жаң а сө здер жасау тә сілдері бар. Алайда аталғ ан тә сілдердің барлығ ы бірдей қ олданылмайды, жә не ә рқ айсысының сө зжасам процесіндегі ү лес салмағ ы да бірдей емес. Туынды сө з жә не кү рделі сө з сияқ ты тә сілдер жаң а сө з жасауда кө п қ олданылады.

Туынды сө з жә не кү рделі сө з кө мегімен жаң а сө здердің 88% (зерттелген 3000 сө здің ) жасалады. Басқ алары, мысалғ а, конверсия, лексика-семантикалық тә сілмен жаң а сө здер аз жасалады, жә не сө здегі дыбыстарды алмастыру жә не екпінді ауыстыру тә сілдерін жатқ ызуғ а болатын ү шіншісінің ө німділігі аз жә не қ азіргі уақ ытта пайдаланылмайды десек те болады. Осығ ан байланысты былайша бө лу қ абылданғ ан:

· аз ө німді аффикстер

· ө німді

· " абсолютті ө німдімдік" деп аталатын, яғ ни сө зжасам элементі ретінде аффикс ө з қ олдану аясында аз шектелген сө з жасам тә сілдері бар аффикстер.

1. Аффикстік неологизмдер.

Аффикстік бірліктер ережеге сә йкес, тү гелімен ағ ылшын тіліндегі сө з жасамдық дә стү рді сақ тай отырып, яғ ни морфологиялық қ ұ рылым мен мағ ына сипатына байланысты тасушы тілге ә деттегідей кө шеді. Сондық тан ө ндірістік неологизмдердің пайда болуы сол сө здің мағ ынасы толық ашылғ ан сә тте ғ ана сө здің жаң а екенін аң ғ арады.

Аффикстік бірліктер Кэннонның [Cannon, 1986] мә ліметі бойынша, жаң а сө здердің 24% қ ұ райды. [10, 21-22б]

Қ азіргі кездегі аффикстердің ө зіндік сипаттамасы олардың терминологизациясы, яғ ни олардың белгілі бір ғ ылым мен техника саласына тұ рақ тануы болып табылады. Барлық жаң а жасалғ ан аффикстік сө здердің жартысы ғ ылым саласына қ атысты болып келеді.

Мейілінше белсенді бірліктері физика жә не биология саласында жаң а терминді сө здердің жасалуына қ атысаады. Мысалы, –on жұ рнағ ы (кішкентай ғ ана бірлік немесе бө лшек) мынадай терминдердің жасалуына қ оланылады: gluon физиканың кішкентай жаң а бө лігі, luxon нө л массалы кішкентай бө лшек. Кө птеген жаң а энзимдердің ашылуы

–ase (энзим) жұ рнағ ының кең қ олдануына алып келді. Алғ ашқ ыда жұ рнақ diastase терминімен бірге қ олданылды. Энзим кө міртегін қ антқ а айналдырады.

Топырақ таксономиясында sol (лат. solum топырақ ) жұ рнағ ы топырақ тың тү рен білу ү шін белсенді қ олданылады: aridisol (американдық вариантпен) шө лейт топырағ ы, histosol ылғ алды топырақ, vertisol балшық ты топырақ , hioxisol тропикалық топырақ.

Префиксалдік бірліктер жартылай префикстер ролінің ұ лғ айғ анын кө рсетеді. Белгілі болғ андай, жартылай префикстер кө бінесе префикстерге қ арағ анда мағ ыналық жағ ынан кү рделі болады, сондық тан да кө біне жаң а сө здің мағ ынасына ә сер етеді. Жартылай префикстердің негізгі кө зі – латын тілі, француз тілі жә не грек тілі: acro-, bio-, xeno-, micro-, euro-, tele- жә не т. б. олардың қ олданылуы ғ ылыми-техникалық саласымен шектеледі. Алайда техникалық жаң алық тардың тұ рмыстық тіршілікте қ арқ ынды ө рбуіне байланысты жартылай префикстер де жалпы қ олданысқ а кіреді.

Кейбір жартылай префикстер кү рделі сө здерден жә не фразалы сө здерден мү шеленіп шығ ады: dial-a (телефон арқ ылы қ ызмет кө рсетуді білдіреді ) dialphone –ден, мысалы, dial-a-bus, dial-a-meal; flexi иілгіш, икемді – Ғ lexi Van сауда маркасынан. Мысалы:

flexicover, flexinomics, flexiroof. [13, 85-86б]

Осылайша қ азіргі аффикстік жү йесі жаң а аффикстер мен жартылай аффикстердің пайда болуымен сипатталады.

2. Қ олданыстағ ы сө зге тағ ы да бір мағ ына беру. Мысалы, cal l сө зі ағ ылшын тілінде «атау», «шақ ыру», «телефон қ оң ырауы» жә не т. б. мағ ынаны білдіреді. Алайда биржалық істің дамуымен бұ л сө здің сө здіктерде «колл, опцион колл» (яғ ни белгілі бір мерзім ішінде алдын ала сыйлық ақ ы тө леу отырып, келісілген бағ а бойынша бағ алы қ ағ аздарды сатып алу қ ұ қ ығ ы) болды, ал банктік істердің дамуымен – «несие алушығ а банктің оның шарттарды бұ зуына байланысты несиені мерзімінен бұ рын тө леу туралы талап» ретінде тіркелген жаң а мағ ынасы пайда болды.

3. Сө здердің қ осылуы.

Ағ ылшын тіліндегі сө здердің жасалуының ө те ежелгі, жан-жақ ты жә не танымал тә сілі - сө здердің қ осылуы. Олар нақ осы кезге дейін ө зідерінің белсенділіктерін жоғ алтқ ан жоқ: қ азіргі ағ ылшын тілінің жаң а сө здерінің ү штен брін – кү рделі сө здер алып жатыр. Кү рделі неологизмдердің ішінде кө біне екі компонентті қ ұ райтындар кездеседі. Негізгі модельдері болып N + N Þ N; A + N Þ N моделдері қ ала береді. .

Сө здердің қ осылу процесі екі сө здің (екі негіздің ) қ осылуынан жасалады. Мысалы, carryback – «шығ ындардың ерте кезең ге ауыстырылуы», citiplus ««Ситибэнк» (АҚ Ш) банктің клиенттеріне ұ сынып отырғ ан қ ұ ралы». Жаң а кү рделі зат есімдік бірліктердің ішінде эндоцентриттіктері де бар: glue-sniffing желімнің исін наркотикалық эффект алу ү шін ішке тарту, think-tank ұ жымдық ойлау.

Қ азіргі уақ ытта кү рделі сө здер мен сө з тіркестернің шектелуі ү шін бірнеше критерийлер қ атары жү ргізілді. Ағ ылшын мә тіндеріндегі неологизмдерді аудару кезінде негізгі критерийді орфографиялық критерий алады, яғ ни сө здердің қ осарлануынан жасалғ ан жаң а сө здердің дефис арқ ылы жазылуын немес кү рделі сө з ретінде жазылуына аса мә н береді:

dividend-right certificate – «дивиденд алу қ ұ қ ығ ы ү шін берілетін сертификат»,

dear-money policy - «жылдық ү стемелерді ұ лғ айту арқ ылы несиені шектеу»,

fill-or-kill order – «клиенттің қ азір орындалуы тиіс брокерге бұ йрығ ы »

сө здер қ осылғ ан кезде бірінші сө здің аяғ ындағ ы дауысты дыбыс пен келесі сө здің басындағ ы дауысты дыбыс сә йкес келсе, олардың біреуі тү сіріліп жазылады:

net + etiquette = netiquette « Интернетке ақ парат енгізу».

Алайда мұ ның ереже емес екенін ескеру қ ажет: Some sections of the American press are upping the case still further by using an even more emotive term «cyberrape», to describe the actions of Jake Baker, a 20-year-old American student. (The Independent, 1998).

Кү рделі жасалатын бірліктердің саны жоғ арылайды. Негізгі ө німді жұ рнақ –er жұ рнағ ы болып табылады:

baby-boomer соғ ыстан кейінгі демографиялық дағ дарыс кезінде туғ ан бала;

page-turner ө те қ ызық ты кітап;

all-nighter тү німен толастамайтын нә рсе, мысалы сессия уақ ытындағ ы сабақ тар.

Кү рделі бірліктердің ішінен шылау мен ү стеудің кө мегімен жасалғ ан сын есемдер мен етістіктердің ү лесі бар:

Laid-back ә лсіреу, босаң су,

buttoned-down дә стү рлі, салтқ а сай;

spased-out наркотиктің шырамында жү р

turned-on толқ улы,

switched- off есін білмейді, ештең е сезбейді

burned-out, dragged-out шаршағ ан, сілікпесі шық қ ан,

tapped-out сенімсіз

Кү рделі неологизмдер кө пкомпонентті ү йлесулермен де сипатталады. В. И. Заботкина кө рсеткендей шамамен 500 бірлік ү ш компоненттерден тұ рады:

point-in-time дә л уақ ыт, нақ ты уақ ыт,

middle-of-the-road, поп-музыкағ а арналағ ан

Осындай кө п компонентті модельдердің бірі соң ғ ы кездерде line сө зімен келетін сө здер, олар кү рделі сө здер мен сө з тіркестерінің соң ында орналасады:

straight-line responsibility тікелей жауапкершілік,

dotted-line responsibility екеуге арналғ ан жауапкершілік,

bottom-line соң ғ ы

top-of-the-line ең жақ сысы

ball-park figure шашамаланғ ан мә лімет

back-of-the-envelope жең іл ә рі жылдам анық талатын

A ball-park figure is a rough estimate, explains lexicographer Sol Steinmetz, while a back-of-the-envelope sum is one simply or easily arrived at without the need of a pocket calculator.

Осылайша мағ ыналық жағ ынан ажыратылатын бір немесе одан да кө п бірліктер ө з дең гейінде қ олданылады.

to nickel-and-dime ұ сақ -тү йекке кө п кө ң іл бө лу

meat-and-potatoes негізі,

nuts-and-bolts базалық

quick-and-dirty тез тамақ тануғ а болатын жер (бар, кафе)

4. Конверсия .

Конверсия деп сө здің бір сө з таьынан екіншісіне функционалды ауысын білдіреді, яғ ни бір сө здің бірнеше сө з табының ролінде қ олданылуы. Бірақ кейбір ғ алымдар конверсияны сө з жасам деп атайды. Мысалы, қ азір Интернет желілерінде E-mail me/us to … деген сө здерді жиі кездестіруге болады. Мұ ндай неологизмдердің мағ ынасын ашып кө рсету қ иындық туғ ызбайды. Синтаксистік контекст етістікке ауысқ алы тұ рғ ан сө зді анық тауғ а мү мкіндік береді. E-mail сө зінің мағ ынасын (электрондв пошта) аударамыз: хабарламаларың ызды электронды поштамен мекенжай бойынша жіберің із. [14, 87-88б] …

Негізгі модуль N Þ V болып қ ала береді, осығ ан байланысты жаң а терминдер жасалады:

Then his telefonino rang, or rather squeaked piercingly... It is impossible to get away from the wretched telefonino wherever you are in Italy. Of all the countries in Europe, only Britain has more mobile telephones. (The Independent, 1998)

Содан соң оның мини-телефоны шылдырлдап, басқ аша айтқ анда жан айқ айы шық ты. Италияның қ айбір ө ң ірінде болсаң ыз да, осы мазасыз телефонна қ ашып қ ұ тыла алмайсыз. Европалық елдердің ішінде ұ ялы телефондар тек қ ана Ұ лыбританияда кө п.

The Soviets had Sputnik, but the Americans had their open-plan kitchen. No contest. (The Independent, 1998)

Кең ес одағ ы " Спутник" жасады, ал американдық тар ашық тү рді асханалар жасады. Бә секелестіктен тыс.

to back-stroke, to lesion, to polygraph жә не т. б.

етістіктердің кө бі кү рделі зат есімдерден жасалады:

to soft-dock от soft-dock стыковка орбитальной станции без посредства механических приемов;

to carpool от carpool жұ мысқ а дейін немесе дү кенге дейін кезекпен машинаны айдау

red-line от red-line қ аланың жеке аудандардың дискриминациясы .

rip-off ұ рлық (от to rip-off ұ рлау),

workaround (космонавтика термині) сә тсіз ұ шқ ан кездегі альтернативті

give-back, flowback, passalong, buy-off.

collectbles коллекционердің заттары

Ә сіресе, зат есімдердің –ic ке аяқ талғ ан сын есімдерден жасалуы, мысалы, acrylic, transuranic, tricyclic. Мұ ндай модельдер медицинада кең інен қ олданылады. autistic, astigmatic, geriatric, prepsychotic.

work-to-rule жұ мысшылардың ең бек шартының орындалуын талап етуі.

cents-off тө мендеген.

Hyper толқ улы, эмоционалды;

maxi ү лкен кө лемдегі нә рсе.

to frag убивать мү шелендіру ттә сілі,

to psych толқ ыту

Мысалдар to cassette кассетаны магнитофонғ а салу

to butterfly кө белек секілді ұ шу.

Осылайша конверсиядағ ы тақ ырыптың байытылғ ан тү сінігі беріледі. .

Мысалы: compulsory сө зі міндетті бағ дарлама

to acupuncture инемен емдеу компьютердің жадынан сақ талғ ан ақ паратты алу

to access passfail білімгерлерді жү йелі бағ алау

military ә скери

to summit жоғ ары дең гейде кездесуге қ атысу.

Сө з жасау ә дістерінің туындылығ ын есепке алумен неологизмдерінің толық сыныптамсын Луи Гилберт ұ сынғ ан болатын.

Ол мынадай неологизмдердің топтарғ а бө лудің ә дісі бойынша ерекшелеуді ұ сынады:

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 7 8 9 Следующая ⇒