Пәні: Абайтану. Сыныбы: 9-сынып. АБАЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ШЫҒЫСТЫҚ САРЫНДАР

Кү ні: 29. 09. 2016

Пә ні: Абайтану

Сыныбы: 9-сынып

Сабақ тың тақ ырыбы: Абай шығ армаларындағ ы шығ ыстық сарындар

Сабақ тың мақ саты:

1. Білімділік: оқ ушыларғ а Абай шығ армаларындағ ы шығ ыстық сарындар, ақ ынның шығ ыс ақ ындарымен шығ армашылық байланысы туралы тү сінік беру;
2. Дамытушылық: ой-ө рісін, ойлау белсенділігін, сө йлеу шеберлігін, тіл мә дениетін дамыту, сө здік қ орын молайту, шығ армашылық ізденіске баулу;

3. Тә рбиелік: елін, жерін, Отанын қ адірлеуге, адамгершілікке, адалдық қ а, ең бексү йгіштікке тә рбиелеу.

Сабақ тың тү рі: лекция сабақ.

Сабақ тың ә дісі: тү сіндіру, суреттеу, салыстыру, сұ рақ -жауап, сө здікпен жұ мыс, бағ алау, бекіту, қ орытындылау.

Сабақ тың кө рнекілігі: кө ркем ә дебиеттер, бейнелі суреттер, рефераттар, бү ктемелер.

Сабақ тың формалары: жеке баламен, топпен, сынып ұ жымымен жұ мыс жү ргізу..

Сабақ тың типтері: ұ йымдастыру кезең і, ү й тапсырмасын сұ рау, жаң а сабақ ты тү сіндіру, бекіту, бағ алау, қ орытындылау,

Сабақ тың барысы:

І Ұ йымдастыру кезең і:

1. Оқ ушылармен амандасу, тү гелдеу;

2. Оқ у қ ұ ралдарын, сабақ қ а дайындығ ын тексеру;

3. Сыныптың тазалығ ына кө ң іл бө лу;

4. Оқ ушылардың зейінін сабақ қ а аудару;

5. Cабақ тың мақ сатымен таныстыру.

ІІ Ү й тапсырмасын тексеру:

1. Ақ ынның халық даналығ ын тануы туралы тү сінік.

2. Реферат жазу.

ІІІ Жаң а сабақ ты тү сіндіру:

АБАЙ ШЫҒ АРМАЛАРЫНДАҒ Ы ШЫҒ ЫСТЫҚ САРЫНДАР

Қ азақ ә дебиетінің классигі – Абай Қ ұ нанбайұ лының ә деби мұ расының рухани нә р алғ ан ү ш қ айнар кө зінің бірі – Шығ ыс мә дениеті, Шығ ыс ә дебиеті екендігі зерттеушілердің ең бектерінен белгілі.

Абай Шығ ыс ақ ындарының шығ армаларын ө зінің ақ ындық ой-кө рігінен ө ткізіп, ағ артушылық ой-пікірлерімен ұ штастырды. Сондық тан олар бастапқ ы тү пнұ сқ асын ө згертіп, қ азақ ы бір рең к алып кеткен. Абай ақ ындық кемеліне келіп, таланты ә бден толысқ ан кезде Шығ ыстың классикалық араб, парсы поэзиясы ү лгісінде бірнеше ө лең дері мен «Ескендір» поэмасын, «Мың бір тү н» желісі негізінде «Ә зім ә ң гімесі» мен «Масғ ұ тты» жазды.

Шын мә нісінде, Абай Шығ ыстың ү лгілі ақ ындарынан тікелей аударма жасамағ ан. Ал, парсы ақ ындарына келгенде оларғ а тура еліктемей, ө зіндік ақ ындық бет-бейнесін сақ тап, ө зінше жырлағ ан. Абайда еліктеу жоқ тың қ асы, тек ақ ын мұ расынан парсы ақ ындары шығ армаларымен ү ндестік сарыны менмұ ндалап тұ рғ аны анық.

Абай Шығ ыс ә дебиеті классиктерінің шығ армаларымен Ахмет Риза медресесінде танысады. 13-14 жасар бала ақ ын Шығ ыс шайырларының рухына табынып, ө зі қ ұ рмет еткен ақ ындардың есімін санамалап ө тіп, солардан медет тілейді. Абай аты аталғ ан ирандық ақ ындардың ең бектерімен тү пнұ сқ а арқ ылы да таныс болуы ә бден мү мкін. Абайдың парсы тілін бір кісідей жақ сы білгеніне ө зінің шығ армаларында кө птеп кездесетін парсы сө здері, парсы тілдес ақ ындар шығ армаларымен ой ү ндестігі, тақ ырып, идея ұ қ састық тары айғ ақ бола алады. Оның ү стіне шет тілін мең геру зерек те алғ ыр Абай ү шін кө п қ иындық тудырмаса керек-ті. Мә селен «Ә лифби» ө лең індегі қ олданылғ ан кірме сө здер қ азіргі парсы тілінде ө з мә нін жоймағ ан. Парсы тілінен бұ л сө здер тө мендегідей аударылады: «ғ ибрат», ебрат – ү лгі; «дард» – дерт, ауру, сырқ ат; «несбат» – қ атысты, қ атынас, «абиат» – бейт сө зінің кө пше тү рі; «бейт» – екі мысрадан тұ ратын ө лең ө лшемі; «сана» – мадақ; «хормат» – қ ұ рмет, абырой; «ентезар» – кү ту, тосу; «дариғ а» – қ ап, ә ттең -ай, ө кінішті; «лаб» – ерін; «йар» – дос, жар, тілектес; «руз» – кү н т. б. Ал осы сө здердің кейбіреуінің парсы тіліне араб тілінен енгенін ескермеске тағ ы болмайды.

Абай Шығ ыс ақ ындары есімдерін санамалап ө тетін ө лең інде парсы поэзиясының негізін қ алаушы Рудакидің есімін атамаса да екі ақ ынның табиғ ат тақ ырыбын жырлаудағ ы ө лең дерінің сарындас, мазмұ ндас екенін байқ аймыз.

Рудаки «Тү рлі тү сті, жұ пар иісті, жасыл кө ктем келіп жетті», «Қ атпар-қ атпар жапырақ ты, аппақ мирта, жасыл бақ », «Мулиан арығ ының исі бұ рқ ырап», «Желтоқ санның тү ніне бір бейне сә уір қ ұ лағ андай айналып» сынды ө лең дерінде табиғ аттың ә ртү рлі қ ұ былыстары мен кө ріністерін поэтикалық тұ тастық пен тамаша сипаттап жырлағ анындай, қ азақ тың жазба ә дебиетінің негізін қ алаушы Абай шығ армаларынан да табиғ аттың қ айталанбас сә ттерін, оның бір кү йден екінші кү йге ауысатын мезгілдерін сипаттағ ан ө лең деріне қ арап, тақ ырып ұ қ састығ ын, Рудаки мен Абайдың эстетикалық танымдарының жақ ындығ ын байқ аймыз.

Қ азақ тың байтақ жері мен ө зінің туғ ан жері Шың ғ ыс тауы баурайының тамаша кө рінісі сыршыл жү ректі Абайдың тө рт мезгілді сипаттағ ан «Жазғ ытұ ры», «Жаз», «Кү з», «Қ ыс», сонымен қ атар «Желсіз тү нде жарық ай», «Кө к ала бұ лт сө гіліп» сияқ ты ө лең дерінен кө рініс тапқ ан. «Қ араша, желтоқ сан мен сол бір екі ай» ө лең ін де Абайдың жыл мезгілдері топтамасына қ осқ ан жө н. «Қ ансонарда бү ркітші шығ ады аң ғ а» ө лең і де, тақ ырыбы жағ ынан ө згешелеу болғ анына қ арамастан, ақ ынның табиғ ат лирикасына жазылғ ан ө лең дер санатына кіреді.

Абай кө ктемнің қ арттарғ а да ә сер ететінін қ алыс қ алдырмай, олардың алты ай қ ыс бойы бір-бірін кө рмей, арқ а-басты кең ітетін осы бір ә демі кезең де кү н шуақ тап тысқ а шығ ып, шү йіркелесіп, қ ұ рдастардың қ уаныштан арқ а-жарқ а болысып қ алатынын, олардың сыртқ ы жү деу кейіптерін сә л мысқ ыл аралас жеткізеді:

Кө рден жаң а тұ рғ андай кемпір мен шал

Жалбаң дасар ө зінің тұ рғ ысымен [6, 160].

Рудаки де қ ариялардың кө ктемде бір сә т болсын кө ң ілдерінің жасарып қ алатынын ө зіндік ө рнекпен бейнелеген:

Қ ария да мү мкін жасарып қ алар бұ л кезде,

Ө згеріс болып, қ ұ лпырғ анда бұ л дү ние [8, 68].

Жаз кө ркінің жыл қ ұ сымен енетіні белгілі. Табиғ ат – Ананың перзенттерін қ ұ шағ ына алып, бар мейірімін тө гетін, «кү ннің кө зінің ата-анадай елжірер» осынау бір ғ ажап кезі – кө ктемде жыл қ ұ старының туғ ан ө лкеге оралып, ұ я жасап, жұ мыртқ а салып, жер дү ниені азан-қ азан кү йге ендіріп, ал ә нші қ ұ стардың қ ұ лақ тың қ ұ рышын қ андырып сайрайтынын Абай жанды, қ имыл-қ озғ алыста суреттейді:

Қ ырда торғ ай сайраса, сайда бұ лбұ л,

Тастағ ы ү нін қ осар байғ ыз, кө кек... [6, 160].

Парсы ақ ыны Рудаки де ә нші қ ұ стардың кө ктемде ә сем дауыстарымен ә нге басатынын тамаша сипаттайды:

Бұ тағ ынан сә мбінің бұ лбұ л ә нін шырқ айды,

Қ ара торғ ай кипарис ағ ашынан ү нін қ осады.

Ескі ә уенмен кө кек қ айта сайраса,

Гү л бұ тағ ынан бұ лбұ л бө тен ә уенге басады [8, 69].

Қ орыта айтқ анда, Абай мен Рудакидің табиғ ат лирикасындағ ы ө лең дерінің пейзаждық бейнелеулер мен адам болмысын егіздей, ө зара сабақ тастыра жырлаудағ ы лирикалық -психологиялық, романтикалық -философиялық сипаты ақ ындардың ә лемдік дең гейдегі биіктігін кө рсетеді. Лирикалық ө лең дерінде табиғ ат қ ұ былыстарынан, кө ріністерінен адам болмысына тә н сабақ тастық тү йіндеулерін, поэтикалық мегзеулерін жасауы – Абайдың ө зінің даралығ ын да, парсы ақ ыны Рудакимен ү ндестігін де дә лелдейді.

Абайдың балаң кезінде пір тұ тып, медет сұ рағ ан ақ ындарының ішінде шираздық Мошрафед-дин Мослеһ ибн Абдоллаһ Сағ ди (1210-1292) есімі де қ ұ рметпен аталады. Сағ ди алғ аш рет парсы поэзиясында «адамгершілік», «адамшылық » ұ ғ ымын қ алыптастырып былайша жеткізген:

Басқ алардың қ айғ ысын бө ліспеген сенің,

Атың ды адам деп айтуғ а болмайды [12, 27].

Абайдың да адамгершілік тақ ырыбына жазылғ ан ө лең дері арқ ылы ә лемдік адамгершілік, адамтану іліміне қ омақ ты ү лес қ осқ аны анық. «Алланың ө зі де рас, сө зі де рас» ө лең інде ақ ын: «Адамзаттың бә рін сү й бауырым деп» деген сө здер арқ ылы Адам баласын ұ лтына, тү р-тү сіне, тегіне, жү зіне бө ле-жармай, барлығ ына бірдей сү йіспеншілікпен, мейіріммен қ арау керек екендігін, олардың барлығ ының тең екендігін адамгершілік тұ рғ ыдан байыптайды. Енді бірде Абай «Ә кесінің баласы – адамның дұ шпаны. Адамның баласы – бауырың » деп, тағ ы да адамгершіліктің ақ байрағ ын жоғ ары кө тереді.

Абай сол дә уірдегі қ азақ қ оғ амында белең алғ ан келең сіз қ ұ былыстарды «Сегіз аяқ », «Қ алың елім, қ азағ ым, қ айран жұ ртым», «Болыс болдым, мінеки» т. б ө лең дерінде асқ ан шыншылдық пен жырғ а қ осып, жағ ымсыз қ ұ былыстарды бірде сынай, енді бірде мысқ ылдай отырып, оқ ырманғ а ө з ойын, ө з сө зін жеткізеді.

Қ орыта айтқ анда, Абай мен Сағ дидің ә деби мұ расынан кө рініс беретін ұ қ састық тардың тө мендегі белгілерден байқ алатынын анық тадық: біріншіден, екі ақ ынның шығ армашылығ ынан дү ние жү зілік классик ақ ын-жазушылардың шығ армаларына тә н ә лемдік кө зқ арастың кө рініс тебуі; екіншіден, олардың ә деби мұ раларының ө міршең дігі, тіпті мә ң гіліктілігі, олардың қ ай ғ асырда болмасын ә р ұ рпақ қ а тү сінікті болуы; ү шіншіден, шығ армаларының ө н бойының насихат пен ө неге-нақ ылғ а толы болуы; тө ртіншіден, екі ақ ынның шығ армаларының да адамгершілік рухта жазылуы, сол себепті екеуінің де ә дебиет ә лемінде ақ ылман Ұ стаз ретінде танымал болуы.

Рудаки, Фердоуси ақ ылды дә ріптесе, Низами, Хафиз, Руми, Жә ми сынды ақ ындар жү ректі шешуші орынғ а қ ойып, оның қ адір-қ асиетін асқ ақ татып, мә ртебесін жоғ ары кө теріп, ө з жырларында жеріне жеткізе жырлағ ан. Қ азақ тың біртуар ақ ыны Абай да ө з шығ армашылығ ында жү рекке екпін тү сіріп, оны ә р қ ырынан сипаттап, ө рнектеген.

Абай шығ армашылығ ын зерделеу барысында ақ ынның жү рек тақ ырыбын адамгершілік, махаббат сияқ ты адам баласына Жаратушы тарапынан сыйғ а берілген биік сезімдер тұ рғ ысынан жырлағ андығ ын байқ аймыз.

Абай балаң кезінде Шығ ыс ақ ындарына еліктеп, сұ лу қ ыздың жамалын «Иү зі – рә ушан, кө зі – гауһ ар» ө лең інде суреттеп бастап, «Ә лиф дек ай иү зің е ғ ибрат еттім» ө лең інде араб ә ліппесінің ә ріптік ретімен жалғ астырып, кейін есейген кезінде ғ ашық тық, ің кә рлік тақ ырыбын «Қ ор болды жаным», «Сен мені не етесің? », «Айттым сә лем, қ алам қ ас» ө лең дерімен қ орытындылайды. Ақ ын «Иү зі – рә ушан, кө зі – гауһ ар» ө лең інде араб-парсы ө лең ү лгісі – арузды пайдаланып, жас сұ лудың ай жү зін араб-парсы сө здерін қ осып, парсы ә дебиетінде жиі кездесетін «маһ сурат», «роушан рохсар», «чешман-е гауһ ар» сияқ ты тең еулерге ұ қ сас сипаттайды. Сонымен қ атар осы ө лең де Абайдың парсы ә дебиетімен жақ сы таныс болғ андығ ын растайтын Сү леймен, Жә мшид, Ескендір сияқ ты ә деби кейіпкерлер есімдері де кездеседі.

Академик С. Қ асқ абасов: «... Зерттелуге тиісті нә рсенің бірі – Абайдың Ескендір бейнесін Шығ ыс классиктерінен басқ аша бейнелеуі» деген пікір білдіреді. Абай поэмасының кейіпкері Ескендір бейнесін парсы ақ ындарының кейіпкерлерімен салыстыра зерттеу абайтану ғ ылымының ө зекті мә селелерінің бірі болып табылады.

Абай ең алдымен оқ ырманынан Ескендірді біле ме екен деп сұ рап алып, оның жайын ө зі баяндауғ а кіріседі. Бұ л Абайдың жұ ртқ а олар білетін, халық арасында ауыз ә дебиеті ү лгілері арқ ылы «Қ ос мү йізді Зұ лқ арнайын» деген атаумен кең тарағ ан Ескендірден басқ а кейіпкер жайын жыр ететінін аң ғ арту ү шін ұ станғ ан ә дісі болса керек. Абай заманындағ ы туындағ ан шығ арманың оқ ырманынан тың дарманы кө п болғ аны белгілі. Сол себепті кейіпкерінің атын сол кездегі тың даушы қ ұ лағ ына ауырлау тиетін Александр деп алғ аннан гө рі қ ұ лақ естіп, ауыз айтып ү йренген Ескендір деп таң дауы да тү сініктіжағ дай. Абай тарихи шындық қ а сай Ескендірдің Филипп патшаның перзенті екенін, оның Македонияны мекен еткенін, қ ызғ аншақ адам болғ анын жазады.

Шығ ыс ақ ындарының ішінде Ескендір тақ ырыбына алғ ашқ ылардың бірі болып қ алам тартқ ан ақ ын – хакім Ә білқ асым Фердоуси (936-1027). Ол араб халифатының езгісіне душар болғ ан иран халқ ының ұ лттық намысын ту етіп кө терген «Шаһ наме» (ش ا ه ن ا م ه ) ең бегінде Ескендірдің бет-бейнесін сомдауғ а ү лкен бір тарау арнағ ан. Ескендір жайлы ү лгі боларлық дә режеде жыр жазғ ан, кейін ол жырлағ ан шығ арма басқ а ақ ындардың еліктеу ү рдісіне айналғ ан Низамидің «Ескендір-намесі» (ا س ک ن د ر ن ا م ه ) – «Хамсеге» енген соң ғ ы бесінші поэма. А. Македонский жайлы парсы тілінде шығ арма жазғ ан ү нді-иран ақ ындарының бірі – Амир Хосроу Деһ леви (1253-1320). Амир Хосроу Деһ левидің «Хамсесіне» енген тө ртінші поэмасы «Ескендірдің айнасы» (آ ی ن ه ا س ک ن د ر ی ) деп аталады. Парсы ә дебиеті тарихын зерттеушілердің ә рқ илы пікірлеріне қ арамастан, қ алыптасқ ан ү рдіс бойынша, «парсы ә дебиетінің классикалық кезең інің аяқ таушысы» деген қ ұ рметті атақ қ а Ә бдіррахман Жә ми ие болғ ан. «Һ афт ауранг» деген жеті шығ армадан тұ ратын мә снауилерінің соң ғ ысы «Хераднаме-йе Ескандари» – «Ескендірдің даналық кітабы» деп аталады.

Абай поэмасында Ескендірдің мө лдір бұ лақ қ а кез болу сюжеті парсы ақ ындары шығ армаларының бас кейіпкерлерінің мә ң гілік тү нек аймағ ы – Зұ лматқ а барып, хаят суын іздеу сюжеттерімен ү ндеседі. Абай поэмасындағ ы Ескендір патшаның кепкен балық ты дә мі тіл ү йіретін суғ а салып, қ айтып алып шық қ анында дә мі, исі ө згеріп шығ а келетін тұ сы Низамидің Ескендірнамесіндегі Қ ызыр мен Ілияс пайғ амбардың қ олындағ ы кепкен балық тың бұ лақ қ а тү скеннен кейін тіріліп кететінімен ұ қ сас.

Абайдың «Ескендір» поэмасы біршама тарихи, ә деби деректер негізінде жазылғ ан, бірақ тектес шығ армалардың ешқ айсысына ұ қ самайтын, олардың барлығ ынан ө згеше, дара туынды.

Қ орыта айтқ анда, шығ ыстық фольклор ү лгілері туындыларына қ анық болғ ан Абай бұ л дастанына ә р тү рлі сюжеттер мен ө зі ө мір сү рген қ оғ амның ахуалын қ атыстырып, насихаттық мақ сатта жазып шық қ ан. Нә тижесінде, ү лгі-ғ ибраттық рухтағ ы шығ арма дү ниеге келген.

IV Сабақ ты бекіту: сұ рақ қ ою арқ ылы ө тілген сабақ ты бекітемін.

1. Абай Қ ұ нанбайұ лының ә деби мұ расының рухани нә р алғ ан ү ш қ айнар кө зінің бірі.

2. Абай қ андай поэмаларын шығ ыстың классикалық араб, парсы поэзиясы ү лгісінде жазды?

3. Абай Шығ ыс ә дебиеті классиктерінің шығ армаларымен қ ай жерде танысады?

4. Абай шығ армалары Шығ ыстың қ андай ақ ындарының шығ армаларымен ұ қ сас келеді?

5. Абай мен Рудакидің шығ армашылығ ында қ андай байланыс, ұ қ састық бар?

6. Абайдың «Ескендір» поэмасының парсы ақ ындары шығ армаларының арасында қ андай ү ндестік бар?

V Ү йге тапсырма:

1. Абай шығ армаларындағ ы шығ ыстық сарындар туралы тү сінік.

2. Реферат жазу.

VІ Оқ ушыларды бағ алау: оқ ушылардың берген жауаптарына қ арай білімдерін бағ алаймын.

Тексерілді:

⇐ Предыдущая 5 6 7 8 91011 12 13 14 Следующая ⇒