ІV Топтық жұмыс.

1-топ.        Абайдың педагогикалық мұ раларының негізгі идеяларының бірі – адамдардың ө зара қ арым-қ атынасы, ә сіресе, жастарды ең бекке баулу. Ақ ын, ойшыл ұ лы ұ стаз — Абай халық тың ә л-ауқ атының дең гейі, санасы, мә дениеті, адамдардың ө зара қ арым-қ атынасы, бір-біріне мейірбандығ ы мен парасаттылығ ы, ұ лттың ерекшелігі, салт-дә стү рінің дамуы — сол халық тың ең бек сү йгіштігіне, ең бек ету дә режесіне тікелей байланысты екенін даналық пен болжады. Ең бекті Абай, басқ а да қ азақ ағ артушылары сияқ ты — байлық тың, молшылық тың кө зі — деп санады. Жастарды ең бекке шақ ырды. Оғ ан 1886 жылы жазғ ан мына бір шумақ ө лең ін келтіруге болады.
       «Қ артайдық, қ айғ ы ойладық ұ лғ айды арман,
       Шошимын кейінгі жас балалардан,
       Терін сатпай, телміріп кө зін сатып,
       Теп-тегіс жұ рттың бә рі болды аларман — деп, ө з кезіндегі ең бек етпейтін жастардың осындай жағ ымсыз мінездерін сынады.
       Абай даналығ ы «ең бек ет — мал тап» деген ақ ылғ а саяды. Тек ең бек, ең бекқ ұ марлық халық ты ө нерге ү йретеді, білімге мең зейді, ғ асырлар бойы қ айыршылық жайлағ ан халық ты ең бек қ ана биікке шығ арады, психологиясын ө згертеді — деген Абай даналығ ы бұ л кү нде де кү шін жойғ ан жоқ.
       Абайдың пікірінше, ерінбей ең бек еткен, ізденген, ә р нә рсенің жө нін біліп, ә рекет еткен кісінің жетпейтін арманы болмайды.
       Тү бінде баянды ең бек егін салғ ан,
       Жасынан оқ у оқ ып, білім алғ ан
       Би болғ ан, болыс болғ ан ө нер емес
       Ең бектің бұ дан ө зге бә рі жалғ ан… деп, ө з елін отырық шылық қ а, егіншілікке, ғ ылымғ а шақ ырады.
       Ең бек қ ылмай тапқ ан мал дә улет болмас,
       Қ ардың суы секілді тез суалар.
       Ең бегің ді сат, арың ды сатпа,
       Арың таза болсын, сонда ғ ана сен адамсың , - дейді.
       «Қ азақ тың жаманшылық қ а ү йір бола беретінінің басты себебі – жұ мысының жоқ тығ ы», - десе,
       Жұ мысы жоқ тық,
       Тамағ ы тоқ тық,
       Аздырар адам баласын, - дейді. Осыны оқ и отыра ұ лы Абайдың кө птеген сө здерінің нақ ылғ а айналып, кү ні бү гінге дейін мә нін жоймағ анына таң қ аласың.
       Абай қ ырық тө ртінші сө зінде: “Адам баласының ең жаманы — талапсызы”, дейді. Не нә рсеге болса да, талап ету міндет, мақ сат адал ниет пен талапта.
Талаптың ө з шарттары бар:
1. Ғ ылымғ а ең алдымен берік ынта, білмегенді біле беруге қ ұ марлық, махаббат керек.
2. Ғ ылымнан ақ иқ ат табу мақ сатын қ ою. Ө з айтқ анымды ғ ана болдырам деп, ғ ылымғ а қ ол созба.
3. Ғ ылымда салғ ырттық тан, еріншектіктен сақ бол. Білгендерің ді іске асыруың керек. Ол ү шін ең бек етуің керек.
4. Ғ ылым-білімде ұ стамдылық қ ажет, ақ ыл-ойдың, мінездің беріктігі керек, ол ү шін қ айрат керек.
       Талаптың ішіндегі ең зоры – бір ө нерді таң дап, содан нә тиже шығ армай тынбаушылық. Абайдың тү сіндіруінше, талапсыздық тың тү рлері – ынтасыздық, ық ылассыздық, жігерсіздік. Абай «талапты ерге нұ р жауар» деген халық мақ алының текке айтылмағ аны туралы ой қ озғ айды.

       2-топ. Абай ө зі жасында ғ ылым оқ и алмай қ алғ анын арман етіп жазғ ан ө лең і:
       Жасымда ғ ылым бар деп ескермедім,
       Пайдасын кө ре тұ ра тексермедім.
       Ер жеткен соң тү спеді уысыма,
       Қ олымды мезгілінен кеш сермедім. Осы ө зінің ө кінгендігінен балаларын орыс мектебіне оқ уғ а береді. Ол баласын мақ тан етсін, мал тапсын деп емес, бір ғ ана ғ ылым ү шін бергенін…
       Баламды медресеге біл деп бердім,
       Қ ызмет қ ылсын, шен алсын деп бермедім, - дейді. Алдына мақ сат қ ойғ ан адам тү бінде бір сол мақ сатына жететініне сенеді.
       Ғ алым болмай немене,
       Балалық ты қ исаң ыз,
       Болмасаң да ұ қ сап бақ,
       Бір ғ алымды кө рсең із, — дейді. Ғ ылымның қ ажеттілігіне кө з жеткізу ү шін оның тигізер пайдасын да қ алдырмай айтады.
       Дү ние де ө зі, мал да ө зі, ғ ылымғ а кө ң іл бө лсең із
       Пайда ойлама, ар ойла, талап қ ыл артық білуге,
       Артық білім кітапта, Ерінбей оқ ып кө руге, - дейді.
       Абай ел билеу ісіне ерте араласып, халық тың мұ ң -мұ қ тажын кө ре білді. Ол қ азақ тың ақ ылшысы, ұ стазы, досы, ар-ынсабының ә діл таразысы бола білді. Абайдың:
       «Жү регімнің тү біне терең бойла,
       Мен бір жұ мбақ адаммын, оны да ойла…» Деген ө лең ін тү сіну ү шін Абайды терең оқ ып, білу қ ажет.
       Ақ ыл сенбей сенбең із,
       Бір іске кез келсең із…
       Надандарғ а бой бермей,
       Шын сө збенен ө лсең із.

       «Жол кө рмек, жоба білмек, жиhан кезбек» ө лең інде:
       Ниетің тү зу болса, сенің аппақ,
       Екі елі азың а қ ойсаң қ ақ пақ
       Сыбыр, ө сек дегенді сырттай жү ріп,
       Ғ ылым, ө нер, мал таппақ, жұ ртқ а жақ пақ, — дейді.

1-топ: Абай адамгершілікті, ә ділеттілікті ең негізгі моральдық принцип ретінде поэзиялық -тә рбиелік туындыларында да, қ ара сө здерінде де ү немі атап кө рсетіп отырады.
Ол он жетінші сө зінде: “Адамның адамгершілігі неден қ ұ ралады дегенде – қ айрат, ақ ыл, жү рек” – ү шеуін айтып, ғ ылымғ а жү гіндіреді. Абай жү рекке бірінші орын береді. Бірінші – жү ректің сезгіштігі. Мұ ның ө зі кө регендік екендігін тү сіну қ иын емес.

Қ айрат пен ақ ыл жол табар Қ ашқ анғ а да қ уғ анғ а. Ә ділет, шапқ ат кімде бар, Сол жарасар туғ анғ а. Бастапқ ы екеу соң ғ ысыз Біте қ алса қ азақ қ а, Алдың -жалын, артың -мұ з, Барар едің қ ай жақ қ а? — дейді ақ ын »Ә семпаз болма ә рнеге» деп басталатын ө лең інде. Сө йтіп, ол ә ділеттік, мейірбандық болмағ ан жерде ақ ыл мен қ айрат та адамды жақ сылық қ а жеткізе алмайды деп тү йеді.
       Ғ ылым-білімді, оқ у-тә рбиені уағ ыздағ ан ағ артушы ақ ын ақ ылды, білімді адамды аса жоғ ары бағ алауы ә бден орынды. Не нә рсеге болсын ақ ыл-таразы, (»ақ ыл-мизан, ө лшеу қ ыл») дү ниенің сырын танып білуде адамгершіліктің, ақ ылдың мү мкіндігі шексіз мол деп санайды.
       «Ақ ылды қ ара қ ылды қ ырық қ а бө лмек,
       Ә р нә рсеге ө зіндей бағ а бермек».
       Абайдың бұ л пікірі ғ ылым ү йренуге ұ мылғ ан жастарғ а айтқ ан сө здерінен де айқ ын танылады. Ақ ын жастардың басқ алар айтқ ан сө зге ермей, ақ ылмен ө лшеп тапқ ан ө з пікірі болу керектігін айтып, сол пікірде табандап тұ ра білуі қ ажеттігіне ерекше назар аударғ ан.
Абай ақ ыл туралы айтқ анда, ақ ылдылық, естілік деген ұ ғ ым мен ақ ылмен танып-тү сіну қ абілетін білдіретін ұ ғ ымды ажыратып, оларды екі нә рсе деп қ арайды. »Ә уелде бір суық мұ з — ақ ыл зерек» дегенде Абай ақ ылды осы соң ғ ы мағ ынасында алғ ан. Философиялық тұ рғ ыдан келіп, ой мен сезімді бір-біріне қ арама-қ арсы мағ ынадағ ы екі ұ ғ ым деп қ арағ ан Абай »суық ақ ыл» мен »ыстық жү рек» бір-бірін толық тырады деп санайды. Осы екеуіне қ айрат, жігер қ осылса, адамның қ асиеті кемеліне келеді деп есептейді.
       Абай:
       “Ө сек, ө тірік мақ таншақ,
       Еріншек, бекер мал шашпақ
       Бес дұ шпаның білсең із”, деп жаман қ ылық тардан аулақ болуды, ал:
       “Талап, ең бек, терең ой,
       Қ анағ ат, рақ ым ойлап қ ой”, деп жастарды жақ сылық қ а шақ ырады. Ақ ын адам болам десең із ө тірік айтудан, екі жү зділіктен қ ұ тылып, шындық пен, ақ иқ атпен ө мір сү ру керек деген терең тұ жырым жасайды. Адамдардың бойына біткен жаман қ ылық тардың ең жағ ымсызы — еріншектік. Надандық білімсіздіктен, сауатсыздық тан туындаса, еріншектік адамның талапсыздығ ынан, жігерсіздігінен, енжарлығ ынан пайда болатын қ ылық. Еріншектік – дү ниедегі кү ллі ө нердің дұ шпаны. Талапсыздық, ұ ятсыздық, кедейлік – бә рі осыдан шығ ады.
       Осыларды қ орытындылай келе, Абай: «Кү ллі адам баласын қ ор қ ылатын 3 нә рсе бар: содан қ ашпақ керек. Ол: ә уелі – надандық, екінші – еріншектік, ү шінші – залымдық деп білесің. Абай осы ү шеуін жоюдың емі- ғ ылымды, адал ең бекті, адамгершілікті атап, ө з шығ армаларында осы ү шеуін дә ріптеп, ө сиет етті. Ақ ын адамдар арасындағ ы береке – бірлік, достық, ынтымақ тастық қ а ерекше кө ң іл бө леді.

2-топ. Досың а достық қ арыз іс
       Ойғ а тү стім, толғ андым,
       Ө з мінімді қ олғ а алдым,
       Мінезіме кө з салдым,
       Тексеруге ойландым, — деп, нағ ыз адам ә рқ ашан ө ткен-кеткеніне қ орытынды жасап, ө мірге сын кө зімен ой жү гірте, келешекке ү лкен сеніммен қ арауы керек деген тұ жырым жасайды. Қ азіргі уақ ытта ө ткізіліп жатқ ан «Ө зін-ө зі тану» пә ні мен Селевконың «Ө зің ді-ө зің жетілдір» бағ дарламасы оқ ушыларғ а ой тастап, адамның ө зін-ө зі тә рбиелеуіне ық палын тигізеді.
       Абайдың он тоғ ызыншы “Адам ата-анадан туғ анда есті болмайды: естіп, кө ріп, ұ стап, татып ескерсе, дү ниедегі жақ сы-жаманды таниды-дағ ы, сондайдан білгені, кө ргені кө п болғ ан адам білімді болады. Естілердің айтқ ан сө здерін еске-ріп жү рген кісі ө зі де есті болады”, деген сө зін негізге ала отырып, ә р адам ө сіп жетілгеннен кейін білім, тә рбие арқ ылы дү ниетанымын дамытып, мектеп қ абырғ асында-ақ ә р оқ ушы ө з ойын, ө з кө зқ арасын жеткізе білуі қ ажет.
       Халық қ амын ойлағ ан Абай алдымен бірлікке шақ ырады:
       «Бірің ді қ азақ, бірің дос,
       Кө рмесең, істің бә рі бос. » талдау
       Жігіттер, ойын арзан, кү лкі қ ымбат,
       Екі тү рлі нә рсе ғ ой сыр мен сымбат
       Арзан, жалғ ан кү лмейтін, шын кү лерлік,
       Ер табылса жарайды, қ ылса, сұ хбат.
       Кемді кү н, қ ызық дә урен, тату ө ткіз
       Жетпесе, бірің дікін бірің жеткіз
       Бір жерде бірің жү рсең, басың қ осып,
       Бірің нің бірің сө йле, сө зің тосып, — дейді. Кейбір қ ұ рбылардың достығ ын былай деп сынайды.
       Кей қ ұ рбы бү гін тату, ертең бату
       Тілегі, жақ ындығ ы, бә рі сату, — деп, жолдастық тың қ адіріне жете алмай жү рген жастарды айтады да,
       Аямай жанын дос берер,
       Жолдастық ты ақ таса, — деп, адал достық қ а шақ ырады.
       Осындай ойларын «Сабырсыз, арсыз, еріншек» деген ө лең інде де білдіреді. Ақ ын 1 сө з ү шін жау болып, 1 сө з ү шін дос болып, 40 қ ұ былып жү ретін адамдарды ө ткір тілмен ә шкерелейді.

⇐ Предыдущая 3 4 5 6 789 10 11 12 Следующая ⇒