Пәні: Абайтану. Сыныбы: 10-сынып. Ақынның саяси-әлеуметтік болмыс туралы көзқарасы

Кү ні: 19. 01. 2017

Пә ні: Абайтану

Сыныбы: 10-сынып

Сабақ тың тақ ырыбы: Ақ ынның саяси-ә леуметтік болмыс туралы кө зқ арасы

Сабақ тың мақ саты:

1. Білімділік: Ақ ынның саяси-ә леуметтік болмыс туралы кө зқ арасымен таныстыру, ой-ө рістерін кең ейту, рухани-жан дү ниелерін қ алыптастыру;

2. Дамытушылық: ой-ө рісін, ойлау белсенділігін, сө йлеу шеберлігін, тіл мә дениетін дамыту, сө здік қ орын молайту, шығ армашылық ізденіске баулу;

3. Тә рбиелілік: Абай атамыздың ұ лылығ ын, оның қ ара сө здерінің терең дігін сезіндіру, туғ ан елін сү ю, адамгершілік, ең бекқ орлық, саналылық қ а баулу.

Сабақ тың тү рі: дә стү рлі сабақ.

Сабақ тың ә діс-тә сілдері: тү сіндіру, суреттеу, салыстыру, сұ рақ -жауап, сө здікпен жұ мыс, бағ алау, бекіту.

Сабақ тың кө рнекілігі: кө ркем ә дебиеттер, бейнелі суреттер, рефераттар, бү ктемелер.

Пә наралық байланыс: қ азақ тілі, тарих.

Сабақ тың барысы:

І Ұ йымдастыру кезең і:

1. Оқ ушылармен амандасу, тү гелдеу;

2. Оқ у қ ұ ралдарын, сабақ қ а дайындығ ын тексеру;

3. Сыныптың тазалығ ына кө ң іл бө лу;

4. Оқ ушылардың зейінін сабақ қ а аудару;

5. Cабақ тың мақ сатымен таныстыру.

ІІ Ү йге тапсырмасын сұ рау:

1. А. Қ ұ нанбаев «Ү шінші сө з» оқ у.

2. «Қ арасө зден алғ ан ә серім» эссе жазу.

Оқ ушыларғ а ө ткен сабақ ты қ алай мең гергенін байқ ау ү шін бірнеше сұ рақ тар қ оямын.

ІІІ Жаң а сабақ ты тү сіндіру:

Ақ ынның саяси-ә леуметтік болмыс туралы кө зқ арасы

Халқ ымыздың данышпан ұ лы Абай Қ ұ нанбаев туралы ғ ылымның сан алуан саласында жазылғ ан ең бектер ө те кө п. Абай тануғ а елеулі ү лес қ осқ ан ғ алымдарымыз Мекемтас Мырзахметов пен Қ ұ лшат Ө мірә лиевтың келтірген деректері бойынша 50-жылдардан бастап Абайдың ә р саладағ ы шығ армашылық қ ызметі туралы зертеушілердің қ аламының 20 монография 2000-ғ а жуық мақ ала мен зерттеу жарық кө рген екен. Абайдың ә р саладағ ы кө зқ арасын жан-жақ ты, терең зерттеу нә тижесінде біз оның кү нге дейін беймә лім келе жатқ ан бағ а жетпес қ ұ нды ойларын танып білу, қ азақ қ оғ амының сол замандағ ы, тіпті қ азіргі кездегі қ айшылық тарының себептерін аң ғ арамыз.
    Абайдың ә деби мұ расын зерттеу тарихында ұ лы ақ ынның дү ниеге кө зқ арасының бір саласы-оның саяси ә леуметтік кө зқ арасы кең естік дә уірдің 20 жылдардан бастап-ақ қ ызу таласқ а тү скен еді, бірақ соң ғ ы жылдарғ а дейін бұ л туралы кө птеген мақ алалар мен зерттеулер ең бектерінде жол жө некей сө з етілсе де, арнайы тү рде ғ ылыми зерттеу нысанасына алынбай келді. Ә рі Абай шығ армаларының ә леуметтік беті туралы дұ рыс шешімін таппай, кө п жылдар бойы ө зекті талас- тартыстардың қ айнар кө зіне айналып келді. Абай мұ расының ә леуметтік беті, кө бінесе, тұ рпайы социологиялық таным шең берінен шығ а алмай келуіндегі басты кедергі тап кү ресідеген марксистік танымды қ оғ амдық пікірді ендіруінде жатыр. Яғ ни Абайдың ә леуметтік беті жасанды таным тұ рғ ысынан қ арайды. Оны бұ зу ол тұ ста мү мкін емес болатын-ды. Ә сіресе, бұ ғ ан зерттеушілердің назары ақ ынның сатералық шығ армаларын сө з еткенде кө бірек ауды.
Абай ө з шығ армаларында ә леуметтік мобильдік, адам статусы мә селелеріне тоқ талып, адамның қ оғ амдағ ы орнын: «Биік мансап-биік жартас... » дей келіп, оны билік, байлық, білі дең гейі т. б. айқ ындайтынын тү сіндірді. Оның пікірінше адам: «Барында баймын деп мақ танады. Жоғ ында «мағ ан да баяғ ыда мал бітіп еді» деп мақ танады. Кедей болғ ан соң тағ ы қ айыршылық қ а тү седі. » Адамның қ оғ амдық баспалдақ пен биікке ө рлеуі мен кері қ озғ алуын кө рсетіп, оны индивиттің ә леуметтік жағ дайының ө згеруімен байланыстырады. Қ азақ қ оғ амында байдық малы жұ тта қ ырылып, кедейленуі жиі орын алғ аны рас жә не ең бегімен кедейлердің орта шаруа, одан кейін байлардың қ атарына қ осылғ андары да жоқ емес еді. Сө йтіп, олардың қ оғ амдық баспалдақ та орнын ауыстыруы ә леуметтік заң ды процесс болды.
    Данышпан Абай қ азақ халқ ының ә леуметтік дамуын ең бекпен байланыстырады. Ең бектің терең ә леуметтікмә нін тү сіндіреді. Ғ ұ ламаның шығ армаларында ең бек қ оғ амдық прогрестің негізі, материалдық қ ұ ндылық тарды шығ ару кө зі, халық тың тұ рмыс дең гейін тү зетудің басты қ ұ ралы ретінде баяндалады. Сол кезде жұ рт араснда ең бекке қ атысты қ алыптасқ ан немқ ұ райлылық, еріншектік жалқ аулық сияқ ты келең сіз қ ұ былыстарды ә леуметтік мә нін ашып, олардың қ оулық сияқ ты келең сіз қ ұ былыстарды ә леуметтік мә нін ашып, олардың қ оғ амның алғ а басуына кедергі болып отырғ анын, халық тың негізгі бө лігінің материалдық жағ дайының тө мендігін айта келіп, халық ты аянбай жұ мыс істеуге шақ ырды. Кедейліктің мотивін ең бексіздіктен іздеген Абай «Ең бек жоқ, қ арекет жоқ қ азақ кедей, тамақ аң дып қ айтеді тентіремей? » деп қ ынжыла жазды. Ең бек етуші адамғ а шаруашылық жү ргізгенде «жинақ ылық керек, ә рбір жинақ ылық кеніш болады» деп, ең бекті ұ тымды жү ргізуге насихаттайды, ө йткені ұ тымды ең бек ету ә леуметтік прогреске жеткізудің жолы, кедейліктен шығ удың бірден-бір басты қ ұ ралы еді. Кедейлікпен кү ресе алмағ ан, одан шығ а алмағ ан кісі кер келеді. Ең бектің сипаты мен мазмұ нына ерекше мә н берген Абай:
    Тү бінде баянды ең бек егін салғ ан,
    Жасынан оқ у оқ ып, білім алғ ан, - деп, егін салу мен білім алудың баянды ең бек екенін қ орытады. Баянды ең бекті ол материалдық игіліктерді ө ндірудің жә не адамның мұ қ тажын қ анағ аттандырудың маң ызды кө зі деп тү сінді.
    Қ азақ қ оғ амында халық тың бә рі бірдей ең бекке тартылмай, оның белгілі бір бө лігі жұ мыссыз болды. Абай оның жағ ымсы з салдарын ашып кө рсетті.
Жұ мысы жоқ тық қ азақ ты жаманшылық қ а деп ескертті.
    «Қ арны аш кісінің кө ң ілінде ақ ыл, бойында ар, ғ ылымғ а қ ұ марлық қ айдан тұ рсын? Ашап-ішуге малдың тапшылығ ы да, ағ айынның араздығ ына да ә р тү рлі бә леге, ұ рлық, зорлық, қ улық, сұ мдық секілді нә рселрге ү йірлендіруге себеп болатұ ғ ын нә рсе».   Ұ лы ойшыл жұ мыссыздық тың материалдық жоқ шылық қ а ә кеп соқ тыратынын баяндай отырып, оның адам мінез-қ ұ лқ ын ө згертетінін айтып, адамды хайуандырып жіберетінін айтты. Адамның бә рінде жаманшылық қ а қ арсы тұ ра алатын кү ш қ уат, жэігер такбылада бермейді. Сондық тан да Абай «Жаманшылық қ а бір ілігіп кеткен соң, бойын жиып алып кетерлік қ айрат қ азақ та кем болады» деп жазды. Жұ мыссыздық ты ел ішінде тоқ тату жолдары мен қ атар, сырт елдерге барып жұ мысқ а орналасу арқ ылы жоюғ а болатынына ү мітпен қ арады. Ол «малды тү зден, бө тен жақ тан тү зу жолмен іздеп, ө рістерлік кү н болар ма екен? » деп армандады. Абайдың бұ л пікірі бү гінгі қ оғ амдажұ мыссыздық тың салдарынан қ алыптасқ ан келең сіз ә леуметтік жағ дайларды: қ ылмыстың ө ршуін, қ айыршылық тың, нашақ орлық пен маскү немдіктің, жезө кшеліктің, т. б. мә нін сол кезде-ақ кө ріп тұ рғ андай айтылғ аны анық.
    Абай қ азақ қ оғ амын дамытудың халық қ а білім беру, олардың ғ ылымғ а тарту деп есептеді. Ғ ылымды ол ә леуметтік жағ дайларды жақ сартудың ғ ана бірден-бір қ ұ ралы, деп қ арай отырып, ғ ылымды игеру бү кіл прогреске жететін жол деп тү сіндірді.
    Ұ лы ойшылдың пікірінше, ғ ылымды біз жанымыздан шығ ара алмаймыз, жаралып, жасаалып қ ойылғ ан нә рселерді сезбеппіз, кө збен кө ріп, ақ ылмен білеміз.
Абай тұ жырымның «Отыз сегізінші сө зінде» терең дете келіп, ғ ылымның, білімнің пайда болып, қ алыптасуын жә не ә леуметтік рө лін былай пайымдайды: «Адамның ғ ылымы, білімі, хақ иқ атқ а, растық қ а қ ұ мар болып, ә р нә рсенің тү бін, хикметін білмекке ынтық бірлә н табылады».
    Абай ғ ылымда абстрактілі ойлаумен қ атар нақ ты фактілерге сү йенудің маң ыздылығ ын атап кө рсетеді жә не ғ ылымда қ олданылатын бақ ылау ә дісінің рө лін мезгейді. Ғ ылымда ә р нә рсенің ө лшеуі бар, оның ө лшеуін білу-бір ү лкен керек іс деп, ғ ылым танудың маң ызды принципін негіздейді жә не жолын байқ атады.
Ғ ылымның бірден-бір мақ саты-қ оғ амды ақ паратпен қ амтамасыз ету: «Ол хабарлардың ұ намдысы ұ намды қ алпымен, ұ намсызы ұ намсыз қ алпымен, ә рнешік ө з суретіменен кө ң ілге тү седі. Ақ паратты «кө п жинағ аны бар адам» сынап, орындысын, орынсызын-бә рінде бағ анағ ы нә рселерінен есеп болып, қ арап табады. Ұ лай етіп харекетке тү скен адамды ақ ылды дейміз».
    Абай ғ ылыми зерттеулер кә сіби дең гейде жү ргізілгенде ғ ана жақ сы нә тиже береді деп тү сінді. Абай статистикалық мә ліметтердің ғ ылым ү шін маң ыздылығ ын жақ сы білгендіктен, оны санақ мә ліметтері қ атты қ ызық тырғ ан. 1878 жылы қ ұ рылғ ан Семей облыстық санақ комитетіне ө мірінің соң ына дейін мү ше болғ ан. Статистикалық мә ліметтер қ оғ амда жү ріп жатқ ан процестер туралы анық, ә діл, ғ ылыми деректер беретін болғ андық тан, Абай Қ оң ыр-Кө кше еліне болыстың управителі сайланып, ө зі басқ арып отырғ ан болыстың жә й кү йін баяндайтын статистикалық мә ліметтерді ө з қ олымен жазып, облыстық басқ армағ а жіберіп отырғ ан: «1876 жылдың аяғ ында болыс та 4163 еркек, 3393 ә йел. Қ ыстайтын жерлер саны-1004, оның 469-ы тастан, кірпіштен қ аланғ ан қ ытауларда, 535-і киіз ү йде қ ыстайды. Болыста 900 тү йе, 4500 жылқ ы, 1350 ірі қ ара мал, 30150 қ ой-ешкі», - деп жаза келіп, одан қ анша тө л алынды, қ ыста ө лгені, тамақ ү шін пайдаланғ аны, т. б. кө рсетеді де, болыстағ ы егін шаруашылығ ының жайын баяндайды: «19 шаң ырақ егін шаруашылығ ымен шұ ғ ылданады. Абай елдің ә леуметтік-экономикалық хал-жайын: мал, егін шаруашылығ ын, елдің ә лі де жартылай кө шпелі, жартылай отырық шы кү йде қ алып отырғ анын терең сезінді. Мұ ндай жағ дайда ө ркениетті елдер дә режесіне қ осыла алмайтынын білді. Ол ғ ылым мен білімнің маң ызды функциясы адамда тұ лғ алық қ асиеттерді қ алыптастыру деп санады. Қ оғ амның болашағ ы саналаты н жастарғ а бағ ыттап жазғ ан ө лең дері мен қ ара сө здерінде оларды жағ ымсыз жә йттерден сақ тандырып, жақ сылық қ а ұ мтылу керек екендігін тү сіндіріп, тұ лғ аны қ алыптастыратын қ асиеттерді белгілеп берді. «Ғ ылым таппай мақ танба» деген ө лең інде Абай:
Бес нә рседен қ ашық бол,
Бес нә рсеге асық бол,
Адам болам десең із...
Ө сек, ө тірік, мақ таншақ,
Еріншек, бекер мал шашпақ -
Бес дұ шпаның білсең із
Талап, ең бек, терең ой,
Қ анағ ат, рақ ым, ойлап қ ой-
Бес асыл іс, кө нсең із, - деп, адамды тұ лғ а етерлік ә леуметтік қ асиеттерді саралап кө рсетеді. Ол тұ лғ а мә селесін ә леуметтендіру процесін ұ штастырады. Ә леуметтендірудің негізгі агенттеріне Абай баланың ата-анасы ағ айын-туыстарын, білім мен ғ ылым орындарын, дін мекемелерін, т. б. жатқ ызады. Осы агенттер арқ ылы ә леуметтендіру процесі жү зеге асады, соның нә тижесінде тұ лғ а қ алыптасады.
    Абай дінге қ оғ амның маң ызды институты ретінде қ арады. М. Ә уезовтың пікірінше, Абай ү шін дін адамның жеке басының моральдық жетілуінің қ ұ ралы болғ ан. Абай дін мә селесін ө зінің ө лең дерінде, қ ара сө здерінде алғ а тартып, оның ә леуметтік мә нін, мазмұ нын ашады. Дінге беріле сенеді. «Алланың сө зі де рас, ө зі де рас» деп, қ ұ дайдың барлығ ына жұ ртты мойындатуды жө н санайды. Абай осы олқ ылық тың орнын толтыру мақ сатында «Оыз сегізінші сө зін» жазып, намаз ғ ибраттарына жеке-жеке тоқ талып, ә рқ айсы мә н-мағ ынасын ұ қ тырды. Дін ү немі аралық, ә ділеттілік пен имандылық ты уағ ыздаушы деп тү сінді.

ІV Ү йге тапсырма:

1. Ақ ынның саяси-ә леуметтік болмыс туралы кө зқ арасы

2. Реферат жазу.

V Бағ алау: оқ ушылардың берген жауаптарына қ арай білімдерін бағ алаймын.

Тексерілді:

⇐ Предыдущая 25 26 27 28 293031 32 33 34 Следующая ⇒