Пәні: Абайтану. Сыныбы: 10-сынып. ІІІ Жаңа сабақты түсіндіру.. Абайдың хақиқат, ақыл, бахас ұғымдары жөніндегі танымы

Кү ні: 29. 09. 2016

Пә ні: Абайтану

Сыныбы: 10-сынып

Cабақ тың тақ ырыбы: Абайдың хақ иқ ат, ақ ыл, бахас ұ ғ ымдары жө ніндегі танымы

Сабақ тың мақ саты:

1. Білімділік: оқ ушыларғ а Абайдың хақ иқ ат, ақ ыл, бахас ұ ғ ымдары жө ніндегі танымы туралы толық тү рде тү сінік бере отырып, олардың ой-пікірін қ алыптастыру:

2. Дамытушылық: ой-ө рісін, ойлау белсенділігін, сө йлеу шеберлігін, тіл мә дениетін дамыту, сө здік қ орын молайту, шығ армашылық ізденіске баулу;

3. Тә рбиелік: елін, жерін, Отанын қ адірлеуге, адамгершілікке, адалдық қ а,
ең бексү йгіштікке тә рбиелеу.

Сабақ тың тү рі: қ алыпты сабақ.

Сабақ тың ә дісі: тү сіндіру, суреттеу, салыстыру, сұ рақ -жауап, сө здікпен жұ мыс, бағ алау, бекіту, қ орытындылау.

Сабақ тың кө рнекілігі: кө ркем ә дебиеттер, бейнелі суреттер, рефераттар, бү ктемелер.

Сабақ тың формалары: жеке баламен, сынып ұ жымымен жұ мыс жү ргізу.

Сабақ тың типтері: ұ йымдастыру кезең і, ү й тапсырмасын сұ рау, жаң а сабақ ты тү сіндіру, бекіту, бағ алау, қ орытындылау.

Сабақ тың барысы:

І Ұ йымдастыру кезең і:

1. Оқ ушылармен амандасу, тү гелдеу;

2. Оқ у қ ұ ралдарын, сабақ қ а дайындығ ын тексеру;

3. Сыныптың тазалығ ына кө ң іл бө лу;

4. Оқ ушылардың зейінін сабақ қ а аудару;

5. Cабақ тың мақ сатымен таныстыру.

ІІ Ү й тапсырмасын пысық тау:

1. Абайдың отыз екінші қ арасө зі туралы тү сінік.

2. Ақ ын қ арасө здеріндегі философиялық ойдың ұ лттық дү ниетаныммен ү ндесуі туралы реферат жазу.

ІІІ Жаң а сабақ ты тү сіндіру.

Абайдың хақ иқ ат, ақ ыл, бахас ұ ғ ымдары жө ніндегі танымы

Абай қ азақ халқ ын кедейліктен, мешеуліктен қ ұ тылдыру ү шін, оқ у-ағ арту, ғ ылым-білімді дамыту керек деп қ арағ ан. Сондық тан да, бұ л ү шін алдымен мә н табу, шаруашылық ты дамыту идеясын алғ а қ ойғ ан. Ол былай деп кө рсетеді:

«Балаларды оқ ытқ ан жақ сы, мұ нда алдымен мал табу керек. Қ арны аш кісінің кө ң ілінде ақ ыл, бойында ар, ғ ылымғ а қ ұ марлық қ айдан тұ рсын. Мал тапса қ арын тояды. Онан соң білім тү гіл ө нер керек. Соны ү йренейік деп, балама ү йретейін деп ойына жақ сы тү седі».

Бұ л жерде Абай адамдардың ық тысади орны адамдардың идеясын белгілейтіндігін негіз ете отырып, ық тысатты дамыту белгілі ық тысади негізде оқ у-ағ артуды, ғ ылымды дамыту сынды тура идеаны алғ а қ ойып отыр.

Абай оқ у-ағ артуды, ғ ылымды дамытуды дә ріптеумен қ атар, тә рбиеленушілердің ү йрену позициясы, мақ саты қ атарлы мә селелер жө ніндегі қ уаттамасын да алғ а қ ойғ ан.

«Білім-ғ ылымды талап қ ылушылар, ә уелі білім-ғ ылым табылса, ондай-мұ ндай іске жаратар едім деп, дү ниенің бір керекті нә рсесіне керек болар еді, деп іздемеске керек» дейді. Бұ дан Абайдың оқ у- ағ арту, ғ ылым істерінің бағ дары айқ ын болуын даріптеп отырғ анын байқ аймыз. Абай былай дейді:

«Білім-ғ ылымның ө зіне ғ ана қ ұ мар болып, бір ғ ана білмектің ө зін даулет кө рсең, егер дін кө ң ілің басқ а нарсе болса, білім-ғ ылымды бірақ соғ ан себеп қ ана қ ылмақ ү шін ү йренсең, онда білімге кө ң ілің нің мейірімі асырап алғ ан шешенің мейірімі секілді болады. Бастапқ ыдай болғ анда тапқ ан шешең нің мейріміндей болады, ақ иқ ат мақ сатпен білмек ү шін мейірленбек керек». Ақ иқ атты табу мақ сатымен ү йрену – Абайдың ағ арту идеясының ө зекті мазмұ ны.

Абайда 19-ғ асырдың ө зінде-ақ «бә секе» идеясын алғ а қ ойғ ан. Ол былай дейді:

«Ү йренуде азырақ бахас * кө ң ілді пысық тандыру ү шін залалды емес. Кө бірек бахас адамды тү зету тү гіл бұ зады. Мұ ның себебі: ә рбір бахасшыл адам хақ ты шығ армақ ү шін ғ ана бахас қ ылмайды. Жең бек ү шін баха қ ылады. Ондай бахас хуістілікті * зорайтады. Адамшылық ты зорайтпайды. Бә лкім азайтады. Жә не мақ саты ғ ылымдағ ы мақ сат болмайды. Адамды шатастырып жалғ ан сө зге жең ілдірмекші болады». Жоғ арыдағ ы Абай қ уаттап отырғ ан бә секе, ғ ылымның мақ сатын мақ сат еткен. Атап айтқ анда, ақ иқ атты іздеу, табиғ ат сырын ашу мақ сатымен бә секені қ анат жайдыру болып табылады. Мү лде жеке мү дде негізіндегі бә секе емес. Абай ішкерлей тү сіп қ анаушы таптардың ө з бас пайдалары ү шін жү ргізетін бә секелерінің келтіріп шығ аратын зардаптарын жеріне жеткізе ә шкерелеп кө рсеткен:

« Бахас ө зі де ғ ылымның бір жолы, бірақ оғ ан хырсылану* жарамайды. Хырсылансаң ө з-ө зімшіл ғ ұ рулық *, мақ таншақ тық, хуістішілдік бойын жең се, ондай кісі қ орлық келтіретұ ғ ын ұ рыс-тө белестен қ ашық болмайды». Ендеше бір Абайдың бә секе идеясына социалистік бә секенің белгілі факторлары бар деп айта аламыз.

Абай сол дә уірде Қ азақ станның Россияның отарына айналып, қ азақ халқ ы орыстардың қ орлауына ұ шырап отырғ ан жағ дайғ а қ арата, орыстардың залалынан қ ашық болу ү шін, олардың ғ ылым мен техникасын ү йреніп, олардың тең дік алу сынды дә ріптемесін алғ а қ ойғ ан.

«Орысша оқ у керек. Хикмет те, мал да ө нер де, ғ ылым да – бә рі де орыста тұ р. Залалынан қ ашық болу, пайдасына ортақ болуғ а тілін, оқ уын, ғ ылымын білмек керек. Оның себебі: «Олар дү ниенің тілін біледі. Сен оның тілін білсең, кө кірек-кө зің ашылады. Ә р біреуінің тілін, ө нерін білген кісі онымен бір дейік, дағ укасына* кіреді. Аса арсыздана жалынбайды».

Орыстың ғ ылымы, ө нері, дү ниенің кілті, оны білгенге дү ние арзанырақ тү седі. Бірақ осы кү нде орыс ғ ылымын баласына ү йреткен жандар, соның қ аруымен тағ ы да қ азақ ты алдасам деген екен дейді. Жоқ олай емес, малды қ алай адал ең бек қ ылғ анда табылады екен. Соны ү йренейін, мені кө ріп жаң а ү йренушілер кө бейсін. Ұ лық сығ ан орыстың жұ ртқ а бірдей законы болмаса, законсыз қ орлығ ына кө нбес едік. Қ азақ қ а кү зетші болайын деп, ел болып жұ рт білгенді біліп, жұ рт қ атарына қ осылудың қ амын жейік деп ниеттеніп ү йрену керек». Міне, бұ л абайдың ағ арту идеасының ең соң ғ ы мақ саты.

«Білім-ғ ылымды кө бейтуге екі қ ару бар: адамның ішінде бірі моахаза *. Екіншісі берік мұ хафазақ ылу *, бұ л екі қ уатты зорайту жағ ында болу керек. Бұ лар зораймай, ғ ылым зораймайды» дейді Абай. Басқ а сө збен айқ анда, бірінші – демократиялық ғ ылыми талқ ы арқ ылы ғ ылымды дамыту; екінші – бұ қ араның ғ ылымды қ орғ ауы жә не қ астерлеуі арқ ылы ғ ылым мен техниканы дамыту. Бұ л Абайдың ағ арту идеясының белгілі дә режеде бұ қ аралығ ы бар екендігін толық кө рсетіп береді.

Абай (Ибраһ им) Қ ұ нанбайұ лы ө з дә уіріне дейінгі дү ние данышпандарының даналық мә йегін толық мең герген жә не бү кіл кө шпелілер ә лемінің дү ниетанымын, рухани болмысын, парасатын, кө ркем ойының мү мкіндігін бойына сің ірген, сол қ асиеттері арқ ылы адамзат санасының дамуына ү лес қ осқ ан дара тұ лғ а. Абай 10 жасында Семей қ аласындағ ы Ризаның медресесіне оқ уғ а тү седі. Бұ л мешіттің ұ стаздары сол замандағ ы алдың ғ ы қ атарлы жә дидизм ағ ымында білім алғ ан, исі тү ркі мен мұ сылман ә леміне танымдық жаң алық ә келген, дін мен ғ ылымды, азаматтық ты ту етіп ұ стағ ан Шаһ абуддин Маржани мен Мұ хаммед Ғ абдукидің, Ғ азалидің жолын қ уғ ан оқ ымыстылар еді. Бұ л медреседе ғ ылымның негізгі салаларының барлығ ы да оқ ытылатын. Абайдың таным кө зі шә кірт кезінде ашылды.
       Қ ырық жасынан бастап Абай ғ ылымғ а бет қ ояды. Ө зінің бойындағ ы талантын ұ лтының рухани игілігіне қ ызмет етуге жұ мылдырады. Шығ ыс тарихын, дү ние тарихын, діни ағ ымдардың философиялары мен тә псірлерін, философия, жаратылыстану, мемлекеттер тарихы мә селелеріне зерттеуші ретінде қ арады.
       Данышпан ө зінің рухани кемелденуіне қ асиетті Қ ұ ранды негіз еткені белгілі. Ол Қ ұ ран Кә рімді жақ сы біліп, рухани нә рін ө зінің бойына толық қ абылдай білген. Бұ л – сопылық дә стү р. Сопылардың рухани жолдағ ы алғ ашқ ы қ адамы исламның негізгі кағ идаларын ө з бойларына сің іріп, оларды ө мір тә ртібі, кү нделікті тұ рмыс кө рінісі ретінде қ абылдауғ а ү йренеді. Ол ү шін алғ ашқ ы сә тінен бастап қ асиетті Қ ұ ранды жадына сақ тап, оны толығ ымен зерттейді. Сопылардың кө пшілігі қ асиетті Қ ұ ранды тү гелдей жатқ а біліп, кари дең гейіне кө теріледі. Бұ л рухани жетілуге керекті алғ ашқ ы шарт қ ана. " Шариғ аттан" ө тіп " Тарихатқ а" жеткенде адам алғ ан білімін бойына сің іріп, оны ө зінің мінезіне, ө зіндік қ асиетіне айналдырады. Сопылық жолдағ ы адам ә рі қ арай ү здіксіз тә жірибе, жаттығ улар жасай отырып Хақ пен байланыс орнатады, ол байланысты ә рі қ арай жетілдірсе, тек сонда ғ ана ө мірдің негізгі мақ саты Тү п Иеге, Хақ иқ атқ а жетеді. Сондық тан ө мірдің негізгі мақ сатына жеткізетін дең гейді сопылар " Хақ иқ ат" деп атайды. Абайдың бұ л жолды " бек шетін, бек нә зік" деп атауы тегін емес. Бұ л сө здің ү лкен мағ ынасы бар.
       Абай ілімі бойынша: ә лем ө мірінің мақ саты — ө зін Жаратушының ық палымен ө мір сү ру. Кім болса да бір нә рсені жасаса, ө зінің керегіне жарату ү шін жасайтыны тә різді, Жаратушы да ә лемді жаратқ анда тек ө з ризалығ ы ү шін жаратты. Себебі, Ол мә ң гі, сондық тан Оның жаратылу себебі жоқ, керісінше, ә уел бастан Оның ө зінен басқ а ешкім де, яғ ни басқ а Жаратушы да жоқ. Ө з тілегімен, лә ззат алу ү шін, Жаратушы рухани болмысты жаратты. Бірақ кейбір жандар ө здеріне берілген аздағ ан еркіндікті дұ рыс пайдалана алмай, ө здерінің міндетін ұ мытып, Жаратушының тілегін емес, ө здерін қ анағ аттандырғ ысы келді. Бұ л — білместік. Шексіз мейірімді Жаратушы ешкімнің еркіне қ арсы емес, сондық тан Ол фә ни болмысты жаратты да, Жаратушыны ұ мытып, ө здерін лә ззаттандырғ ысы келген жандарды ә ркімнің қ алауына қ арай ө з несібесімен бақ и ә лемнен, яғ ни рухани ө мірден фә ни ә лемге, яғ ни материалдық ө мірге жіберді. Бұ л материалдық ә лем ө здерінің қ ылмысы ү шін жазасын ө тейтін абақ ты тә різді. Осыдан фә ни ө мірдегі барлығ ымыз да Жаратушының ырқ ынан шыкқ ан кү нә һ арлар екенімізді тү сінеміз.
       Жаратушы шексіз мейірімді болғ андық тан, бұ л материалдық ә лемде Ол ешкімді де жіберген қ ателіктері ү шін жазаламайды. Жаратушы тек қ ана материалдық ә лемнің заң дылығ ын ғ ана жасады, ал оны дұ рыс, не болмаса бұ рыс қ олдануына байланысты ө мірдің ә ділет (қ арымта) заң ы бойынша ә ркім ө мірдің рақ атын, не болмаса қ асіретін кө реді. Абайдың айтуынша, бұ ғ ан Жаратушы араласпайды. Осылайша ә ркім ө зінің бақ ытын ө зі жасайды. Бұ л фә ни ө мірге ә ркім ө здерінің қ алауы бойынша лә ззат алу ү шін жіберілді. Бірақ материалдық ә лем — рухани ә лем емес. Рухани ә лемде барлығ ы мә ң гілікті, білімге жә не лә ззатқ а толы болса, материалдық ә лемде барлығ ы керісінше, уақ ытша, білместікке жә не қ айғ ы-қ асіретке толы. Абай ілімі бойынша, бұ л ө мірдегі қ ызық тың барлығ ы да жалық тыратын, уақ ытша жә не шындығ ы жоқ жалғ ан. Сондық тан ә ркім тіршілік барысында осыны тү сінуі керек. Сонда ө мірдің басты мақ сатын орындауғ а — кейін қ арай, Алла тағ алағ а қ айтуғ а мү мкіндік туады. " Ө зге мақ сат ақ ылғ а қ она ма екен! " — деуі сондық тан данышпанның.
       Бұ л мақ сатқ а жету ү шін ә уелі білім алу арқ ылы білместіктен арылу керек. Сонан соң Алла тағ алағ а таза қ ұ лшылық жасаумен жү рек кө зін ашып, Абай сө зімен айтқ анда " сен де сү й Ол Алланы жаннан тә тті". Ол ү шін " адамзаттың бә рін сү й бауырым деп". Сонда ғ ана кім болса да ө зінің фә ни ә лемге келген мақ сатына жете алады.
       Адамның ең қ асиетті сезімінің бірі – діни сенім. Ал " суық ақ ыл" тұ рғ ысынан келсек дін атаулының барлығ ы да ө зінің жолын қ абылдағ ан адамдарды туа сала рухани жә не психологиялық тә уелділікке мә жбү р етеді ғ ой. " Қ ұ ран-Кә рім" бойынша ә рбір мұ сылман " Алла біреу, қ ияметқ айым хақ, Мұ хаммед Алланың елшісі" екенін уағ ызбен емес, ө зінің білімі арқ ылы танып, табынуы керек. Бұ л " Қ ұ ранның " ұ лы жә не ең ә ділетті қ ағ идасының бірі. Абайдың: «Кімде кім жақ сы, жаман ғ ибадат қ ылып жү рсе, оны ол ғ ибадаттан тиюғ а аузымыз бармайды. Лә кин сондай адамдар толымды ғ ибадатқ а ғ ылымы ә кетпесе де, (ғ ибадат) қ ылса екен. Бірақ оның екі шарты бар, соны білсе екен. Ә уелі иманның иғ тихаттан (байламын) маһ хам-мек (бекітбек) керек, екінші ү йреніп жеткенше осы болады ғ ой деп тоқ тамай, ү йрене беру керек,... Кімде-кім ү йреніп жетпей жатып, ү йренгенін қ ойса, оны Қ ұ дай ұ рды, ғ ибадаты-ғ ибадат болмайды», - деп отырғ аны да сол. Алланың хақ екенін ақ ылың мен біл дейді. Демек, рухани тә уелділікті бос қ ұ лшылық пен алма, ғ ылымды қ ару етіп таным арқ ылы иман келтір дейді. Бұ л деген сө з психологиялық тә уелділікке қ арсы пікір. Абай табиғ и тү сінікті былай қ ойғ анда Алланың ө зін сеніммен танып барып қ ұ лшылық етпеген пендені «жанның қ оры» деп есептейді. «... Иман сақ тауғ а қ орық пас жү рек, айналмас кө ң іл, босанбас буын керек. Яғ ни (оқ у арқ ылы танығ ан) иманы бар деуге ғ ылымы жоқ, таклиди (тү йсік арқ ылы) иманы бар деуге беріктігі жоқ, я алдағ анғ а, я азғ ырғ анғ а, я бір пайдаланғ анғ а қ арап: «ақ ты» «қ ара» деп, я «қ араны» «ақ » деп, ө тірікті «шын» деп ант ететұ ғ ын кісіні не дейміз? Аллаһ ө зі сақ тасын! Ә рнешік білмек керек, жоғ арғ ы екі тү рліден басқ а иман жоқ », - деп қ орытады Абай. Иман - Абай ү шін жан бостандығ ының кепілі.
Абайдың:

Алланың ө зі де рас, сө зі де рас,
Рас сө з еш уақ ытта жалғ ан болмас,

- деуі жай ғ ана уағ ыз емес.
Мұ нда Алла жолын терең зерттеп, оғ ан шын ниетімен сенген, ғ ылыми тұ жырым жасап, философиялық мағ ына тапқ ан тұ лғ аның толғ анысы, санасының сә улесі жатыр. Ол Аллағ а біреудің уағ ызы арқ ылы, яғ ни рухани жә не психологиялық тә уелділік арқ ылы жеткен жоқ. Тә уелсіз таным арқ ылы жетті. Бұ л пікір ө згенің пікірі емес, Абайдың ө з пікірі. Сондық тан ол сеніммен:

Махаббатпен жаратқ ан адамзатты,
Сен де сү й ол Алланы жаннан тә тті,

- дейді.
Жан бостандығ ын, жан тазалығ ын Абай Алладан іздейді жә не Алланың ақ жолынан табады. Алладан ө згеге рухың ды тә уелді етпе дейді. Ал Абай патша ағ замның қ азақ халқ ын шоқ ындыру туралы жарлығ ы дайындалып жатқ анын жақ сы білген. Дінді ө згерту, Абай ү шін рухани қ ұ лдық қ а, басыбайлылық қ а тү су. Ол шырмауғ а бір тү скен адам қ айтып шығ а алмайды.
Қ азақ елінің жағ дайында бұ л толық тай ұ лт ретінде жойылып кету деген сө з. Дінін сату - Абай ү шін қ асиетсіздіктің белгісі. Шоқ ынуды антұ рғ андық деп ұ ғ ады. Миссионерлік қ озғ алысқ а, оның жымысқ ы тә сілдерінен жиіркене қ арап:

Қ асиетсіз туғ ан - ол да жат,
Кү ң кілдеп берер сазаң ды,

- дейді Абай.
Мұ нда " уағ ызды" - кү ң кілдеу деп отыр. Абайдың ноғ айларды " дінге де берік" деп ү лгі тұ туының бір мә нісі осы шоқ ындыру туралы уағ ызды білдіргенде.
Абайдың рухани кемелденуінде негізгі білім бұ лағ ы қ асиетті Қ ұ ран болғ ан. Ө мірдің негізгі мақ сатын тү сіну, Қ ұ дай тағ аланы тану жолдары туралы Абай ілімі мен қ асиетті Қ ұ ран қ ағ идалары жақ сы ү ндесіп жатады. Ойшылдың бізге қ алдырғ ан мұ расының ақ иқ аттығ ы мен ө міршең дігінің себебі міне осында.

ІV Сө здікпен жұ мыс:

Хуістілігі – кү ндеу.

Бахасы – арабша елес. Бә секелес.

Хырсылану – Арабша бұ л жерде ө зімшілдік мағ нада.

Ғ ұ рулық – мен-мендік.

Дағ у – Арабша талас – тартыс, айтыс.

Молахаза – Арабша пікірлеу.

Молафаза – сақ тау, қ орғ ау.

V Сабақ ты қ орытындылау: Сабақ соң ында сұ рақ қ ою арқ ылы жаң а тақ ырыпты қ орытындылаймын.

1. Абай танымындағ ы «бахас» деген не?

2. Абай танымындағ ы «хақ иқ ат» деген не?

3. Абай не ү шін орыстардың ғ ылым мен техникасын ү йреніп, олардың тең дік алу сынды дә ріптемесін алғ а қ ойғ ан?

4. Абайдың ағ арту идеасының мақ саты не?

5. Абай ілімі бойынша: ә лем ө мірінің мақ саты не?

6. Абай жан бостандығ ын, жан тазалығ ын қ айдан іздейді жә не қ айдан табады?

VІ Ү йге тапсырма:

1. Абайдың хақ иқ ат, ақ ыл, бахас ұ ғ ымдары жө ніндегі танымы туралы тү сінік.

2. Реферат жазу.

VІІ Оқ ушыларды бағ алау: оқ ушылардың берген жауаптарына қ арай білімдерін бағ алаймын.

Тексерілді:

⇐ Предыдущая 2 3 4 5 678 9 10 11 Следующая ⇒