ІІІ Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ Жаң а сабақ ты тү сіндіру.

Абай ең бектеріне қ атысты зерттеулер, ой-пікірлер

Ғ аббасТоғ жанов Абай туралы алғ ашқ ы ауқ ымды ең бегі – «Абай» атты моногр. очеркінен (1935) сол кезде ү стем болғ ан тұ рпайы социологизмнің жә не соғ ан байланысты туғ ан «Абай ү стем таптан шық ты, сондық тан да ол – сол таптың ө кілі» деген ағ ат пікірдің сілемі байқ алады. Тоғ жанов таптық тұ рғ ыдан Абай «қ азақ тың капиталдасқ ан феодалдарының жоқ шысы» деген тұ жырым жасайды. «Абайдың тілейтін арманы жақ сы бай, ө нерлі, епті бай» кедей-бұ қ араның қ амын ойламады, «орыстың дворяндар бастағ ан ультрасын ү лгі қ ылады» деген солақ ай сын кө рініс береді. Таптық тұ рғ ыдан осылай дей тұ рғ анмен де, очеркте Абайдың ақ ындық шеберлігіне байланысты соны ойлар айтқ ан. Ол Абай реализмін жоғ ары бағ алағ ан. Абай «қ азақ тың жазба ұ лт ә дебиетін жасауғ а бас болды», «орыс ә дебиетінің ү лгілерін алды», «жаң а ә дебиет тү рлерін жасады», «қ азақ тың тіл байлығ ын ұ қ сата білді», «Сө з патшасы - ө лең тілін ә демілеп сырлап, қ ұ ндызша қ ұ лпыртқ ан Абай болатын» (128-6. ), - дей келіп, оның ақ ындығ ын «таусылмайтын бұ лақ қ а» тең ейді. Ақ ын туралы ойларын «Абай - самородок, қ арадан оқ ымай шық қ ан талант» (137-6. ), -деп тү йіндейді.

Ғ. Тоғ жановтың «Абай» зерттеу ең бегі – қ азақ тың мемлекеттік кө ркем ә дебиет баспасынан 1935 жылы жарық кө рген зерттеу ең бек. Қ азандағ ы «Кә мил Жақ ып» баспаханасынан латын алфавитімен жарық кө рген. Автор ө з зерттеуін шағ ын 10 тақ ырыпқ а жә не қ орытынды бө лімге бө ліп, Абайдың ақ ындық жолына, ол ө скен уақ ыт пен ортағ а, ақ ынның жекелеген кө зқ арастарына, оғ ан шығ ыс жә не орыс ә дебиетінің ық палы тақ ырыптарына шолу жасауды ниет еткен. Автор Абай шығ армалары туралы кезінде келелі пікір айтқ ан А. Байтұ рсынов, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, I. Жансү гіров, Т. Рысқ ұ лов тұ жырымдарын теріске шығ аруғ а кү ш салып, ә діл тө релік тізгінін ә міршілдік-ә кімшілік нұ сқ ауларғ а ұ статып, елеулі қ ателіктерге ұ рынғ ан. Абайды байшыл-феодалшыл ақ ын ретінде кө рсетіп, оның ә йел тең дігіне, кедейлерге кө зқ арасы керітартпа діншілдік талаптардан аса алмады, ұ лт ақ ыны емес, ұ лтшылдық пиғ ылы басым болды деп айыптайды. Абай ақ ындығ ының қ алыптасу жолындағ ы Шығ ыс классиктері шығ армаларының маң ызын теріске шығ арып, оның шыншылдық сара жолын белгілеп берген орыс ә дебиеті ғ ана деген сың аржақ тұ жырымғ а ұ рынады. Кү нбе-кү нгі тұ рмыстық кө ріністерді ғ ана сынап, ү лкен ә леум. мә селелерді, жалпыхалық тық тақ ырыптарды кө тере алмады, кө п ө лең і қ ысқ а ү гіт, ө сиет тү ріндегі нә рселер ғ ана деген қ ате тұ жырымдар жасайды. Дегенмен кітап соң ында «Абай – самородок, қ арадан оқ ымай шық қ ан талант» деп мойындауғ а мә жбү р болады, оның шыншылдық, қ азақ поэзиясындағ ы жаң ашыл-дық қ ызметін, аудармашылық шеберлігін жақ сы жағ ынан атап ө теді. Кітап соң ында қ осымша ретінде автордың «Ескі ә дебиет мұ раларын пайдалану жайында» деген мақ аласы берілген. Кітап кө лемі 10, 5 б. т., 8000 дана болып басылғ ан. Жаң а туып келе жатқ ан ұ лт буржуазиясының ө кілі болуы себепті де Абай буржуазияшыл ә дебиеттің ақ ыны, қ азақ қ оғ амындағ ы буржуазияшыл ойдың атасы деген кө зқ арасты І. Қ абылов, Ы. Мұ станбаев, Ғ. Тоғ жанов, Ә. Лекеров, С. Асфандияров, Ә. Мә метова

т. б. ұ станды. Мысалы, Ғ. Тоғ жанов: Абай шығ армаларын «… ә бден капиталдасқ ан қ азақ байының тілегінен туғ ан жыр» деп танытты. Абай қ азақ даласындағ ы жаң адан туып қ алыптасып келе жатқ ан буржуазиялық топтың идеологы деген кө зқ арасты 30-шы жылдардағ ы қ азақ ә дебиетінің сын жанрында кең кө лемде насихаттап таратуда Ғ. Тоғ жановтың ә рекеті басым жатты. Абайтану тарихында тұ ң ғ ыш монографиялық «Абай» кітабын жазғ ан Ғ. Тоғ жановтың зерттеулік ең бегі айта қ аларлық тай қ ұ былыс болса да, ол тұ рпайы социологиялық танымның шең берінен шығ а алмады.
1920 жылы басталғ ан Абай мұ расы жайында айтыс та қ оғ ам талабынан туындады. С. Мұ қ анов «Қ ара тақ тайғ а жазылып жү рмең дер шешендер» (1923), Ғ. Тоғ жанов «Абай» (1935), І. Қ абылов «Абайдың философиясы жә не оғ ан сын» (1928) мақ алалары Абайды бай табынан шық қ ан ақ ын ретінде бағ алағ ан.

Ы. Мұ станбайұ лы «Абай» (1928), «Ақ ын Абай жә не пә лсапашыл Ілияс туралы» (1929), М. Ә уезов «Қ азақ ә дебиетінің қ азіргі дә уірі» мақ алаларында ақ ын шығ армашылығ ын қ оғ амдық -танымдық қ ызметін ашып бере алды. Абай ө лең дері тө ң ірегінде 20- жылдарда, одан кейінгі кездерде айтыс-тартыс кө п болды. Осығ ан орай Байтұ рсыновтың «Қ азақ тың бас ақ ыны»атты 1913 жылы жарияланғ ан мақ аласындағ ы Абайғ а берген бағ асы, ұ лы ақ ынның қ азақ ә дебиеті тарихындағ ы алатын орнын анық тауы, ө нерпаздық ө згешелігін, асқ ан шеберлігін тануы шынайы ғ ұ лама ғ алымғ а тә н айрық ша кө регендіктің, білгірліктің, ө лең сө здің қ адірін терең бағ алай алатын ақ ындық сезімталдық тың, талғ ампаздық тың ү лгісі деуге лайық. Бекейханов, Байтұ рсынов, Дулатов ілесе Абай шығ армашылығ ы жайында ү лкенді-кішілі мақ ала жазып, ақ ын ө лең дерін жұ ртшылық қ а танытуғ а Н. Рамазанов, Ғ. Сағ ди, ы. Мұ стамбайұ лы жә не Н. Н. Белослюдов тағ ы басқ алар ат салысты. Абайдың соң ғ ы ақ ындарының ішінен Ж. Аймауытұ лы М. Дулатұ лын ерекше атап, оның ақ ындық ө неріне, ө лең дерінің кү шті қ уаттылығ ына жоғ ары бағ а берді. «Міржақ ыптың кө ркем ә дебиеттегі ұ стазы-Абай... Ахмет, Міржақ ыптар алғ аш қ олдарына қ алам алып, ә дебиет майданына қ ұ тты қ адамдарын бастағ ан шақ та, олардың кө з алдына адастырмас жарық жұ лдыз-Темірқ азық -Абай тұ рды», деген Қ. Мұ хамедханұ лының пікірі А. Байтұ рсынов, М. Дулатұ лының Абайды ө здеріне ұ стаз санап, ү лгі тұ тқ андығ ын анық тайды.

Абайдың ә деби мұ расын халық тық тұ рғ ыдан танытуда революционер – демократтардың пікіріне сү йене отырып, 30 – шы жылдардың ортасында тұ ң ғ ыш рет Абайды халық тық ақ ын ретінде танытуда бастама пікір кө терген ә дебиет сыншысы Мұ қ аметжан Қ аратаев еді. Ө зінің А. С. Пушкинге арналғ ан мақ аласында: «Пушкин поэзиясында Белинский тапқ ан халық тық, сатира, кө ркемдік деген ү ш элемент Абайдың поэзиясында да табылады… Екеуінің шығ армасында да, халық тың, ең бекші адамның тілегі кө рініп тұ рады», - деп Абайды халық тық мү дденің жыршысы ретінде таныстырады. Осы мақ аланың артынша – ақ Абайдың ә деби мұ расын танып бағ алауда елеулі кедергіге айналғ ан кейбір Абай мұ расын зерттеушілердің (С. Мұ қ анов, І. Жансү гіров, Ғ. Тоғ жанов, І. Қ абылов т. б. ) тұ рпайы социологиялық кө зқ арастары алғ аш рет сынғ а алынып: «Абай маң ындағ ы сынның ә лі кү нге дейін жетіліп кетпеуіне негізгі себеп – осы вульгарлық ә діс» - ә дебиет саласында сірескен пікір сең інің бұ зыла бастағ ан қ алпын кө рсетті.
Нә зір Тө реқ ұ ловтың « Ә дебиетімізге кө з салу » мақ аласы. Бұ л мақ ала жалпы осы қ азақ халқ ының ә деби тілінің жаң ашылыдығ ына, келешекте ұ лт ә дебиетіне ү лес қ осу. Орыс Европа ә дебиетіне еру мақ ұ лырақ болар деп шештім. Ү йткені шарқ та ұ лт ә дебиеттері жалғ ыз Европа мә дениеті басшылығ ы арқ асында жарық қ а шық ты. Европа мә дениеті мектептерінде оқ ып жатқ андар ұ лт ә дебиет мектептерін ашты. Шнасилар, Қ амалдар, Ә миндер, татарда Тоқ ай, Ғ аяз, бірінші газетші Смайл Гаспиринский, қ азақ та Абай, баршылары Франк, орыс ә дебиеттерінің пікірлері идиалдарымен мә лім болды-баптанды. Европа еліктеу менімше онша қ орқ ынышты емес. Ү йткені Европа мә дениетінің бір асылы дух критицизма рух сыны; бұ л бізді жү ре алмайтын тұ йық қ а, шығ а алмайтын шың ырауғ а алып кетпес. Еліктеуіміз ө лшеуден шығ ып бара жатса, рух сыны бізді жә не кө зімізді кө рсетер. Абай ә дебиетіміздің атасы, бұ л жолдың қ орқ ынышсыз, біздің ү шін пайдалы екендігін сезіп, сол жолғ а бұ рылды. Ә йтпесе Абай ү шін араб, ғ ажам жолы да ашық еді.
С. Мұ қ анов Абай ө лең індегі жаң ашылдық туралы пікірлері С. Мұ қ ановтың «Жарық жұ лдыз» (А. Қ ұ нанбаев шығ армашылығ ы туралы) кітабы. Абай – қ алам ұ стап ә дебиет майданына аттанарда ө зінің ой-ө рісімен тү сініп, ө зінің қ ай заманда туғ анын, ақ ындық талантын не мақ сатқ а пайдалану қ ажетті екенін анық тай алғ ан ақ ын.

Ө зінің бұ рынғ ы жә не ө з заманындағ ы қ азақ ә дебиетін Абайдың қ аншалық білгендігі оның шығ армаларынан кө рінеді. Жалпы қ азақ ө мірінде поэзияның орны қ андай екендігін Абайдың қ алай ұ қ қ андығ ы оның мына ө лең інен кө рінеді:

Біреудің кісісі ө лсе қ аралы ол,

Қ аза кө рген жү регі жаралы ол.

Кө зінің жасын тыймай жылап жү ріп,

Зарланып неге ә нге салады ол?

Кү йеу келтір, қ ыз ұ зат, тойың ды қ ыл,

Қ ыз таныстыр, қ ызық қ а жұ рт ыржаң шыл.

Қ ынаменде, жар-жар мен бет ашар бар,

Ө лең сіз солар қ ызық бола ма гү л? деп қ азақ тың ө мірінде поэзияның осындай ерекше орны барлығ ын ұ қ қ ан жә не сол туралы ө лең жазғ ан Абай пікірін былайша қ орытады:

Туғ анда дү ние есігін ашады ө лең,

Ө лең мен жер қ ойнына кірер денең.

Ө мірдің қ ызығ ының бә рі ө лең мен,

Ойласаң шы бос қ ақ пай елең -селең. Ө зінен бұ рынғ ы жә не ө зімен тұ стас қ азақ ақ ындарын Абай «жамаулы, қ ұ раулы» ө лең жазғ андық тан ғ ана ө лең нің кө ркемдігі, тү рі «нашарлық тан» ғ ана мінемейді, олардың мә н-мақ сатының жағ дайлығ ынанда мінейді. Ол:

Қ обыз бен домбыра алып, топта сарнап,

Мақ тау ө лең айтыпты ә ркімге арнап.

Ә р елден ө лең менен қ айыр тілеп,

Кетірген сө з қ адірін жұ ртты шарлап. Абай бұ л ө лең інде «ақ ындар» деп қ азақ тың ақ ын атаулысын тү гел алмай, олардың ішінен «мал ү шін тілін безеп, жанын жалдағ андарды» екшелеп алса, не сол «жанын жалдағ ан» кім екенін атап айтса, біз бұ л арада «онысы дұ рыс» дер едік те жү ре берер ек. Себебі қ айдағ ы мақ таншақ байғ а барып, қ айыршылық қ ып мақ тау ө лең айтып, сө зін малғ а сатып, ө лең нің қ адірін кетіретін «ақ ындар» қ азақ та Абайғ а шейін де, Абай тұ сында да, Абайдан кейін де аз болмағ ан деп айтып кетеді.
С. Мұ хановтың «Қ ара тақ тағ а жазылып журмендер шешендер»мақ аласы.

Ө зінің танымын білім дең гейімен таразылау қ аперінеде келмеген Сә бит Мұ қ анов “Қ ара тақ тағ а жазылып жү рмең дер, шешендер! ” деген аты шулы мақ аласын жариялады. Абай жайындағ ы Сә бит Мұ қ ановтың бұ л ең алғ ашқ ы пікірі. Тырнақ астынан кір іздегендер де, кү нгейінен гө рі кө лең кесін шұ қ ып кө рсеткісі келгендер де “аты дардай” осы мақ аланы ауызғ а алады. Атышулы мақ аланың атын “ауызтолтырып” айтатындардың бә рі болмағ анмен кө пшілігі мақ алағ а шынттап зер салмайды. Олай дейтін себебіміз, автор Абайдың ата-тегінің бай-манап екенін кінә лағ аны болмаса, ақ ындық шеберлігіне тә нті екені кө рініп-ақ тұ р. «Абай жә не оның шығ армалары туралы кө пшілік алдына менің алғ аш ауыз ашуым - бұ дан 22 жыл бұ рын – 1923 жыл еді. Сол жылы «Ең бекші қ азақ » газетінің 69 санында «Қ ара тақ тағ а жазылмандар, шешендер» деген мақ аламда мен Абайды «байлардың Абайы, біздің Абай емес» деген пікірді айтып шық тым. Бұ ндай солақ ай, сауатсыз, саяси жағ ынан да, ғ ылымдық жағ ынан да қ ате жазылғ ан мақ аламның шығ уына не жағ дай себеп болғ анын мен 1942 ж. басылғ ан «ХVІІІ-ХІХ ғ асырдағ ы қ азақ ә дебиетінің тарихынан очерктер» деген кітабымда (10-11-беттер) айтқ ам. Осындай тү сінікте болғ андық тан Абай туралы баста жиналғ ан біраз пікірлерге қ орытынды жасау мақ сатымен оқ ушыларғ а ұ сынғ алы отырғ ан осы ең бекті жазуғ а қ алам алдым», - деп, алдына қ ойғ ан игі мақ сатын санап-санап шығ ады. Сә биттің қ ұ жат жинауы, оны кітапқ а орналастыруы керемет қ ызық. Оларды пайдалануы иненің кө зінен ететіндей жып-жинақ ы десек жалғ ан болар, ал ағ ыл- тегіл мол дерек жинайтынына жә не оқ ушыны сонымен елітіп тастайтынына ешкім шү бә келтіре алмас. Соң дық тан да болар тарихи деректерге аң ыздық сипат дарып, кө п реттерде осының ө зі рас па екен деген кү дік те тудырады. Ал, шындығ ына келгенде ө сем ә ң гімелең ген деректердің негізінде шындық бар. Сондық тан Мұ қ ановтың қ аламынан туғ ан макала-зерттеулерге кесек-кесегімен келтіретін мағ лұ маттарғ а айрық ша ұ қ ыптылық пен қ арап, ә деби-мә дени жә не рухани тарихымыздың кажетіне жаратқ ан абзап. Абайдың ақ ындығ ын танып білуге Сә бит айрық ша ү лес қ осқ ан зерттеушінің бірі екендігінде сө з жоқ. Ө йткені ғ ылыми ой-пікір мен кө ркемдік тә жірибені сә тті уштастырып, тамаша қ исындар, теориялық тұ жырымдар айтқ аны аян.

ІV Сабақ ты қ орытындылау: Сабақ соң ында сұ рақ қ ою арқ ылы жаң а тақ ырыпты қ орытындылаймын.

1. Абайдың ә деби мұ расын жұ ртшылық қ а танытумен ол мұ раны зерттеу ісінде 30-жылдары айрық ша кө зге тү скен жазушы?

2. «Абайғ а дейінгі қ азақ поэзиясы жә не Абай поэзиясының тілі» деп аталатын докторлық диссертациясын қ орғ ағ ан ғ алым?

3. Ғ. Тоғ жановтың қ азақ тың мемлекеттік кө ркем ә дебиет баспасынан 1935 жылы жарық кө рген зерттеу ең бегін айт.

4. І. Қ абылов қ андай мақ аласында Абайды бай табынан шық қ ан ақ ын ретінде бағ алағ ан?

V Бағ алау: оқ ушылардың берген жауаптарына қ арай білімдерін бағ алаймын.

VІ Ү йге тапсырма:

1. Абай ең бектеріне қ атысты зерттеулері, ой-пікірлері (Ғ. Тоғ жанов, Н. Тө реқ ұ лов, І. Қ абылов, С. Мұ қ анов, Е. Сымайылов, З. Шашкин) туралы тү сінік.

2. Реферат жазу.

№	Мерзімі	Пә н	Сыныбы	Пә н мұ ғ алімі	Тексерген
		Абайтану

Сабақ тың тақ ырыбы: С. Мұ қ анов, Е. Смайылов, З. Шашкин, т. б. Абай ең бектеріне қ атысты зерттеулері, ой-пікірлері.

Сабақ тың жалпы мақ саты: Абайтану мә селесіне қ атысты ә р алуан кө зқ арастар, ә леуметтік-саяси идеялар, Ғ. Тоғ жанов, Н. Тө реқ ұ лов, І. Қ абылов, С. Мұ қ анов, Е. Смайылов, З. Шашкин, т. б. Абай ең бектеріне қ атысты зерттеулері, ой- пікірлерін ұ ғ ындындыру.

Сабақ тың тү рі: Жаң а сабақ

Сабақ тың ә дісі: сұ рақ -жауап

Сабақ тың кө рнекілігі:

Тұ рсын Жұ ртбай «Қ ұ нанбай / Тарихи жә не ә деби тұ лғ а/» Алматы «Алаш» 2004 ж

М. О. Ә уезов «Абайтанудан жарияланбағ ан материалдар» Алматы «Ғ ылым» 1988 ж;

Электрондық оқ улық

Бейнефильм: «Шежірелі Шың ғ ыстау»

I. Қ ызығ ушылық ты ояту сатысы:

1) Оқ ушыларды тү гендеу, ү й тапсырмасын тексеру.

2) Ө ткен тақ ырыпты еске тү сіру.

II. Мағ ынаны ажырату сатысы. Жаң а сабақ

МҰ Қ АНОВ Сә бит (1900-73) - қ азақ тың кө рнектіжазушысы, қ азақ совет ә дебиетінің негізін салушылардың бірі. Қ азССР Ғ А-ның академигі. Абайә лемі кө п айтылып, жазылып, зерттелінген сайынзорайып, биіктей беретін қ ұ былыс. Абайдың ә дебимұ расын тану мә селесінің кө птеген қ аламгерлерең бектерінде, сыни ойларында ә р қ илы дең гейдекө рінгені де белгілі. Бір ғ ана 20-жылдарда, атапайтсақ, А. Сегізбаев: «... Абайдан соң ғ ы ақ ындардың сө здері тіпті басқ а тү рге кірген. Оғ ан себеп –Абай кейінгі ақ ындарғ а жө н сілтеп, бетін тү зеген»десе («Қ ызыл Қ азақ стан», 1922, №11), Б. Кенжебаевтың «Абай»атты мақ аласында («Ең бекші қ азақ », 1925, 14, 15тамыз)прогресшіл, халық ақ ыны ретінде бағ аланды. Осы кезең дегі Мұ қ анов мақ алаларындаАбай мұ расы ә р тү рлі дең гейде кө рініп, ақ ынды«байдың Абайы - біздің Абай емес» дегенді айтты(мыс, «Қ ара тақ тағ а жазылып қ алмаң дар, шешендер» атты мақ аласын еске алуғ а болады). Бірақ

жазушының Абайғ а ө нер иесі ретінде қ арап, ү лгіеткен тұ стары мол болды. Ол «Абай – халық ақ ыны» атты кө лемді мақ аласында (1939) ө зінің Абай туралы бұ рынғ ы ойларының теріс екенін мойындап, керісінше ақ ын шығ армаларының идеялық -кө ркемдік ерекшеліктерін ә діл бағ алау арқ ылы ағ артушы-демократ, ұ лттық поэзияның ү здігі дә режесінде таныды. Мұ қ ановтың Абай жө нінде сү белі зерттеулер жасағ анын «Жарқ ын жұ лдыздар»(1964) монографиясы дә лелдейді. «Бұ л монографиялық ең бегімді 1945 жылы жазып бітірген ем. Ақ ындық шеберлігі баршамызғ а ү лгі болғ ан Абайды терең білу, оның мұ расын игеру ісін мен ө зіме кезектіміндет тапқ андық тан кө лемді ең бек жазумен шұ ғ ылданып жү ретінмін», - дейді. «Абай – зор кісі. Ол–зорақ ын да, зор ойшыл да, зор қ оғ амшыл да, зор

кү ресшіл де. Оның осы бейнелерін тү гел қ амту, ә рине, оң ай міндет емес. Сондық тан Абайды толық зерттеу, толық ұ ғ у бір жылдың, я бір ұ рпақ тың міндеті ғ ана емес, кө п жылдардың, кө п ұ рпақ тардың міндеті. Ә йткенмен, ә р ұ рпақ ө з қ олына тү скенматериалғ а сү йене отырып, ө з ой ө рісі жеткен пікірді

айтуғ а міндетті.

Оқ ушылардың алдына ұ сынып отырғ ан менің бұ л ең бегім ә дебиеттегі рухани атамыз Абайдың, оның ең бектерін сү йіп оқ ушы халық тың алдында Абайтуралы біраз жылдан бері жиналып қ орытылғ ан пікірді айту мақ сатымен жазылды» дегенді айтып алуды айрық ша қ асиет деп тапты жә не ө зінің Абай жө ніндегі ой-пікірлерінің ө згеру кезең дерін тү сіндіруді шарт санағ ан.

«Абай жә не оның шығ армалары туралы кө пшілік алдына менің алғ аш ауыз ашуым – бұ дан 22 жыл бұ рын - 1923 жыл еді. Сол жылы «Ең бекші қ азақ » газетінің 69 санында «Қ ара тақ тағ а жазылмаң дар шешендер» деген мақ аламда мен Абайды «байлардың Абайы, біздің Абай емес» деген пікірді айтып шық тым. Бұ ндай солақ ай, сауатсыз, саяси жағ ынан да, ғ ылымдық жағ ынан да қ ате жазылғ ан мақ аламның шығ уына не жағ дай себеп болғ анын мен 1942 ж. басылғ ан «ХVIІІ-ХІХ ғ асырдағ ы қ азақ ә дебиетінің тарихынан очерктер» деген кітабымда (10-11-беттер) айтқ ам. Осындай тү сінікте болғ андық тан Абай туралы баста жиналғ ан біраз пікірлерге қ орытынды жасау мақ сатымен оқ ушыларғ а ұ сынғ алы отырғ ан осы ең бекті жазуғ а қ алам алдым», - деп, алдына қ ойғ ан игі мақ сатын санап-санап шығ ады. Сә биттің қ ұ жат жинауы, оны кітапқ а орналастыруы керемет қ ызық.

Оларды пайдалануы иненің кө зінен ө тетіндей жып-жинақ ы десек жалғ ан болар, ал ағ ыл-тегіл мол дерек жинайтынына жә не оқ ушыны сонымен елітіп тастайтынына ешкім шү бә келтіре алмас. Сондық тан да болар тарихи деректерге аң ыздық сипат дарып, кө п реттерде осының ө зі рас па екен деген кү дік те тудырады. Ал, шындығ ына келгенде ә сем ә ң гімеленген деректердің негізің де шындық бар. Сондық тан Мұ қ ановтың қ аламынан туғ ан мақ ала-зерттеулерге кесек-кесегімен келтіретін мағ лұ маттарғ а айрық ша ұ қ ыптылық пен қ арап, ә деби-мә дени жә не рухани тарихымыздың қ ажетіне жаратқ ан абзал. Абайдың ақ ындығ ын танып білуге Сә бит айрық ша ү лес қ осқ ан зерттеушінің бірі екендігінде сө з жоқ. Ө йткені ғ ылыми ой-пікір мен кө ркемдік тә жірибені сә тті ұ штастырып, тамаша қ исындар, теориялық тұ жырымдар айтқ аны аян. Қ азақ поэзиясының ұ лттық табиғ атынан туатын екі заң бар:

«Бірінші – тө рт буыннан артық буыны бар сө зді қ азақ поэзиясы қ абылдағ ан емес. Тө рт буыннан артық буыны бар сө з қ азақ поэзиясына кірсе, ондай сө з поэзияның ырғ ақ тық заң ын тас-талқ ан ғ ып бұ зып, поэзияны прозағ а айналдырып жібереді.

Екінші – қ азақ тың «сө з буыны» дегені, мә селен, орыстың сө з буыны емес. Қ азақ сө зінде бес ә ріпті буын тү гіл, «жұ рт, «қ ұ рт», «сырт» сияқ ты тө рт ә ріпті сө здер сирек кездеседі. Қ азақ сө зінің басым кө пшілігі ү ш ә ріпті буындардан қ ұ ралады, Қ азақ поэзиясы буынында ү ш ә ріптен артық ә рпі бар сө зді талғ ап қ абылдайды» деген теориялық ойлар Сә биттің ө те нә зік те терең зерттеуші екендігін кө рсетіп, ә дебиеттануғ а зор ү лес болып қ осылады.

Осы ойын ә рі тарамдата келіп, «Абайғ а шейін қ азак ө лең дерің це ұ ш тұ рлі тү р болатын», - деп, «жыр» мен «қ ара ө лең ге» тоқ тайды да, ү шінші тү р деп атағ анына терең талдаужасамайды. Қ алай болғ анда, Абайдың ақ ындық шеберлігін, қ азақ ө лең жү йесіне жасағ ан реформалары мен жаң алық тарын ашып берді. «Осы ү шеуінен басқ а ө лең тү рі Абайдан бұ рынғ ы қ азақ поэзиясында жоқ. Абаи осы ү ш тү рдің ү шеуін де ө зінің шығ армаларында ү немі қ олданады. Бірақ қ азақ поэзиясындағ ы ө лең қ ұ рылысындағ ы бұ л ү лгілерді Абай бұ рынғ ы дә стү рлі кү йінде ғ ана қ абылдамай, ол ү лгілерді ө ң дейді, ө нерлендіреді» деп білді. Алайда бұ ғ ан Мұ қ ановтың ө зі де ортақ тас екенін ұ мытпайық.

1939 жылы Абайдың екі томдығ ына жазғ ан алғ ы сө зінде «Абайдан бұ рын қ азақ поэзиясында екі-ақ тү р болды» деп тұ жырымдағ анын бірнеше жылдан кейін сынық, кетік жолғ а бола ү шінші тү рді шығ аруы ә рине, терең ірек зерттеуді қ ажет етері сө зсіз. Қ алай болғ анда да ғ ылыми ойлар ә ркездегі ізденіс-топшылауларғ а байланысты ө згеріп отырғ аны жө н, ә йтпесе, «бір рет айттым, енді одан қ айтпаймын» деп қ асарысу ә шейінгі менменсіген пенделік болмақ. Ал ө згеріске ұ шырау, дамытып отыру, бірде сә тті, бірде шалыс тү су секеттейтін нә рсе емес. 1945 ж. Абай туралы кесек монография жазғ ан шығ армаларына тә н бір ерекшелікті айрық ша айта кеткен жө н. Ол –Сә биттің тарихи шежірелігі. Абайғ а байланысты айтылатын ой арқ ылы қ азақ оқ ырманын ө зінің тарихына терең ірек ү ң ілдіре тү су, қ ызық тыра баяндау машығ ы осы монографияда мейлінше анық кө рінеді. Кейбір зерттеушілер Сә бең нің бұ л тә сілін сюжетті ауырлату, артық деталь деп есептегенімен, ө зінің азаматтық тарихы тү бегейлеп жазылмағ ан қ азақ сияқ ты момын халық ү шін, ә сіресе тә уелсіздік алғ аннан кейін айрық ша қ ажет. Осы тұ рғ ыдан келгенде Сә биттің шежірелік тү йіндерінің кү ні енді туды, халық қ ажетіне енді мық тап жарайды. Абайды айтқ анда халық тың тарихын қ осарлап отырмаса Абайдың ұ лылығ ын тануғ а кеселін тигізер еді. Жалғ ыз Мұ қ анов қ ана емес, қ олына қ алам алғ ан жанның, ел мақ сатын айтпақ болғ ан шешендер мен ойлылардың Абайсыз ауыз ашпайтынын ескерер болсақ, онда Сә биттің жамбасы қ ара жерге тигенше ұ лы кемең гер ақ ынның рухын айрық ша ардақ тап ө ткенін кө реміз. «Қ азағ ым» дегенді «ұ лтым» деген мағ ынада тү сінген Абай туғ ан халқ ының ө мір шындығ ының араламағ ан тү кпірін қ оймады жә не кө рген-білгендерінің барлық бейнесін шығ армаларына тү сіріп отырды. Ол ө мір шындығ ының тіркеушісі емес, кө рген-білгендерінің сыншысы жә не кем-кетікті қ атты сынау арқ ылы тү зетуге тырысушы. Сондық тан ол ұ лт ақ ыны. Қ азақ халқ ының ұ лт ә дебиетін, ұ лт тілін ө ркендетуде Абайғ а ешкім тең келмейді. Абайғ а шейін де, Абайдың тұ сында да қ азақ тың ұ лт мә дениетін Абайдай кө терген ақ ын жоқ. Абай жасап кеткен биік – тым зор биік. Қ азақ тың Абайдан кейінгі ақ ындары идея жағ ынан болмаса, ө лең нің шеберлігін ол биіктен ә лі де асыра алғ ан жоқ. Қ азақ жазба ә дебиетінің негізін қ алаушы, тұ ң ғ ыш просветитель-демократ, классик ақ ын – Абай» деген қ орытынды тұ жырымы Мұ қ ановтың ғ алымдық танымын, жазушылық арын айқ ын танытады.

«Жарқ ын жұ лдыздар» монографиясында ақ ын ө скен орта, ата-тегі, емір кезең дері, дү ниеге, сө з ө неріне кө зқ арасы туралы зерттеу жү ргізіп, тиянақ ты тұ жырымдар айтты. Жазушы сө зімен айтсақ: «Абайдың ата-тегін де, ө з ө мірін де, ақ ындық таланты мен шеберлігін де, оқ у-білім де, жалпы адамдық, ө з ұ лтының пікірлерін де, ө міріндегі, шығ армаларындағ ы кү шті я ә лсіз жақ тарын да тү гел қ амту» кө зделген(«Жарқ ын жұ лдыздар», -А., 1980, 169-б. ). Зерттеуші «Абай Қ ұ нанбаев» дейтін монографиялық ең бегінде даналық қ орытындыларғ а, қ анатты, ғ ибратты ойларғ а мейлінше бай қ арасө здеріне зейін аударады. Қ арасө здеріндегі кө ркемдік шеберліктің бір сыры ақ ынның дарынды шешендердің мұ расын жетік һ ә м терең ү йреніп білгендігінен деп тү йіндейді. Зерттеуші Абай поэзиясының бейнелілік-суреттілік жү йесіне, ақ ындық тілімен қ ұ рылысына талдау жасайды. Абайдың Шығ ыстың классикалық ә дебиетімен байланысы жә не А. С. Пушкиннен, М. Ю. Лермонтовтан, И. А. Крыловтан аударылғ ан шығ армалары жө нінде ой ө рбітеді. Ұ лы ақ ынның табиғ ат лирикасындағ ы философиялық ой да, сурет те, сыр да біртұ тастық та екендігін кө рсетеді. Яғ ни Абайдың жаратылысты сө йлетіп, қ ұ пиясын тө гілте суреттеп жеткізіп, ой-сезім мұ хитының ағ ыс-толқ ындарын тудырып, ғ аламат қ уаттың кө зіне айналатындығ ын дә лелдейді.

Осы ең бегінде: «Ұ лттық тіл – сол ұ лттың тіршілігінің айнасы да, қ ұ ралы да. Ә рбір ұ лттың тілі – сол ұ лттың барлық мү шесіне тү сінікті бола білсе ғ ана тіршілігінің айнасы мен қ ұ ралы болады», - деп жазады. Шынында да, Абай позиясы – қ азақ ө мірінің айнасы. Демек, ол ана тілінің сө здік қ орын сарқ а пайдаланғ ан, соның ну орманына еркін шү йгіген ерен дарын. Мұ қ анов ұ лы ақ ын туындатқ ан шендестірулерге, ауыстыруларғ а, тең еулерге, ә сірелеулерге ой сә улесін тү сіреді. Олардың қ азақ халқ ының шаруа кә сібімен, тұ рмыс-салтымен, аң шылық, малшылық дә стү рлерімен тө ркіндес, тамырлас екендігін баяндағ ан, Абайдың қ азақ ө лең іне енгізген ө згеріс-жаң алық тарына тоқ талғ ан. Фольклорлық поэзияғ а жыр ү лгісі мен қ ара ө лең шумағ ы тә н болса, ал қ азақ тың поэзиясына Абай жиырмағ а жуық тү р қ осты пайымдайды. Абай жыр ү лгісімен «Ө згеге, кө ң ілім тоярсың... », «Болыс болдым мінеки... », «Жаздыгү н шілде болғ анда... » сияқ ты ө лең дерін шығ арғ ан. Мұ нда «бірқ алыпты ү йлес жиі қ олданылғ андығ ын ескертеді зерттеуші. Ақ ын енгізген жаң алық тарды анық тау ү стінде, оның ө лең дерінің буындық, тармақ тық, ұ йқ астық, шумақ тық, ырғ ақ тық қ ұ рылысының ерекшеліктерін есепке алады. Абайдың ө лең іне кіргізген ұ шан-тең із ө згерістерін осылайша жіктейді: «Асылы «осы жаң алық тарында қ азақ поэзиясына тә н заң ды (ө лең ге тө рт буыннан артық буыны бар сө з қ оспау, қ азақ сө зінінің қ ұ рылысын сақ тау) бұ збайды, қ атты сақ тайды. Мұ қ анов ақ ынның композиторлық шеберлігіне де назар аударғ ан Ол музыка зерттеушіА. В. Затаевичке Абайдың «Татьянаның Онегинге жазғ ан хатын» ө з орындап, нотағ а тү сірткен. Ақ ындық Мұ қ анов жолда ұ лы Абай шығ армаларын зерттеу ү стінде ө зі де одан кө п ұ лағ ат алды. Мұ қ ановқ а «Ақ қ ан жұ лдыз» романы ү шін Абай атындағ ы Мемлекеттік сыйлық берілген.

Смайылов Есмағ амбет Самұ ратұ лы (1911-1966) – ә дебеиет зерттеуші, сыншы. Абай тақ ырыбына 30-жылдардан бастап қ алам тартқ ан. Ол З. Шашкинмен бірлесіп жазғ ан «Абайдың поэтикасы» («Ә дебиет майданы», 1934, №11-12), «Абайдың ө лең ө рнектері» («Соц. Қ азақ стан», 30 желтоқ сан) атты мақ алаларында ұ лы ақ ын поэзиясының кө ркемдік ерекшеліктеріне кең інен тоқ талады. «Абайдың этикалық кө зқ арасы» («Қ азақ стан мұ ғ алімі», 1954, 9 қ ыркү йек) деген зерттеу ең бегінде ұ лы ақ ынның мә ң гі ө лмес даң қ ын, оның ө нерге қ ояр талап-талғ амын, аудармашылық шеберлігін тілге тиек етеді. «АБАЙ» - ақ ынның туғ анына 95 жыл толуына орай Қ азақ мемлекеттік баспасынан 1940 жылы қ азақ тілінде жарық кө рген ә деби-ө мірбаяндық материалдар жинағ ы. Латын ә рпімен басылғ ан. Қ ұ растырғ андар - Есмағ амбет Ысмайылов пен Қ алижан Бекхожин. Кітап 3 бө лімнен тұ рады. 1-бө лімде Абайдың ө мірбаяны ғ ылыми тү рғ ыдан баяндалып, ө лең дерінің кө ркемдік, жаң ашылдық ерекшеліктері талданады. 2-бө лімге ақ ынның ә р жылдары жазылғ ан 16 ө лең і топтастырылғ ан. Соң ғ ы бө лімде Абай шығ армалары басылымдарының, ақ ын жайындағ ы зерттеу ең бектер мен кө ркем туындылардың кө рсеткіш библиографиясы ұ сынылғ ан. Жинақ ә дебиет зерттеушілеріне, жалпы оқ ырман қ ауымғ а арналғ ан. Кө лемі 3 б. т., 10 мың дана болып басылғ ан.

Шашкин З. 1934 жылы Абайдың қ айтыс болғ анына 30 жыл толғ анын атап ө ту іс-шарасында З. Шашкин т. б. ақ ындар ұ лы ақ ынның тілге деген кө зқ арасы мен ең бегін, сө з қ олдану шеберлігі мен ө лең қ ұ рылысын арнайы сө з етеді. З. Шашкин мен Е. Смайыловтың «Абайдың поэтикасы» («Ә дебиет майданы», 1934, №11-12) атты проблемалық -зерттеу мақ алалары жарияланды.

III. Ойтолғ аныс сатысы

Ақ ын ө мірі мен шығ армашылығ ын талдау.

Ө мірінен тү сінгендерін «Соң ғ ы сө зді мен айтайын» кестесіне толтыру.

Ү зінді	Беті	Пікір

Сабақ ты қ орыту.

Ү й тапсырмасы: Абай ө мірі туралы реферат жазу.

Тексерілді:

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 7 8 9 10 Следующая ⇒