« Күлтегін» және «Тоныкөк» жырлары

Кү лтегін (684-731 жылдары ө мір сү рген )- ежелгі тү ркі мемлекетінің кө рнекті ә скери қ олбасшы, сол дә уірдің белгілі қ оғ амдық қ айраткері ретінде кө не тарихтан жақ сы мә лім. Ол Қ ұ тлұ ғ (Елтеріс) қ ағ анның кенже ұ лы. Қ апағ ан қ ағ ан 716 жылы қ аза тапқ аннан кейін бү кіл тү ркі ә скерін басқ арады. Қ апағ ан соғ ыста ө лген соң, Кү лтегін оның ұ рпақ тарын да қ ырып салып, ө з ағ асы Моголяны (кейінірек Білге қ ағ ан аталғ ан) кү ллі тү рік елінің қ ағ аны етіп тағ айындалды. Кү лтегін талай-талай соғ ыстарды жең іске жетіп, ө зін қ абілетті қ олбасшы ретінде танытылады.

Кө ркемдік ерекшелігі: Орхон ескерткіштерінің жанрлық ерекшіліктері туралы соң ғ ы кезге дейін ө зара қ арама-қ айшы екі тү рлі кө зқ арас орын алып келді. Бірі Кү лтегін, Білге қ ағ ан жә не Тоныкө к ескерткіштері кө ркем ә дебиетке, соның ішінде поэзияғ а ешбір қ атысы жоқ, Тү рік қ ағ анатының дә лме-дә л жазылғ ан тарихы деп қ арады. Екіншісі –руна жазуындағ ы бұ л ескерткіштері поэзиялық туындығ а тә н барлық белгілері бар, ежелгі тү ркілердің ө зіндік ә деби дә стү ріне негізделген кө ркем туынды деп таныды. Орхон ескерткіштерін, поэзия, ерлік жыры деп алғ аш бағ алағ ан ғ алымдардың бірі-академик-жазушы М. Ә уезов болды. Ол руна жазуындағ ы ерскерткіштердің мазмұ ны мен сипаты туралы айта келіп, былай деп жазды: « Олардың мазмұ нында эпостық баяндау сазы басым, аң ыздың кө ркемдік тү рі де осығ ан орайлас. Кү лтегін, Тоныкө к немесе Суджа жазуларында қ анша ерлік бейнеленген десең ізші?! Оларда ә р алуан рулар мен тайпалардың кескілескен шайқ астарының, соғ ыс суреттерінің, батырлар ерлігінің, жорық тардың шежіресі бар». Бұ л жазба жә дігерліктер ө зінің мазмұ ны мен пішіні жағ ынан ғ ана емес, ырғ ақ қ а, яки ритмге-ү ннің жү йелі, мерзімді, мө лшерлі қ айталануына негізделуі тұ рғ ысынан да поэзиялық сипатқ а ие екенін тұ ң ғ ыш рет И. В. Стеблева дә лелдеп шық ты. Ол Орхон ескерткіштерінің ө лшемі-ә рі буын, ә рі екпін екенін, ырғ ақ пен шумақ, тармақ пен бунақ -сол буын мен екпінге негізделеді деп айтты. Мұ ндай пікірлердің теорялық жә не практикалық мә ні зор еді. Ө лең де бірың ғ ай дауыссыз дыбыстардың қ айталанып қ иысуы, яғ ни аллетирация жырдағ ы ү ндестікті, мә нерлілікті кү шейте тү сетінін ежелгі тү рік сө з зергерлері жақ сы тү сініп, бұ л ә дісті шебер мең гергені анық.

«Тоныкө к» жыры кө лемді. Ол 313 ө лең жолынан тұ рады. Мұ ның ө зі қ ұ лпытаста 62 руналық жазу жолына сыйып тұ р. Жырдың жалпы оқ иғ а желісін зерттеушілер 14 циклғ а, 14 хикаяғ а бө лген. Кү лтегін жырындағ ы сияқ ты мұ нда да ә рбір цикл ү ш элементтен: оқ иғ аның басталуы, оқ иғ а желісінің ө рістеуі жә не қ орытынды бө лімнен тұ рады.

Қ орыта келгенде, тү ркі елінің V-VIII ғ асырлардағ ы қ оғ амдық -ә леуметтік ө мірін, тү рлі тү ркі тайпаларының ә дет-ғ ұ рпын, наным сенімін, ө зіндік поэзиясын, танып білуде Орхон ескерткіштерінің маң ызы ө те зор.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 5 6 78