6. Захириддин Мұхаммед Бабыр «Бабыр-наме». Прозалық туындылардың негізгі обьектісі – тарихи оқиғалар.

5. Қ адырғ али Жалаири «Жами-ат тауарих». Шежірелер жинағ ының кө ркемдік сипаты, композициялық қ ұ рылымы мен ә деби қ ұ ндылығ ы.

Қ адырғ али Қ осымұ лы Жалайри (1555 - 1607) – қ азақ тың ғ ұ лама – тарихшысы, қ оғ ам жә не мемлекет қ айраткері. Ата бабасы Қ арахан ә улеті билік жү ргізген кезден бері ұ дайы ханның кең есшілері, уә зірлері, ә скери басшылары болып, аса маң ызды мемлекеттік қ ыхметтер атқ арып келген. Қ адырғ алидың ә кесі Қ осым кезінде бек дә режесінде болып, ал атасы Темшік майдандағ ы ерлігі ү шін батыр атанғ аны мә лім.

Қ адырғ али Жалайри алғ ашында хан ордасында қ ызмет етіп, ханның кең есшісі, хан балаларының тә рбиеші – ұ стазы болды. Қ алмақ шапқ ыншылығ ы кезінде Шығ ай ханның баласы (Тә уекел ханның інісі) Ондан сұ лтан қ аза табады. Қ адырғ али Қ осымұ лы ә кесіз қ алғ ан он ү ш жасар Ораз- Мұ хаммедті ертіп алып, бү кіл ауыл аймағ ымен Сібір ханы Кө шімнің қ арамағ ына кө шіп барады. Кө шім хан Қ адырғ алиды бірден тө бе – би етіп сайлайды. Қ осым би ү немі Ораз – Мұ хаммедтің жанында болып, оны ө з баласындай тә рбиелеп ө сірді.

Қ адырғ али Жалаири - Шығ ыс тарихы мен ә дебиетін, мә дениеті мен салт-санасын терең мең герген, араб жә не парсы тілдерін жетік білетін зиялы, ғ ұ лама жан болғ ан. Оның даналығ ы мен ғ алымдығ ына кө зі жеткен Кө шімхан кө п ұ замай - ақ Қ адырғ алиді ө зіне кең есші би етіп алады. Кейінірек ол Кө шім ханғ а қ арсы шығ ып, Сібір князы Сейдақ тың да ақ ылгө й - кең есші билерінің бірі болады.

Қ адырғ али Қ осымұ лы, Ораз-Мұ хаммед жә не Сейдақ - ү шеуі бірге жиі -жиі аң ғ а шығ ып, серуең цейтін болғ ан. Осың дай кү ң дердің бірің де (1588 жылы) Ертіс ө зені бойында саятшылық қ ұ рып жү рген осы ү ш қ азақ ты Сібір воеводы Д. Чулков ә дейі аң дып жү ріп қ апылыста тұ тқ ындайды. Сосын ү шеуінде ү й – ішімен «аманат» ретінде Мә скеуге - патша сарайына жібереді.

Сонымен, Қ адырғ али Жалаири 1598 жылғ а дейін Мә скеуде патша сарайында тұ рды. Ал Ораз - Мұ хаммед Ресейдің 1590 - 1591 жылдардағ ы Қ ырым хандығ ына, шведтерге қ арсы соғ ыстарына білікті ә скери адам ретінде қ атысып, сан рет ерлік кө рсетті. Адалдығ ы мен ерлігі ү шін сол кездегі орыс патшасы Федор Иванович (Иван Грозныйдың баласы) 1592 жылы Ока ө зені бойындағ ы Қ асым хандығ ынан Ораз - Мұ хаммед сұ лтанғ а арнайы жарлық пен жер бө ліп берді. Ресей патшалығ ы кезінде Қ азан хандығ ына қ арсы кү рес жү ргізу мақ сатымен Ока ө зені бойынан «Касымовское царство» («Қ асым патшалығ ы») деп аталатын князьдық қ ұ рғ аны мә лім. Алғ ашқ ы ханы Қ асымның есімі бойынша князьдық осылай аталып кеткен. Орталығ ы Кермен қ аласы болды. Ресей қ ұ рамындағ ы «Қ асым патшалығ ын» қ ыпшақ хандарының ә улеттері билеп келді.

«Жә ми – ат Тауарих» ең бегі. Орыс патшасы Борис Годунов 1600 жылы ө з жарлығ ымен Ораз- Мұ хаммедті осы Қ асым хандығ ының ханы етіп қ ойды. Сол жарлығ ымен патша Ораз - Мұ хаммедке тө рт уә зір тағ айындағ ан болатын. Соның бірі Қ адырғ али Жалаири еді. Орыс патшасы Борис Федорович Годунов Мә скеуде Ораз - Мұ хаммедке қ андай зор қ ошамет - қ ұ рмет кө рсеткенін тарихшы Қ адырғ али Жалаири ө зінің «Шежірелер жинағ ында» егжей-тегжейлі баяндағ ан.

Сө йтіп, 1600 жылы ғ ана Қ адырғ али Жалаири тікелей ғ ылыми жұ мыспен айналысуғ а мү мкіндік алды. Сол жылы «Қ асым патшалығ ында» ол ө зінің «Жә ми ат-тауарих» («Шежірелер жинағ ы») атты тарихи ең бегін жазуды бастап, оны 1602 жылы толық жазып бітті. Бұ л кітап сол кездегі дә стү р бойынша орыс патшасы Борис Годуновқ а арналды.

Қ адырғ али Жалаиридің бұ л ең бегін Шың ғ ыс хан жә не оның ұ рпақ тары жайындағ ы, сондай - ақ Қ азақ хандығ ы туралы шежіре деуге болады. Алайда «Шежірелер жинағ ының » алғ ы сө зінде атап кө рсетілгендей - ақ, «Қ азақ стан тарихы ү шін аса маң ызды бө лігі - 3-ші, яғ ни бұ рын - соң ды ешқ андай автордың ең бегіндежазылмағ ан тың тарихи мә ліметтер берген соң ғ ы бө лімі. Ол тоғ ыз дастаннан тұ рады. Олардың сегізі Шың ғ ысхан ұ рпақ тарының ішінде Қ азақ стан тарихына қ атысы бар хандар - Ұ рысхан, Тоқ тамыс, Темір-қ ұ тлық Ұ рысханұ лы, Қ ажы-Керей,

Қ ажы-Мқ хаммед, Ә білқ айыр, Жә дігер, Ораз-Мұ хаммед жене басқ аларғ а арналса, бір дастан Алтын Орда тарихың дағ ы ірі тұ лғ а Едіге биге арналды».

«Жами-ат тауарих» сол дә уірдің дә стү рі бойынша ә деби тү ркі тілінде жазылғ ан. Соғ ан орай, автор қ азақ тілінің зор мү мкіндіктерін, ғ ажайып тең еулерін, айшық ты сө з тіркестерін, мақ ал - мә телдерін, нақ ыл - ғ ақ лия сө здерін шынайы қ аламгерге тә н шеберлікпен пайдалана білген. Мұ нда қ аламгер қ ара сө здің ө зін жыр – толғ ауғ а ұ қ сатып, жиі - жиі қ айталанып отыратын ырғ ақ пен айтады.

Қ адырғ али Жалаири шығ армасының кө ркемдік дә режесін, ә деби қ ұ нын дә лелдеу ү шін шежіреден бір ғ ана мысал келтірейік. «Жами ат- тауарихта» орыс патшасы Борис Годуновқ а арналғ ан мынадай мадақ тау жолдары бар: «Жумлә т алькристиан падша хазратлари Ба- рис Федурауч улұ ғ ақ хан дур... айналасы алты хан, тегү регі тө рт хан, дү нианың тө рт бурчын билә гә н хан, халайқ ын адллік білә н сургә н хан, иә тім лә р гә рахим

қ ылып, чығ ай лар на тойдырғ ан хан, қ ыш уа йаз, ай уа йыл хазина да бар малын хақ йолында ихсан қ ылғ ан хан, йеті иқ лым кә шур ны алғ анхан».

Міне, осы мадақ тау ө зінің композициялық қ ү рылымы тұ рғ ысынан сол кездегі жыраулар поэзиясын еске тү сіреді. Мұ нда қ ара сө здің ө зі бейне бір жыр - толғ ау секілді ырғ ақ ты, ұ йқ асты болып келеді. Автор белгілі бір сө здерді немесе тұ тас сө з тіркестерін рефран ретінде бірнеше рет қ айталап айту арқ ылы осы ұ ғ ымдарғ а оқ ушы назарын кө бірек аударып отырады.

Бұ л секілді сө з қ айталау ә дісін кезінде қ азақ жыраулары жиі қ олданғ ан. Мә селен, Қ азтуғ ан Сү йінішұ лы ө зінің біртолғ ауында «туғ ан жер» деген мағ ынада қ олданылғ ан «жұ рт» сө зіне ерекше екпін беріп, қ айталап отырады:

Алаң да алаң, алаң жұ рт,

Ағ ала ордам қ онғ ан жұ рт.

Атамыз біздің бұ Сү йініш,

Кү йеу болып барғ ан жұ рт.

Анамыз біздің Бозтуғ ан

Келіншек болып тү скен жұ рт,

Қ арғ адай мынау Қ азтуғ ан батыр туғ ан жұ рт.

Кіндігімді кескен жұ рт,

Кір - қ оң ымды жуғ ан жұ рт,

Қ арағ айдан садақ будырып,

Қ ылшанымды сары жү н оқ қ а толтырып,

Жанғ а сақ тау болғ ан жұ рт.

Сонымен, «Жами ат - тауарих» тарихи тақ ырыпқ а жазылғ ан ғ ылыми ең бек қ ана емес, сонымен бірге ө з дә уірінің ә деби дә стү рінде ө мірге келген, кө ркем сө з ү лгілерін шеберлікпен пайдаланғ ан туынды деуге болады.

6. Захириддин Мұ хаммед Бабыр «Бабыр-наме». Прозалық туындылардың негізгі обьектісі – тарихи оқ иғ алар.

Захириддин Мұ хаммед Бабыр-кө пнекті мемлекет қ айраткері, даң қ ты қ олбасшы, ғ ажайып ө лең -жыр жазып кеткен ғ ұ лама ақ ын, тарихшы. Ол 1483 жылы 14 ақ панда Ә ндіжан қ аласында туылғ ан. Жастайынан ө нерге, білімге ө нерге қ ұ штар болғ ан Бабыр тү ркі тілдерімен қ атар араб жә не парсы тілдерін де жақ сы мең геріп, Шығ ыстың классикалық поэзиясынан еркін сусындағ ан, тарих, философия, табиғ аттану ғ ылымдары бойынша, сә улетшілік жә не соғ ыс ө нерті бойынша ө з заманына лайық ты едә уір білім алғ ан жан. Ержү рек батырлығ ы ү шін оны бала кезден-ақ Бабыр ( арабша «бабур»-«арыстан» деген сө з) деп атап кеткен.

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 7 8 Следующая ⇒