2. Құтбтың «Хұсрау – Шырын» дастаны. Дастандағы Шырын және Хұсрау бейнесі.

Иран елінде бір қ арт патша болыпты. Оның Хұ срау деген жалғ ыз ұ лы бар екен. Хұ срау кө п оқ ып, ер жетіп, ә депті жігіт болыпты. Патша ұ лының Шапур деген бір суретші досы бар екен. Бір кү ні ол Хұ срауғ а ә діл патша Мехинбану жә не оның жиені сұ лу Шырын жайында ә ң гіме айтып береді. Сонда Хұ срау Шырынғ а ғ ашық болып қ алады. Досын қ ызбен сө йлесуге жібереді. Шапур алыстағ ы Армения еліне барып, Шырын серуендейтін бақ тағ ы бір ағ ашқ а Хұ сраудың суретін іліп қ ояды. Жігіттің суретін кө рген Шырын оғ ан ғ ашық болып қ алады. Ақ ыры Шапур бір кү ні Шырынмен оң аша сырласып, оғ ан Хұ срауды мақ тайды. Шырынғ а жігіттің жіберген жү зігін береді. Ақ ыры екі ғ ашық екі елдің шекарасында кездеседі.

Бірақ нақ сол сә тте Хұ сраудың ә кесі қ айтыс болғ аны туралы хабар келеді. Хұ срау дереу ө з еліне аттанып кетуге мә жбү р болады. Алайда еліне келгенде дұ шпандары оғ ан қ арсы шығ ып, ә кесінің тағ ына отырғ ызбай қ ояды. Хұ срау амалсыздан тағ ы да қ ыздың еліне - Арменияғ а қ айтады. Шырын қ ыз тойғ а асық пау керектігін, алдымен Иран тағ ына иеленіп алу қ ажеттігін айтып, Хұ срауғ а кең ес береді. Хұ срау жә рдем алу ү шін Румғ а (Византия) барып, Рум патшасынан ә скер алады, ә рі оның қ ызы Мариямғ а уйленіп қ айтады.

Хұ срау ә кесінің тағ ына отырғ ан кезде Мехинбану дү ниеден ө тіп, патша тағ ына Шырын отырады. Шырын мемлекетті ә ділдікпен, білгірлікпен басқ арады. Қ алалар бұ рынғ ыдан да гү лдене тү седі. Елдің дә улеті артады.

Патша Шырын сол кезде Фархад деген атақ ты ұ ста жігітті шақ ырып, шө л - далаларды суландыратын каналдар қ аздырады. Сө йтіп жү ргенде Фархад Шырынғ а ғ ашық болып қ алады. Бұ ғ ан қ атты ашуланғ ан Хұ срау қ алайда Фархадты қ ұ ртпақ болады.

Дастанда Хұ срау мен Фархад арасындағ ы сұ рақ -жауап диалогі тартымды берілген. Фархад сұ рақ қ ояды, ал Хұ срау оғ ан жауап беріп отырады. Хұ срау патша бір кү ні Фархадқ а мынадай шарт қ ояды:

- Ей, Фархад, сен сонау тө бесі кө к тіреген Бесотын тауын қ ақ жарып ә скерім ө тетін жол сал. Сонда ғ ана Шырын сұ лу сенікі болады, - дейді. Фархад патшаның бұ л шартын орындайды. Мұ ны кө рген Хұ срау зә ресі қ алмай, Фархадқ а бір жалмауыз кемпірді жіберіп, Шырын ө лді деп хабар айтқ ызады.

Бұ ғ ан шыдай алмағ ан Фархад ө зін - ө зі ө лтіреді. Бұ л арада Мариям да қ айтыс болады. Ал сол кезде Хұ срау дереу Шекер деген сұ луғ а ү йленіп алады. Бірақ кө п ұ замай Шекер де дү ниеден ө теді. Сө йтіп, Хұ срау тағ ы да Шырынғ а барып, кешірім сұ ранады, ә лі де соғ ан бұ рынғ ыдай ғ ашық екенін айтады. Оғ ан ү йленбек ниеті бар екенін білдіреді. Бірақ Шырын асық пайды. Хұ срауғ а кө п ақ ыл - кең ес айтады. Шырынның кең есі бойынша, Хұ срау тозып кеткен ө з мемлекетін тә ртіпке келтіре бастайды. Қ алаларды гү лдендіреді, ә ділетті билік орнатады.

Бірақ ғ ашық тардың ғ ұ мыры ұ зақ емес екен. Хұ сраудың Мариямнан туғ ан баласы - Шеруя сарай ә кімдерімен астыртын сө з байласып, Хұ срауды қ апылыста ө лтіреді. Ә кесін ө лтірген соң ол Шырынғ а ү йленбекші болады. Бірақ Шырын ө зінің Хұ срауғ а деген махаббатын аяқ асты етпейді. Шырын ө з қ ол астындағ ы қ ұ лдардың барлығ ын азат етіп, мал- мү ліктерін кедейлерге ү лестіріп береді де, Хұ сраудың қ абіріне келіп, ө зіне - ө зі қ анжар салып ө леді.

Дастандағ ы ең кү рделі образ - Хұ срау бейнесі. Хұ срау шығ армада екі тү рлі қ ырынан кө рінеді. Бірі - махаббатқ а опасыз, ойын –сауық қ а қ ұ мар, жең іл мінезді, залым Хұ срау. Екіншісі - елге қ айырымды, ә діл патша Хұ срау.

Дастанда осы екі Хұ срау арасында ұ зақ уақ ыт кү рес болады. Біресе Хұ сраудың жағ ымды мінез - қ ұ лқ ы жең іп, ал келесі жолы ұ намсыз жақ тары басым тү сіп жатады. Ол кө ң іл кө теру қ амын ойлап, ойын –сауық қ а берілген кездерінде мемлекетті басқ ару істерін ұ мытып кетеді.

Хұ срау бойындағ ы сү йіспеншілік сезімі алғ аш тұ рақ сыздау болып келеді. Сол кезде ол Мариямғ а, кейінірек Шекерге ү йленеді. Ол шынайы сезімнің ө зін ө ткінші нә рсе деп біледі. Бірақ Хұ срау бұ л кү йінде қ алмайды. Шырынның ақ ыл –парасаты арқ асында ө згереді. Ө з сү йгені жолында ажалдан да тайсалмайтын қ аһ арманғ а айналады.

Хұ срау енді патша ретінде де ұ намды істерімен жұ рттың алғ ысына бө лене бастайды. Елді жақ сы басқ арып кө птеген игілікті істер тындырады. Ол басқ арғ ан мемлекет қ айта гү лденеді. Хұ срау халық қ а кө п қ амқ орлық кө рсетеді. Бү кіл елде ә ділдік, тыныпггық, бақ ытты ө мір орнайды.

Сө йтіп, ақ ын азғ ындық жолына тү сіп кеткен зұ лым ә кімдерді Хұ срау бейнесінен ү лгі-ө неге алуғ а шақ ырады. Ө йткені автор ел билеген ә кімдерге ақ ыл-кең ес айту арқ ылы қ оғ амның қ айшылық тарын жоюғ а болады деп ойлағ ан.

Низамидің басты мақ саты — Хұ сраудың қ айта тә рбиеленіп, жақ сы адам, ә діл патша болуын сипаттап кө рсету еді. Қ ү тб автордың осы тү пкі ойын дү рыс тусініп, Хұ сраудың психологиялық тү рғ ыдан қ ыпшақ даласына лайық ты образын сө з зергерлеріне ғ ана тә н ғ ажайып ше- берлікпен жасап шық қ ан.

Дастандағ ы Фархад бейнесі ерекше назар аударады. Фархад – ең бекқ ор адам, ғ алым, данышпан. Дастанда Фархад арқ ылы нағ ыз ғ ашық адамның бейнесі жасалғ ан. Оның Шырынғ а деген шынайы сү йіспеншілігі жігіттің жігеріне – жігер, кү шіне – кү ш қ осып оны ерлік істерге шабыттандырып жібереді.

Фархадтың ө лімі оның жең ілгені емес, жеке басының қ асіреті болып табылады. Ал, Хұ сраудың жең ісі - оның дә рменсіздігі мен рухани жең іліске ү шырағ анының белгісі еді.

Патша тағ ы мен тә жі ү шін, мансап пен алтын ү шін ө з ә кесін ө лтірген шаһ задалар тарихта кө п болғ ан. Мү ндай жиіркенішті, қ анды оқ иғ алар Алтын Орданы билеген Жошы хан ү рпақ тары арасында да кезінде етек алғ ан еді. Адамдық қ асиеттен жү рдай болғ ан осындай жауыздардың типтік бейнесі дастанда Шеруя бейнесі арқ ылы кө рінеді.

Ол ә кесін ө лтіріп, патша тағ ына отырады. Бірақ мемлекет істері, халық жағ дайы оны қ ызық тырмайды. Шынайы сү йіспеншілік сезімі де оғ ан жат, тү сініксіз нә рсе болып кө рінеді. Сө йте тү рып, Шеруя ө зінің ө гей шешесіне ғ ашық болады. Шеруя бастағ ан залымдардың кесірінен бү кіл ел кү йзеліске ү шырайды. Ақ ырында Шырын да, Хұ срау да қ айғ ылы қ азағ а душар болады.

Сө йтіп, Қ ұ тбтың қ ыпшақ -оғ ыз тіліне аударғ ан «Хұ срау-Шырын» дастаны ұ лы Низамидің прогрессивті ой-пікірлерін білдіре отырып, сонымен бірге, XIV ғ асырдағ ы Алтын Орда мемлекетінің ішкі жә не сыртқ ы қ оғ амдық -ә леуметтік мә селелерін де зор шеберлікпен ашып кө рсетеді.

Бұ л дастанда діни-мистикалық ә деби шығ армаларғ а ұ арсы бағ ытталғ ан осы ө мірдің нақ ты шындығ ы бейнеленеді. Ақ ын адамгершілікке, ә ділдікке, ынсапты боуғ а, туғ ан жерді туғ ан анаң дай жақ сы кө руге, қ ара бастың қ амынан гө рі халық мү ддесін қ ашанда жоғ ары қ оя білуге, ө нер- білімді игеруге, махаббатқ а адал болуғ а ү ндейді.

«Хұ срау-Шырын» дастаны қ азақ тың лиро-эпос жырларымен сарындас, ү ндес, соларғ а мейлінше жақ ын болып келеді. Мұ ны, Қ ұ тб дастанының идеясы мен мазмұ ны, композициялық қ ұ рылысы мен баяндау тә сілдері, кө ріктеу қ ұ ралдары, т. б. толық дә лелдейді.

3. «Гү лстан бит-тү рки» (Тү ркі тіліндегі Гү лстан) дастанының табылуы, зерттелуі.

1915 жылы Анкарада шығ атын журнадцардың бірінде тү ркі тіліне аударылғ ан Сағ дидің «Гү ліс-тан» Дастаны Голландиядан табылғ аны туралы шағ ын ғ ана хабар жарияланды. Бірақ оғ ан ешкім назар аудармайды. 1950 жылы профессор Феридун Нафиз Узлук Голландияның Лейден университеті кітапханасы қ орынан «Гү лістанның » фото кө шірмесін алып, оғ ан шағ ын алғ ы сө з жазды да, 1954 жылы Анкарада жеке кітап етіп басып шығ арды. «Тү ркі тіліндегі Гү лістанның » аудармасы жайында тұ ң ғ ыш рет ғ ылыми пікір айтып, С. Сараи аудармасын ә деби, тілдік, тарихи тұ рғ ыдан талдағ ан ғ алым А. Баттал-Таймас болды. Ол аудармағ а ғ ылыми шолу жасай келіп, оның стильдік қ ұ рылысына, ә сіресе, тілінің фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік, лексикалық ерекшеліктеріне сараптама жасады. Алайда қ ыпшақ тілінде жазылғ ан орта ғ асырдың аса қ ұ нды ә деби жә дігерлігі — «Гү лістан бит-тү рки» шығ армасын егжей-тегжейлі зерттеген тү ркі танушы ғ алым Ә. Н. Нә жіпболды. Ғ алым С. Сараи шығ армасының жазылу тарихын, оның ә деби мә нін, тілін, сол дә уірдің ә деби жә не тілдік ерекшеліктерін кең кө лемде зерттеп, «Гү лістан бит-тү ркиді» қ азіргі орыс графикасы бойынша транскрипция жасады, ә рі орыс тіліне жолма-жол аударма жасап шық ты. Сондай-ақ С. Сараи аудармасының ө зіндік ерекшеліктерін ашты, шығ арманың қ ыпшақ тілінде жазылғ анын толық дә лелдеп берді. Бұ л ә деби жә дігерлік кө не тү ркі ә деби тілдерінің ішінде қ азіргі қ аза қ тіліне ө те-мө те жақ ын тұ рғ анын ашып кө рсетті.

Дастанның идеялық мазмұ ны. «Гү лістан бит-тү ркте» ә дептілік, тілге сақ болу, ө сек айтпау, сыпайылық сияқ ты кө птеген этикалық мә селелерді қ озғ айтын хикаяттар кө п. Мысалы: «Мың батпан келетін тасты қ аң бақ қ ұ рлы кө рмейтін бір алып палуан бұ рқ ан-тарқ ан болып ашуланып тұ р екен.

Бұ ғ ан не болғ ан? — деп сұ рапты біреу. Сонда ә лгі палуанның кө ршісі тұ рып: Мың батпан тасты ұ ршық тай иіретін кө ршім еді. Бү гін ол менің бір ауыз сө зімді кө тере алмай, бү лініп жатыр, — деп жауап беріпті».

Саиф Сараи парсы тіліндегі «Гү лістанды» қ ыпшақ тіліне зор шеберлікпен аударғ аны даусыз. Шығ арманың тү пнұ сқ асындағ ы кейбір қ иын ұ ғ ымдардың қ ыпшақ тіліндегі эквивалентті баламасын тауып, оқ ырманғ а тү сінікті етіп береді. Сол арқ ылы аудармашы ө з қ аҺ армандарының кө ң іл кү йін, психологиясын зор шеберлікпен ашып кө рсетеді.

⇐ Предыдущая 123 4 5 6 7 8 Следующая ⇒