4. Әбілғазы Баһадүрхан «Шежіре-и түрік». Түрік шежіресінің» жазылу тарихы.

Ә білғ азы Баһ адү р хан тү ркі халық тарының ежелгі шежіресін жазғ ан ғ ұ лама-тарихшы, есімі мә шһ ү р шежіреші, Хиуа ханы болғ ан.

Ә білғ азының ә кесі Арабмұ хамед, Дешті Қ ыпшақ тың ханы, Жошы ұ рпақ тарының бірі болып келеді. Ал анасы Мейірбану Арал тең ізі маң айын мекен еткен қ азақ руларының ханы Жанғ азы сұ лтанның қ ызы. Ә білғ азы Ү ргеніш қ аласындағ ы Арысхан медресесінде оқ ып, шығ ыстың аса білікті ғ алымдарынан ә лем тарихы, поэзия, мемлекетті басқ ару мен ә скери ө нері, т. б. бойынша дә ріс алады. Ол есейіп, ер жеткен шағ ында ө зі туралы: «Қ ұ дай тағ ала мырзалық қ ылып мағ ан біраз нә рсе берген, мен ә сіресе ү ш тү рлі ө нерді жете мең гердім. Біріншісі — ә скери ө нер, яғ ни ә скерді басқ ару, оның тә ртібі: атты ә скер мен жаяу ә скерді аз не кө п болғ анда шабуылғ а қ алай алып шығ у, достарыммен де, дұ шпандарыммен де сө йлесе білу; екіншісі – ақ ындық ө нер, яғ ни тү рлі ө лең қ ұ рылысын сақ тай отырып, тү ркі тілің де месневи, қ асида, ғ азел, рубаят тә різді ө лең шығ ара білу, араб, парсы, тү рік сө здерінің мағ ынасын жетік білу; ү шіншісі — бұ рын Арабстан, Иран, Тұ ран, Монғ олияны билеген патшалардың ө мірі мен мемлекеттік маң ызды істерін, оларда болғ ан ірілі-уақ ты оқ иғ аларды жатқ а білу» — деп жазды.

Арабмұ хамед хан қ артайғ ан шағ ында оның балалары арасында тақ қ а таласу кү ресі басталып, билікке талас ұ зақ қ а созылып кетеді. Осындай қ арулы қ ақ тығ ыстардың бірінде Ә білғ азы қ атты жарақ аттанады. Бауырларының қ олына тү ссе ө летінін сезіп, ол Ә мудариядан жалғ ыз жү зіп ө теді де, тө ніп тұ рғ ан ажалдан қ ашып қ ұ тылады. Жалпы Ә білғ азы жастайынан батыл, ер жү рек, қ айсар мінезімен кө зге тү седі. Сол ү шін оның есіміне «Баһ адү р», яғ ни «батыр» сө зі қ осып айтылатын болғ ан.

Ә білғ азы ө з басына ө лім қ атері тө нген кезде қ азақ ә міршілері Есім хан мен Тұ рсын ханды паналауғ а мә жбү р болады. Ақ ыры ағ алары 1628 жылы Ә білғ азыны алдап қ олғ а тү сіріп, оны Иранғ а айдатып жібереді. Сө йтіп Ә білғ азы ө з ө мірінің он жылын Исфахан қ аласында ө ткізеді. Бұ л тұ тқ ыннан қ ашып қ ұ тылғ ан Ә білғ азы біраз жыл бойы тү рікмен жә не қ алмақ ауылдарың да бой тасалап жү реді.

Арал қ азақ тары 1645 жылы Хиуа хандығ ына қ арсы кө терілісте жең іске жетіп, Ә білғ азыны — Хиуа ханы деп жариялайды. Ә білғ азы хан тағ ында отырғ ан жылдары кө птеген игілікті істер жасайды. Ол алпыс жасқ а келгенінде хандық билікті баласы Ануш Мұ хамедке беріп, енді ө зі ата-бабаларының шежіресін жазуғ а кіріседі. Сонымен, «Тү рік шежіресінің » жазылу тарихы туралы Ә білғ азы: «Бұ л тарихты жазуды бір кісіге тапсыралық деп ойлап едік, лайық ты кісі таппадық. Сондық тан «Жетім ө з кің дігін ө зі кесер» дегендей, ө з тарихымызды ө зіміз жаздық. Адам атадан бұ л кезге шейін, есебін бірқ ұ дайдың ө зі біледі. Патша, бірде-бір ә мір, бірде-бірауылды билеуші ө з тарихын ө зі жазғ ан емес. Ешкім жазуғ а бата алмағ ан бү л кітапты жазғ анда мен пақ ыр жалғ ан айтуды не ө з кемшілігімді жасыруды мақ сұ т еткен екен деп ойлай кө рмең іздер», - деп жа- зады. Ә білғ азыжазғ анекі шежіресақ талып, бү гінгі кү нгежеткен. Олардың бірі — «Тү ркімен шежіресі», ал екіншісі — «Тү рік шежіресі» деп аталады.

«Тү рік шежіресінде» Адам атадан бастап, Шың ғ ыс ханғ а дейінгі жә не одан кейінгі дә уірлерде Орта Азия мен қ ыпшақ даласың да, Таяу Шығ ыста болғ ан сан қ илы тарихи оқ иғ алар жү йелі тү рде баяндалады. Шың ғ ыс хан мен оның ұ рпақ тары шежіресін сө з ете отырып. Ә білғ азы негізінен тү ркі тектес халық тардың тарихына кө бірек назараударғ ан. Кезінде академик Х. Френ «Тү рік шежіресін» аса жоғ ары ғ ылыми ең бек ретінде бағ алай келіп, бұ л шежіре «Ресей мұ сылмандарына ө з ата-бабаларының тарихын білуге кө мектесіп қ ана қ оймайды, олардың жалпы тарих ғ ылымына деген кө зқ арасын оятуғ а тиіс»деп жазғ ан болатын.

«Тү рік шежіресі» XIX ғ асырда-ақ неміс тіліне (Шенстрем), одан француз тіліне, бертін келе орыс тіліне (Тредиаковский) аударылып, бірнеше рет Еуропада жеке кітап болып басылып шық ты. Бұ л шежіренің орыс тіліне тә ржіма жасалып, кітап болып шығ уына кезің де Ресейдің атақ ты графы Н. И. Румянцев тікелей ө зі қ амқ орлық жасағ аны мә лім.

Қ азақ халқ ының кө не тарихына ә дебиеті мен мә дениетіне тікелей қ атысты тү рлі жазба жә дігерліктер ішінен «Тү рік шежіресі» ерекше орыналады. Бұ л шежіре тоғ ыз баптан (тараудан) тұ рады. Шежіренің 1, 2-баптары Адам атадан бастап Шың ғ ысханғ а дейінгі оқ иғ алар. 3, 6-баптарында ә лем ә міршісінің Ү кідай, Шағ атай, Толы деген ұ рпақ тарының Мауераннахр, Иран, Қ ашқ ар жерінде билік жү ргізуі, ал 7, 9-баптарында Жошы хан жә не оның ұ рпақ тарының Дешті Қ ыпшақ та, Тұ ранда, Қ ырымда, Мауренахрда, Хорезм деп патшалық етуінің тарихы баяндалады. Ә білғ азы шежіресің де қ азақ халқ ының этникалық қ ұ рамына енген рулар мен тайпалардың ежелгі тарихы, олардың байырғ ы ә дет-ғ ү рпы, салт-санасы, мә дениеті. ө нері. т. б туралы кө птеген қ ұ нды деректер бар. «Тү рік шежіресі» кү ні бү гінге дейін тек тарихи мұ ра ретінде ғ ана қ аралып келді. Ал кезінде ол тек шежіре ғ ана емес, сонымен бірге ө з дә уірінің кө ркем туындысы саналғ ан.

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 7 8 Следующая ⇒