III глава. ТАРГЫЛТЫШ ЛЕКТЫН

III глава

ТАРГЫЛТЫШ ЛЕКТЫН

Пелйӱ д лишемеш. Омо алят ок шу. Йоча-влак тул йыр кият. Кӧ мом ужын-колын — ойлыштыт. Тӱ рлыжат ушеш возеш. Ервӱ д куп, Ерӱ мбал чодыра — Шойвӱ д купет огыл дыр. Очыни, маскажат кугурак, осалжат шучкатарак. Онисим деч тӱ рлыжым йодыштыт.

— Онисим кугызай, молан «Пивлат ватын агур» маныт?

— Ожно Нуръял марий Пивлат лӱ ман эргыжлан шешкым пуртен. Сӱ ан деч вара арня эртенат, саде агур тӱ рыш шудо солаш толыныт. Шешкыжат толын. Кечывал марте тудым соленыт, оръеҥ Ватет пеш пӱ жалтын. Агур тӱ рыш шӱ ргӧ мушкаш миен. Кидшолжым кудашын, ошман серыш пышта. Мушкын гына тӧ рлана, ала-кушеч кугу ужава кидшол ӱ мбак юшт тӧ ршталта. Кидшол — вӱ дышкӧ. Келгат огыл, койынак кия. Оръеҥ вате кидшым шуялта — кидшол умбакырак кая. Ынде луктамак манын, нӧ лпӧ укшым кучалешат, утларак кумык лиеш. Руалтен налшаш годым укш тодылалт кая. Пивлат вате — вӱ дышкӧ. Агур келге. Кок-кум гана кычкыралешат, йымак волен кая. Лач тура кечывал улмаш... Садлан «Пивлат ватын агур» маныт.

— Тугеже тура кечывал гын, осалет сеҥ ен... Вара капшым муыныт дыр?

— Уке. Кок арня кычалыныт, муын огытыл. Тойыдеак кодын.

— Вӱ дыш пуреҥ гайшым мландыш от тойо гын, чонжо таргылтышыш савырна, маныт, тугак мо?

— Тугак. Туге огыл гын, йӱ д еда лектын ок кошт ыле. Пелйӱ д шумеш веле — тачат лектеш дыр.

Изи Йывушын почшо ишалташ тӱ ҥ але. Таргылтыш лектеш гын, куш пурыман? Молыштат пылышым шогалтат.

— Онисим кугызай, лектешат, мом ыштыл коштеш?

— Мом ыштылмыже... кунам вашлият. Тура кечывалым агур лишке лектешат, моткоч мотор вате лийын конча. Тудлан шушо мотор иктат уке дыр. Шӱ ргывылыш — чевер пеледыш гай. Кап-кыл моткоч йытыра, чатката. Йӱ кшым колат — шӱ мет шула. Шинчаончалтышыже... когарта, чылт шулет!

— Пеш мотор, манат, вара иктаже ужын мо?

— Ужедат... Мо, Йогыркан Опанасат изиш гына вуйжым йомдарен огыл мо?! Тыгак шол, лач тура кечываллан Ерӱ мбач нийым нумал толеш улмаш. Онча — агур лишне ӱ дырамаш пеледышым поген коштеш. Вургем — эртак порсын, ока ден чинче. Кап-кыл сорта гай. Шӱ ргывылыш — саска пеледыш веле... Опанасым ок уж. Пешак сӧ рал йӱ кан. Ныжылгын гына муралта:

Ача дечат шочылден она ул,

Ава дечат шочылден она ул,

Кож вуешет шочылденна,

Эр лупсешет кушкылденна.

Опанасын кумылжо чылт шула... Ниетым кудалта да олык покшек ошкыл лектеш. Ӱ дырамашет ужылалта. Лӱ даш шонымет, моч — нимат уке. Опанас ӱ мбак шерын-шерын ончалеш, шинчаж дене пыльгыжеш, «таҥ ем, тол» маншаш веле. Лишемыт. Ӱ дырамаш ок кораҥ. Йыгыре ошкылын. Вате шинча чылгыжаш, шке декыже ӱ жеш... Умшажат, тӱ рвыжат... «Мо лиеш — лийже», — Опанасет шупшал шында.

«Ой, юмыжаш, кузе тыгай мотор ӱ дырамаш шочынат! » маннеже, но «Ой, юмыжат» манын гына шукта — ӱ дырамашет ювылдик: йомынат каен. Опанас ончалеш — агур поргемыш ик гана тошкалшаш веле кодын!.. Содоррак ниетым нумалешат, выж веле коеш.

— Онисим кугызай, ала шкеат ужынат?

— Уке, мыланем тура толын огыл...

— Ала адак иктаж-кӧ лан кончен?

— Чӱ чкыдын лектеда, маныт. Йогорка кугызаланат, тувыр вол гае чортан лийын лектын, манеш. Лач ӧ ршака дене колым куча улмаш. Пелйӱ д деч ончыч Пивлат ватын агурыш миен лектын. Авыркӱ ртнеш тулым чотрак олта да ончаш тӱ ҥ алеш. Келгыштат огыл, тувыр вол кутыш кугу чортан мален кия. Йогорка тудым ӧ ршака дене шуралтен колта — кол огешат тарване, ӧ ршакашкет ок пиж. Йоҥ ылыш лийым дыр манын, адак угыч уло кертмыжым шуралта — ӧ ршака, пробкыла чакналт лектын возеш. Кол кучышет ӧ реш... Верым сайынрак онча: Пивлат ватын агур! Шижылалта. Колет деч кораҥ ешат, «Кристос воскрес» манын шукта — шып кийыше колет почшо дене лупшал колта да агурыш пикшла чымалт возеш! Йогоркан пушыжо теве-теве кумыкталтеш.

Онисим чарныш. Йоча-влак шӱ лышым луштарат. Чыланат йомак колтышо йыр шижде чумыргеныт.

— Пелйӱ д шуэшат, лектын коштеш, маньыч. Вара, лектешат, мом ыштылеш?

— Тудо шкет ок кошт. Йолташыже-влакат улыт. Лектешат, «О-ой! О-о-о-ой! » — талын кычкыраш тӱ ҥ алеш. Ильмон колымаш велым весе лектеш... Ваш-ваш варгыжыт.

— Ильмон колымашыже кушто? Кӧ тугай Ильмонжо?

— Ильмон мемнан ял марий улмаш. Ерӱ мбак писте руаш миенат, пызырналт колен. Чонжым ия налын, вӱ р йогымо верыште кончеда, маныт.

— Еҥ лан тура толыт гын, мом ыштет?

— Юмым налын, ӱ мбакше шӱ валат гын, нимат ыштен огыт керт.

— А малыме годым толыт гын?

— Юмылтыде малаш вочшым пошарат. Южгунам, пичколтен, пуштынат кертыт.

— Онисим кугызай, тый нунын деч от лӱ д мо?

— Молан лӱ даш? Юмылто, кӱ ртньӧ печым пече — толаш огыт тошт.

— Кушто чыла вере кӱ ртньӧ печылан кӱ ртньыжым ситарет? Тыштак, манаш, мо дене печет?

— Кӱ ртньӧ печылан кӱ ртньӧ шуко ок кӱ л. Кӱ зым я товарым налатат, малышаш веретым кӱ зӧ дене йыр шуркален савырнет. Кушеч тӱ ҥ алынат, тушан чарне, виш ынже код. Вара нигунамат ия пурен ок керт. Шинчалан ок кой гынат, тиде осалла «кӱ ртньӧ пече» лиеш... Ынде сита. Малаш вочса. Эрла эр кынелаш логалеш.

Онисим возешат, мален колта. Йоча-влакат леведалт возыт. Изин-изин тыпланат гынат, Онисим кугызан мутшо пашажым ыштенак ышта. Пивлат Ватет, Ильмон кугызай, тулеч молет уш гыч огыт лек. Тул йыр — пич йӱ д. Пычкемыш гыч ала-мо лекшашла веле чучеш. Иктат малымаш уке. Япий кынел шинчешат, Метрийым кычкыра:

— Метрий, малет, уке? Ала-молан омо ок шу.

Васлий ден Миклаят огыт Мале.

— Ончо докан, Онисимет кӱ ртньӧ печыжым печаш мондыш вет.

— Чын, кынелтышаш... Онисим, Онисим кугызай, кынел-ян. Кӱ ртньӧ печетым печаш монденатыс!

— Ой, азап, монденамак вет.

Онисим кынелеш. Кӱ зым налешат, йоча тӱ шка йыр «кӱ ртньӧ печым» печен савырна. «Ынде нимо дечат ида лӱ д, малыза» манешат, леведалт возын, нер йӱ к дене малаш тӱ ҥ алеш. Йоча-влакынат чон изиш тыплана. Возытат, нералташ тӱ ҥ алыт.

Ондрий ден Сапан йыгыре кият. Пивлат вате уш гыч огешак лек. Сапан пытен ыш керт:

— Ондрий, ончо-ян, Онисим кӱ ртньӧ печым йыр гына печыш вет?! Ӱ мбачше кузе авырыман? Таргылтыш кӱ шычынат коштеш, маныт...

— Ойлымет семын, чоҥ ештен толшыжо пуренат кертеш вет. Паккӱ зет уло мо, кондо-ян!

Ондрий кӱ зым налешат, «юмын пундашым» ыресла. «Кӱ ртньӧ печым печем, осал деч авырем» — манеш. Ынде шонымаштыт йырым-йыр нигӧ пурен кертдыме кӱ ртньӧ пече, кӱ шнӧ тувраш. Таргылтыш толеш гынат, логал ок керт. Иже чонышт лыплана.

Ондрий «пашам» тӧ рлатыше, Йываным йолжо гыч шупшыльо. Йыванат кӱ зым налеш, шӱ дымӧ семын «кӱ ртньӧ туврашым» ышта. Йыван почеш Метрий, Осып, Максым — чыланат садымак ыштылын Авыртыш ӱ шанле, лӱ дшаш уке.

Ласкан возын, нералташ гына тӱ ҥ алыт — Пивлат ватын агур велым «О-ой, о-о-ой! » шоктыш. Изиш эртышат, Ильмон колымаш велым весе йӱ кым пуыш. Кумшыжо Кӧ крем вакш деч кӱ за. Йоча-влак малымашке варгыж-варгыж лишемыт. Изиш лиймек, адак кокыт-кумыт тарванышт. Чодыратым шергылтарат гына!.. «Кӱ ртньӧ печат» мондалтын, юметат ушыш ок пӱ рӧ — моткоч лӱ дыныт. Я йолым, я вуйым толын руалтышашла веле чучеш. Нигуш пурашат ӧ рыт...

Онисим, каварышаш, нимат ок шиж. Нер йӱ кын коргыкта веле. Ситыдымыжлан шӱ ретым чот ровед шынденат, пошырнаш тӱ ҥ алын. «А-ай, о-ой» манын, пирыла шучко йӱ к дене кычкырал колтыш. Йоча-влакын ушышт кайыш! Очыни, Онисимым осал пызыраш тӱ ҥ алын дыр?! Ӧ рт лекшаш веле. Шортшашла Онисимым рӱ зат, помжалтынешт. Онисимат, шинчам карен, кынел шинчеш.

— Мо йӱ ла? Кӧ н пӧ рт?.. Кушто?!

— Йӱ лымаш уке. Колышт уна, уна...

— Ай, албаста, садет-влак лектынытыс! Чыланат шып лийза. Мом ойлем, тудым ыштыза.

Онисим кынел шогалеш.

— Кӱ ртньӧ печым печенам, осаллан корным петыренам, — шоктыш.

— Кӱ ртньӧ печым печенам, осаллан корным петыренам, — йоча-влакат Онисим почеш рӱ ж пелештат.

— Эр кече, кас кече велым, кечывал ден йӱ дйымачат осаллан пураш вер уке. Пивлат вате, Ильмон кугыза ден молыжат, лекме верышкыда пӧ ртылза.

Ысмыла, ысмыла, ысмыла, — манын, Онисим, йырвелыш шӱ веден савырна.

Йоча-влакат садымак ыштет.

— Ынде шичса, ида сӧ йгӧ. Вучалтен ончена. Тыпланат дыр...

Еҥ йӱ к тыпланымашлан таргылтыш тӱ шка утларак веле талышна. Мучаш уке — варгыжыт. Ньогарет-влак шӱ лалташат огыт тошт. Ынде мо лиеш гын?..

— Э-эй, пешак чот пижыныт улмаш! Поро шомакым ынешт колышт. Чуза, тыланда шокшым пуртем! — манеш Онисим.

Тулвуйым налеш. «Чыланат юмылтыза» манеш. Шӱ ведышыже шӱ веда, южыжо ыресла. Кристосет, Шочынава, Кугу Юмет, — чылаштымат полшаш ӱ жыт.

Онисим, тулвуйым лупшен, тулым ылыжта, йӱ к шоктымо нӧ лпер велке ыресла лупшал, кудалтен колта. Вес тулвуйым налешат, чылт нӧ лпер лишкак мия да, «О-ой! О-о-о-ой! » манын, уло кертмыжым Карен шында. Умбакыже чыташ ок лий — шудалеш:

— Арамлогар тӱ шка, сотана кашак, лӱ дыкташак шонеда мо? Икте-кодде йомза! Койышдам она шинче манын шонеда дыр. Сейчас чыладамат кумыж коптыраш савырен пыштем!..

Тыге манешат, нӧ лперыш, эн покшек, тулвуйжым шолен колта. Йыл-юл койын, йӱ лышӧ комыля мӱ ндыркӧ камвозеш.

Нӧ лперыште олагорак-влак мален шинчат улмаш. Йӱ лышӧ комыля нунын коклашке чымалтеш. Вуйыштлан изиш гына ыш перне... Корак-влак лӱ дмышт дене чон лекшашла карен-карен шикшалтыч. «О-ой, о-о-о-ой! » манше тумна-влакет тул ончаш тушкак погыненыт улмаш. Лач варгыж чарнымыштлан Онисимын тулвует миен пернен. Корак ден пырля нуныланат шокшо пура. Выж-вуж веле койыт — удыралыт! Ятыр мӱ ндыркӧ чоҥ ештымекышт, кок-кум гана кычкыралытат, шып лийыт. Онисим тул дек пӧ ртылеш. Йоча-влакынат чон пура. Ваш-ваш ойлыштыт:

— Онисим кугызай, ынде огыт тол дыр?

— Ынде толмаш пытыш, шокшым пуртышым.

— А молан эре айдеме дек толаш тӧ чат?

— Чонышт йӧ слана, айдемым ужде огыт чыте. Вет шкештат ожно мемнан гаяк улыт улмаш!

— Ой, шуко улыт улмаш! Чылт озыркан мардежла тарванен кайышт.

— Тулшолгымет миенак керылте аман. Ай-ай варгыжыч!

— Ой, юмо, толын пижытак манын шонышым. Ынде керек!.. Ервӱ д тӱ реш нигунамат шкет ом мале.

— А молан лӱ даш? Онисим кугызай шокшым пуртышыч. Шотшым шинчет гын, лӱ дшаш уке.

Йочан шонымаште Онисим гай тале еҥ уке. Онисим кертеш. Нигӧ ланат вуйым ок пу. Тудын пелен ӱ шанле. Возытат, ласкан гына мален колтат...

Эр юалге. Олык лупсаҥ ын. Кече шыргыж лекташ тӧ ча. Онисим шукертак кынелын. Пум поген, чотрак олта. Ньогар-влак кылмен кынелыт, ырыкташышт сайрак лиеш. Шагеш чайникым сакен. Чай шолаш пура. Онисим йоча-влакым кычкырен кынелта. Чыланат шӱ ргым мушкыт. Виян тулет моткоч оҥ ай лие. Мӱ шкырет, тупет удырен-удырен ырыктат. Ырыктымеке, чай йӱ аш шинчыт.

Кече нӧ лтеш. ӧ рыктарыше йӱ д эртен. Чыланат колым пеш виян кучат. Васлийлан кум шереҥ ге верештын. Ондрий кок изи олаҥ гым шӱ дырен луктын. Лайдемырлан иктаж кремгат пеле нелытан олаҥ ге логалын. Онисим ятыр пардашым, олаҥ гым, шереҥ гым да чортан-влакым кучен. Изи Епийлан рак верештын. Япийын эҥ ырешыже шӱ кшӧ йыдал гай ужава пижын...

Кече кӱ ш кӱ за. Кол нелмым чарна.

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒