Урал батыр. 10-сы бүлек

Дейеү ҙ ә ргә асыу итеп, Уралдың Шү лгә н кү лен йотҡ аны, эскә ү ткә н йылан-саяндың йө рә ген телгелә гә не; Уралдың ү лер алдынан ә йткә не; Урал тауы буйнда кешелә р кү бә йгә не, хайуан, ҡ ош-ҡ орт ишә йгә не, эсер һ ыу етмә гә не; Иҙ ел, Һ аҡ мар, Яйыҡ, Нө гө ш йылғ алары барлыҡ ҡ а килгә не; кешелә р, ҡ ытлыҡ ты ла, дейеү ҙ ә рҙ ә н ҡ ыйралыуҙ ы ла онотоп, байман йә шә п киткә не

Бына бер саҡ тағ ы ла
Һ ыуғ а барғ ан ҡ ыҙ ҙ арҙ ы,
Юлғ а сыҡ ҡ ан ирҙ ә рҙ е
Дейеү ҙ ә р аң дып ятҡ ан, ти,
Һ ыуғ а барһ а, йотҡ ан, ти,
Йығ ып, ҡ анын һ урғ ан, ти,
Йө рә гене алғ ан, ти;
Ҡ аяла ҡ алғ ан йыландар
Кешелә рҙ е саҡ ҡ ан, ти.
Кешелә р бынан зарланып,
Ҡ урҡ ынышып, ялбарып,
Уралғ а бары килгә ндә р,
Уралғ а һ ө йлә п биргә ндә р.
Урал халыҡ ты туплағ ан;
Дейеү ҙ ә рҙ ә н һ аҡ лағ ан;
Дейеү ҙ ә р, быны белгә с тә
Ер йө ҙ ө нә сыҡ мағ ан.
Урал ҡ арап тормағ ан:
Иҙ ел, Яйыҡ, Нө гө штө,
Һ аҡ мар, бү тә н батырҙ ы
Яуҙ арына баш ҡ ылғ ан;
Булат ҡ ылысын алып,
Ү ҙ е Аҡ буҙ ын менгә н.
Айбарланып, шау һ алып,
Аҡ буҙ атын дулатып,
Ерҙ ә дауыл ҡ уптарып,
Һ ыуҙ а тулҡ ын ҡ айнатып,
Шү лгә н кү ленә барғ ан.
– Кү лен уртлап бө тө рә м,
Һ ыу ҡ алдырмай ҡ оротам,
Кешегә тынлыҡ бирмә гә н
Ҡ алғ ан-боҫ ҡ ан дейеү ҙ ә н,
Яу булыусы Шү лгә ндә н
Бар халыҡ ты ҡ отолтам! –
Тиеп, кү лде уртлағ ан,
Кү л һ ыуы ҡ айнай башлағ ан.
Дейеү ҙ ә р ҡ урҡ ып шаулағ ан,
Шү лгә н барын туплағ ан.
Урал кү лде һ ура, ти, –
Дейеү ҙ ә р эскә тула, ти,
Берә м-берә м Уралдың
Йө рә к-бауырын телә, ти.
Дейеү бик кү п тулғ ан һ ун,
Йө рә гене телгә н һ уң,
Урал кү лде бө рккә н, ти,
Ҡ ырғ а сыҡ ҡ ан дейеү ҙ е
Батырҙ ары тотҡ ан, ти.
Аяғ ына баҫ алмай,
Ҡ абат яуын асалмай
Урал шунда йығ ылғ ан,
Бө тә кеше йыйылғ ан,
– Ил бә хете ине, – тип,
Бары һ ыҡ тап илағ ан.
Урал: – Кү рҙ егеҙ барын кү ҙ менә н
Һ ыу уртлағ ан ауыҙ ыма
Дейеү ҙ ә р тулды яу менә н.
Йө рә гемде телделә р,
Ҡ улдан кө стө алдылар.
Халҡ ым, һ еҙ гә шуны ә йтә м,
Уландарым, һ еҙ гә ә йтә м:
Уйым-уйым кү лдә рҙ ең
Барында дейеү буласаҡ,
Уҫ аллығ ын ҡ ыласаҡ,
Эсегеҙ гә керә сә к.
Дейеү ҙ ә рҙ ең ҡ оһ оро
Барығ ыҙ ғ а тейә сә к,
Шунан барың ү лә сә к.
Кү лдең һ ыуын эсмә геҙ,
Хараплыҡ ҡ а тө шмә геҙ,
Дейеү ҙ ә ргә буй биреп,
Ҡ ул ҡ аушырып тормағ ыҙ –
Дейеү ҙ ә ргә яу асып,
Диң геҙ ҙ е дейеү ҙ ә н ә рсеп,
Ерҙ ә торлаҡ табыштым,
Кешелә рҙ е яуыздан
Ҡ отҡ арырғ а тырыштым.
Менһ ә м Буҙ ат бар ине,
Ҡ улда булат бар ине;
Яу тупларлыҡ еремдә
Талай илем бар ине;
Ҡ улдаш булыр илемдә
Батыр ирҙ ә р бар ине.
Шулар ҡ ә ҙ ерен белмә нем,
Батырлыҡ ҡ а маһ айып,
Кә ң ә ш ҡ ороп торманым,
Яң ғ ыҙ башым уйланым,
Уң маҫ юлды һ айланым.
Улдарым, тың лаң, һ еҙ гә ә йтә м,
Тың ла, илем, һ иң ә ә йтә м:
Ир-арыҫ лан булһ аң да,
Батыр белә кле тыуһ аң да,
Илдә йө рө п, ил кү рмә й,
Тубығ ың дан ҡ ан кисмә й,
Йө рә гең батыр булалмаҫ.
Яуызғ а юлдаш булмағ ыҙ,
Кә ң ә шһ еҙ эш ҡ ылмағ ыҙ,
Уландарым, һ еҙ гә ә йтә м:
Мин ә рсегә н ерҙ ә рҙ ә
Кешегә байман табығ ыҙ;
Яуҙ а булһ а, баш булып,
Кешегә ил ҡ ороғ оҙ,
Данлы батыр булығ ыҙ.
Олоно оло итегеҙ, –
Кә ң ә ш алып йө рө гө ҙ;
Кесене кесе итегеҙ, –
Кә ң ә ш биреп йө рө гө ҙ.
Кү ҙ енә сү п тө шө рҙ ә й,
Кү ҙ һ еҙ булып ҡ алырҙ ай
Еҫ ерҙ ә рҙ ең алдында
Кү ҙ енә керпек булығ ыҙ.
Аҡ буҙ атым, булатым
Илдә тороп ҡ алыр ул, –
Ө ҫ тө нә менеп сабырҙ ай,
Яуҙ а ҡ ылыс һ елтә рҙ ә й
Батырғ а менә р ат булыр,
Батыр булмаҫ ирҙ ә ргә
Менер атым ят булыр.
Ә сә геҙ гә ә йтегеҙ:
Минә н риза булһ ындар,
– Ирем, хуш бул! – тиһ ендә р.
Барығ ыҙ ғ а шуны ә йтә м:
Яҡ шылыҡ булһ ын атығ ыҙ,
Кеше булһ ын затығ ыҙ;
Яманғ а юл ҡ уймағ ыҙ,
Яҡ шынан баш тартмағ ыҙ! –
Тигә н һ ү ҙ ҙ е ә йткә н дә,
Урал батыр ү лгә н, ти.
Ҡ айғ ырышып, барыһ ы
Башын тү бә н эйгә н, ти;
Кү ктә н йондоҙ атылып,
Һ омайғ а оран биргә н, ти.
Һ омай, ҡ ош тунын кейеп,
Шундуҡ осоп килгә н, ти,
Ү ле ятҡ ан Уралдың
Ауыҙ ынан ү пкә н, ти.
– Ай Уралым, Уралым,
Йә нең ә килеп етмә нем,
Аҙ аҡ һ ү ҙ ен ишетеп,
Кү ң елемде баҫ маным,
Һ иң ә йә шлә й осорап,
Шатлығ ымдан ҡ ыҙ булып,
Ҡ ош тунымды һ алғ айным;
Яуыздарғ а яу асып,
Яҡ шылыҡ ҡ а юл асып,
Аҡ буҙ атҡ а менгә нгә,
Булат ҡ ылыс тотҡ анғ а
Иң бә хетле бер булып,
Мин оҙ атып ҡ алғ айным.
Йә нең ә килеп етмә нем,
Ауыҙ ымдан ү пмә нең,
Ни ә йтерең белмә нем,
Инде хә ҙ ер нишлә йем? –
Ни ә йтергә белмә йем.
Ҡ ыҙ булып, кемгә ҡ арайым?
Һ омай исемем ҡ алһ а ла,
Кешелә р ҡ ыҙ тиһ ә лә,
Ҡ ош тунымды һ алмайым,
Ситтә р кү ҙ ен алырлыҡ
Ҡ абат һ ылыу булмайым,
Һ индә й батыр табалмам,
Батырғ а ә сә булалмам,
Аҡ буҙ атың, булатҡ а
Батыр һ айлап бирә лмә м,
Ҡ ош кө йө мә ҡ алырмын,
Тыу йомортҡ а һ алырмын;
Балам булһ а, ҡ ош булыр,
Һ инең керһ еҙ уйың дан
Тө ҫ ө булһ а, аҡ булыр.
Инде нисек итә йем?
Ү ҙ ең сапҡ ан юлың а,
Һ ыҙ ылып килгә н тауың а
Гү рен ҡ аҙ ып кү мә йем,
Изге телә к телә йем.
Ү ҙ ең сапҡ ан зур юлың
Билен һ ис һ ыу ҡ ырҡ алмаҫ.
Һ инә н ҡ алғ ан зур тауың
Ү ҙ ҡ уйынына алыр ул,
Һ инең менә н берлектә
Мә ң ге ерҙ ә ҡ алыр ул.
Ө ҫ тө н астың диң геҙ ҙ ең,
Ө ҫ тө ндә батыр булдың һ ин,
Буйына ил ҡ орҙ оң һ ин;
Ҙ ур тауың дың ҡ уйынында
Илгә затлы булырҙ ай,
Кешегә татлы булырҙ ай,
Йә ндә й һ анап йө рө рҙ ә й
Тағ ы ла затлы булырһ ың,
Юғ алмаҫ алтын булырҙ ай,
Кешегә данлы һ аналып,
Донъяғ а батыр булырһ ың, –
Тигә н һ ү ҙ ен ә йткә н дә,
Уралды тауғ а кү мгә н, ти,
Һ омай осоп киткә н, ти,
Илдә н ғ ә йеп булғ ан, ти;
Урал юлы – бейек тау,
Урал гү ре – данлы тау –
Урал булып ҡ алғ ан, ти.
Байтаҡ йылдар уҙ ғ ан һ уң,
Һ омай Уралын һ ағ ынғ ан:
Уның юлы буйынан
Осоп йө рө п, талпынғ ан,
Тауғ а килеп, ҡ аяла
Уралды уйлап, моң сә скә н,
Аҡ ҡ ош булып тү л йә йеп,
Аҡ ҡ ош тыуын ү рсеткә н.
Быны бары белгә н, ти,
Һ омай тоҡ омо ҡ оштар, тип,
Бер туғ андай кү решеп,
Ау аулауҙ ан тыйышып,
Аҡ ҡ ош тотоп еймә ҫ кә, тип,
Ү ҙ -ара һ ү ҙ ҡ уйышып, –
Аҡ ҡ ош ү рсеп киткә н, ти;
Аҡ ҡ ош ите кешегә
Шуғ а харам икә н, ти.
Һ омай тү ҙ мә й осҡ ан, ти,
Бер килгә н, ти, киткә н, ти;
Тыныс ил, тип, берә млә п,
Ҡ ош-ҡ орттарҙ ы эйә ртеп,
Ү ҙ артынан эркелтеп,
Тағ ы Уралғ а килгә н, ти;
Шуғ а эйә реп Уралда
Ҡ ош-ҡ орт, йә нлек тулғ ан, ти.
Ҡ оштар киткә нен белгә с,
Тыныс ил тип ишеткә с,
Ҡ атил ү геҙ е, тоҡ омон
Ү ҙ е башлап эйә ртеп,
Данлы Урал буйында,
Йә мле Урал ҡ уйынында
Бергә ғ ү мер һ ө рә м, тип,
Урал буйына килгә н, ти,
Кешегә буй биргә н, ти.
Аҡ буҙ ат та ил гиҙ еп,
Йылҡ ы тоҡ омон йыйып,
Бар йылҡ ығ а баш булып,
Барын алып килгә н, ти.
Кешелә ргә ылығ ып,
Менә ренә ат булып,
Йылҡ ы ла тү ллә п киткә н, ти.
Ай, кө н һ айын Уралғ а
Тө рлө йә нлек тулғ ан, ти,
Шул йә нлектә р, ҡ ош-ҡ орттар
Килеү кө нө кешегә
Ай, йыл һ анап белеү гә
Исем булып киткә н, ти.
Урал батыр улгә н һ уң,
Гү рендә ерһ еп бө ткә н һ уң,
Гү ре балҡ ып торғ ан, ти,
Быны кү ргә н кешелә р
Йыйылышып барғ ан, ти,
Бер ус тупраҡ алғ ан, ти,
Бары данлап һ алғ ан, ти,
Бара-бара ул ерҙ ә
Алтын булып киткә н, ти.
Ҡ ош-ҡ орт, йә нлек кү бә йгә с,
Шишмә һ ыуы етмә гә с,
Кү лдә н ҡ урҡ ып ә смә гә с,
Иҙ ел батыр, Яйыҡ ҡ а,
Нө гө ш батыр, Һ аҡ марғ а
Халыҡ йыйылып килгә н, ти,
– Нишлә йбеҙ? – тип, барыһ ы
Аптырашып ә йткә н, ти.
Иҙ ел уйғ а ҡ алғ ан, ти,
Атаһ ының булатын
Ү ҙ ҡ улына алғ ан, ти;
Аҡ буҙ атҡ а менгә н дә,
Бө тә халыҡ ты йыйғ ан да:
– Эсә торғ ан һ ыуҙ а ла,
Йә шә п килгә н донъяла
Яуыз бө тмә й, йә н тыумаҫ,
Тыуһ а ла, тыныс йә шә мә ҫ,
Шү лгә нгә яу асайыҡ,
Барын тар-мар яһ айыҡ, –
Һ ыу ҙ а булыр кеше ө сө н,
Тыныс булыр ил ө сө н, –
Тиеп һ ү ҙ ен бө ткә ндә,
Яу асырғ а торғ анда,
Һ омай килеп еткә н, ти,
Былай тиеп ә йткә н, ти:
– Батырҙ ан тыуғ ан ир-егет
Аптырауҙ а ҡ алырмы?
Донъяла тыуғ ан бер йә ндең
Уйлап башы етмә гә н,
Кү ң еленә килмә гә н
Диң геҙ енә юл һ алыр,
Дейеү ҙ ә рен тау ҡ ылыр,
Бө тә диң геҙ ҡ оротоп,
Йө рө гә н юлын ил ҡ ылыр, –
Тип кем генә уйлағ ан?
Атаң ү ҙ е ү лһ ә лә,
Булаты ҡ алды ҡ улында,
Буҙ аты ҡ алды янында.
Атаң дейеү ҙ ә н тау ө йһ ә,
Сапҡ ан ерен юл итһ ә,
Яман һ ыуҙ ы бө тө рһ ә,
Илде бергә туплаһ а, –
Һ еҙ гә аҙ аҡ атағ ыҙ:
– Кү лдең һ ыуын эсмә геҙ,
Эсеп ә рә м булмағ ыҙ, –
Тип ә йткә йне тү гелме?
Шү лгә нгә яу асһ аң да,
Уны тар-мар итһ ә ң дә,
Кү ленә н ил мандымаҫ,
Ә сә һ ө тө ндә й булып,
Илде мә ң ге һ уғ армаҫ!
Һ омай һ ү ҙ ен ишеткә с,
Иҙ ел уйғ а ҡ алғ ан, ти;
Аҡ буҙ аттан тө шкә н, ти,
Атаһ ының булатын
Ҡ улына тотоп алғ ан, ти,
Бейек тауғ а менгә н дә,
Ирә мә ллә п торғ ан, ти.
– Атайымдың ҡ улында
Булат дейеү тураны;
Уралдан тыуғ ан ул булып,
Халыҡ ты һ ыуһ ыҙ ҡ аң ғ ыртып,
Батыр исеме кү тә реп,
Һ ыу табалмай тилмереп
Тороу ирлек буламы? –
Тигә н дә Иҙ ел ирә йеп,
Тауҙ ы яра сапҡ ан, ти,
Кө мө штә й бер аҡ йылғ а
Шылтырап шундуҡ аҡ ҡ ан, ти;
Тауҙ ы буйлап киткә н, ти,
Ә зрә ҡ ә нә н бар булғ ан
Ямантауғ а еткә н, ти.
Тау йылғ аны быуғ ан, ти,
Иҙ ел килеп уҡ талып,
Билен ө ҙ ә сапҡ ан, ти, –
Йылғ а ары аҡ ҡ ан, ти;
Иҙ ел баҫ ып торғ ан тау,
Ирә мә ллә п сапҡ ан тау,
Йылғ а сығ ып аҡ ҡ ан тау –
– Ирә мә л булып ҡ алғ ан, ти.
Йылғ а быуғ ан зур тауы,
Ҡ ырҡ а сапҡ ан урыны –
– Ҡ ырҡ ты булып ҡ алғ ан, ти.
Иҙ ел батыр тапҡ ан һ ыу,
Шылтырап матур аҡ ҡ ан һ ыу
Иҙ ел булып ҡ алғ ан, ти.
Бары килеп эскә н, ти,
Һ ыу аҡ ҡ анын кү ҙ ә теп,
Бө тә һ е лә ҡ ыуанып,
Былай тиеп ә йткә н, ти:
– Иҙ ел батыр тапҡ ан, ай, Аҡ йылғ а
Шылтырап та ағ а ла ү ҙ ә ндә н.
Тә мле Иҙ елкә й һ ыуҙ ары ла
Бө тө рә лер һ ыу кө ҫ ә гә н уйҙ арҙ ы,
Ҡ ыуандыра ҡ ан илағ ан илдә рҙ е.
Ғ ү мерҙ ә р ү к телә п ил йырланы
Батыр тыуғ ан, тип ү к Уралдан.
Тә мле Иҙ ел һ ыуҙ ары ла
Бө тө рә лер һ ыу кө ҫ ә гә н уйҙ арҙ ы,
Ҡ ыуандыра ҡ ан илағ ан илдә рҙ е.
Шулай барыһ ы маҡ тағ ан,
Ҡ ан илауҙ ан туҡ тағ ан.
Бар халыҡ эркелеп,
Бер Иҙ елдең буйында
Йә мле туғ ай-уйында
Торлаҡ ҡ ора башлағ ас,
Ай-йыл һ анап тү ллә гә с,
Илдә кеше кү бә йгә н,
Иҙ ел буйы тарайғ ан.
Дү рт батыр бер йыйылып,
Бергә ултырып уйлағ ан;
Яйыҡ, Нө гө ш, Һ аҡ марҙ ар,
Яң ы йылғ а эҙ лә гә н.
Иҙ ел һ ымаҡ, былар ҙ а
Алмашлашып, бер-бере
Булат менә н сапҡ ан ти, –
Уларҙ ан да ө с йылғ а
Шылтырашып аҡ ҡ ан, ти.
Былар халыҡ ты йыйғ андар,
Дү рт батырғ а бү лгә ндә р;
Дү рт йылғ аны буйлатып,
Торлаҡ ҡ ороп таралып,
Айырым донъя ҡ орғ андар.
Дү рт батырҙ ың исеме
Дү рт йылғ ағ а ат булғ ан,
Онотолмаҫ зат булып,
Быуын-быуын ҡ алғ андар.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 5 6 7 89