Урал батыр. 10-сы бүлек
Дейеү ҙ ә ргә асыу итеп, Уралдың Шү лгә н кү лен йотҡ аны, эскә ү ткә н йылан-саяндың йө рә ген телгелә гә не; Уралдың ү лер алдынан ә йткә не; Урал тауы буйнда кешелә р кү бә йгә не, хайуан, ҡ ош-ҡ орт ишә йгә не, эсер һ ыу етмә гә не; Иҙ ел, Һ аҡ мар, Яйыҡ, Нө гө ш йылғ алары барлыҡ ҡ а килгә не; кешелә р, ҡ ытлыҡ ты ла, дейеү ҙ ә рҙ ә н ҡ ыйралыуҙ ы ла онотоп, байман йә шә п киткә не
Бына бер саҡ тағ ы ла Һ ыуғ а барғ ан ҡ ыҙ ҙ арҙ ы, Юлғ а сыҡ ҡ ан ирҙ ә рҙ е Дейеү ҙ ә р аң дып ятҡ ан, ти, Һ ыуғ а барһ а, йотҡ ан, ти, Йығ ып, ҡ анын һ урғ ан, ти, Йө рә гене алғ ан, ти; Ҡ аяла ҡ алғ ан йыландар Кешелә рҙ е саҡ ҡ ан, ти. Кешелә р бынан зарланып, Ҡ урҡ ынышып, ялбарып, Уралғ а бары килгә ндә р, Уралғ а һ ө йлә п биргә ндә р. Урал халыҡ ты туплағ ан; Дейеү ҙ ә рҙ ә н һ аҡ лағ ан; Дейеү ҙ ә р, быны белгә с тә Ер йө ҙ ө нә сыҡ мағ ан. Урал ҡ арап тормағ ан: Иҙ ел, Яйыҡ, Нө гө штө, Һ аҡ мар, бү тә н батырҙ ы Яуҙ арына баш ҡ ылғ ан; Булат ҡ ылысын алып, Ү ҙ е Аҡ буҙ ын менгә н. Айбарланып, шау һ алып, Аҡ буҙ атын дулатып, Ерҙ ә дауыл ҡ уптарып, Һ ыуҙ а тулҡ ын ҡ айнатып, Шү лгә н кү ленә барғ ан. – Кү лен уртлап бө тө рә м, Һ ыу ҡ алдырмай ҡ оротам, Кешегә тынлыҡ бирмә гә н Ҡ алғ ан-боҫ ҡ ан дейеү ҙ ә н, Яу булыусы Шү лгә ндә н Бар халыҡ ты ҡ отолтам! – Тиеп, кү лде уртлағ ан, Кү л һ ыуы ҡ айнай башлағ ан. Дейеү ҙ ә р ҡ урҡ ып шаулағ ан, Шү лгә н барын туплағ ан. Урал кү лде һ ура, ти, – Дейеү ҙ ә р эскә тула, ти, Берә м-берә м Уралдың Йө рә к-бауырын телә, ти. Дейеү бик кү п тулғ ан һ ун, Йө рә гене телгә н һ уң, Урал кү лде бө рккә н, ти, Ҡ ырғ а сыҡ ҡ ан дейеү ҙ е Батырҙ ары тотҡ ан, ти. Аяғ ына баҫ алмай, Ҡ абат яуын асалмай Урал шунда йығ ылғ ан, Бө тә кеше йыйылғ ан, – Ил бә хете ине, – тип, Бары һ ыҡ тап илағ ан. Урал: – Кү рҙ егеҙ барын кү ҙ менә н Һ ыу уртлағ ан ауыҙ ыма Дейеү ҙ ә р тулды яу менә н. Йө рә гемде телделә р, Ҡ улдан кө стө алдылар. Халҡ ым, һ еҙ гә шуны ә йтә м, Уландарым, һ еҙ гә ә йтә м: Уйым-уйым кү лдә рҙ ең Барында дейеү буласаҡ, Уҫ аллығ ын ҡ ыласаҡ, Эсегеҙ гә керә сә к. Дейеү ҙ ә рҙ ең ҡ оһ оро Барығ ыҙ ғ а тейә сә к, Шунан барың ү лә сә к. Кү лдең һ ыуын эсмә геҙ, Хараплыҡ ҡ а тө шмә геҙ, Дейеү ҙ ә ргә буй биреп, Ҡ ул ҡ аушырып тормағ ыҙ – Дейеү ҙ ә ргә яу асып, Диң геҙ ҙ е дейеү ҙ ә н ә рсеп, Ерҙ ә торлаҡ табыштым, Кешелә рҙ е яуыздан Ҡ отҡ арырғ а тырыштым. Менһ ә м Буҙ ат бар ине, Ҡ улда булат бар ине; Яу тупларлыҡ еремдә Талай илем бар ине; Ҡ улдаш булыр илемдә Батыр ирҙ ә р бар ине. Шулар ҡ ә ҙ ерен белмә нем, Батырлыҡ ҡ а маһ айып, Кә ң ә ш ҡ ороп торманым, Яң ғ ыҙ башым уйланым, Уң маҫ юлды һ айланым. Улдарым, тың лаң, һ еҙ гә ә йтә м, Тың ла, илем, һ иң ә ә йтә м: Ир-арыҫ лан булһ аң да, Батыр белә кле тыуһ аң да, Илдә йө рө п, ил кү рмә й, Тубығ ың дан ҡ ан кисмә й, Йө рә гең батыр булалмаҫ. Яуызғ а юлдаш булмағ ыҙ, Кә ң ә шһ еҙ эш ҡ ылмағ ыҙ, Уландарым, һ еҙ гә ә йтә м: Мин ә рсегә н ерҙ ә рҙ ә Кешегә байман табығ ыҙ; Яуҙ а булһ а, баш булып, Кешегә ил ҡ ороғ оҙ, Данлы батыр булығ ыҙ. Олоно оло итегеҙ, – Кә ң ә ш алып йө рө гө ҙ; Кесене кесе итегеҙ, – Кә ң ә ш биреп йө рө гө ҙ. Кү ҙ енә сү п тө шө рҙ ә й, Кү ҙ һ еҙ булып ҡ алырҙ ай Еҫ ерҙ ә рҙ ең алдында Кү ҙ енә керпек булығ ыҙ. Аҡ буҙ атым, булатым Илдә тороп ҡ алыр ул, – Ө ҫ тө нә менеп сабырҙ ай, Яуҙ а ҡ ылыс һ елтә рҙ ә й Батырғ а менә р ат булыр, Батыр булмаҫ ирҙ ә ргә Менер атым ят булыр. Ә сә геҙ гә ә йтегеҙ: Минә н риза булһ ындар, – Ирем, хуш бул! – тиһ ендә р. Барығ ыҙ ғ а шуны ә йтә м: Яҡ шылыҡ булһ ын атығ ыҙ, Кеше булһ ын затығ ыҙ; Яманғ а юл ҡ уймағ ыҙ, Яҡ шынан баш тартмағ ыҙ! – Тигә н һ ү ҙ ҙ е ә йткә н дә, Урал батыр ү лгә н, ти. Ҡ айғ ырышып, барыһ ы Башын тү бә н эйгә н, ти; Кү ктә н йондоҙ атылып, Һ омайғ а оран биргә н, ти. Һ омай, ҡ ош тунын кейеп, Шундуҡ осоп килгә н, ти, Ү ле ятҡ ан Уралдың Ауыҙ ынан ү пкә н, ти. – Ай Уралым, Уралым, Йә нең ә килеп етмә нем, Аҙ аҡ һ ү ҙ ен ишетеп, Кү ң елемде баҫ маным, Һ иң ә йә шлә й осорап, Шатлығ ымдан ҡ ыҙ булып, Ҡ ош тунымды һ алғ айным; Яуыздарғ а яу асып, Яҡ шылыҡ ҡ а юл асып, Аҡ буҙ атҡ а менгә нгә, Булат ҡ ылыс тотҡ анғ а Иң бә хетле бер булып, Мин оҙ атып ҡ алғ айным. Йә нең ә килеп етмә нем, Ауыҙ ымдан ү пмә нең, Ни ә йтерең белмә нем, Инде хә ҙ ер нишлә йем? – Ни ә йтергә белмә йем. Ҡ ыҙ булып, кемгә ҡ арайым? Һ омай исемем ҡ алһ а ла, Кешелә р ҡ ыҙ тиһ ә лә, Ҡ ош тунымды һ алмайым, Ситтә р кү ҙ ен алырлыҡ Ҡ абат һ ылыу булмайым, Һ индә й батыр табалмам, Батырғ а ә сә булалмам, Аҡ буҙ атың, булатҡ а Батыр һ айлап бирә лмә м, Ҡ ош кө йө мә ҡ алырмын, Тыу йомортҡ а һ алырмын; Балам булһ а, ҡ ош булыр, Һ инең керһ еҙ уйың дан Тө ҫ ө булһ а, аҡ булыр. Инде нисек итә йем? Ү ҙ ең сапҡ ан юлың а, Һ ыҙ ылып килгә н тауың а Гү рен ҡ аҙ ып кү мә йем, Изге телә к телә йем. Ү ҙ ең сапҡ ан зур юлың Билен һ ис һ ыу ҡ ырҡ алмаҫ. Һ инә н ҡ алғ ан зур тауың Ү ҙ ҡ уйынына алыр ул, Һ инең менә н берлектә Мә ң ге ерҙ ә ҡ алыр ул. Ө ҫ тө н астың диң геҙ ҙ ең, Ө ҫ тө ндә батыр булдың һ ин, Буйына ил ҡ орҙ оң һ ин; Ҙ ур тауың дың ҡ уйынында Илгә затлы булырҙ ай, Кешегә татлы булырҙ ай, Йә ндә й һ анап йө рө рҙ ә й Тағ ы ла затлы булырһ ың, Юғ алмаҫ алтын булырҙ ай, Кешегә данлы һ аналып, Донъяғ а батыр булырһ ың, – Тигә н һ ү ҙ ен ә йткә н дә, Уралды тауғ а кү мгә н, ти, Һ омай осоп киткә н, ти, Илдә н ғ ә йеп булғ ан, ти; Урал юлы – бейек тау, Урал гү ре – данлы тау – Урал булып ҡ алғ ан, ти. Байтаҡ йылдар уҙ ғ ан һ уң, Һ омай Уралын һ ағ ынғ ан: Уның юлы буйынан Осоп йө рө п, талпынғ ан, Тауғ а килеп, ҡ аяла Уралды уйлап, моң сә скә н, Аҡ ҡ ош булып тү л йә йеп, Аҡ ҡ ош тыуын ү рсеткә н. Быны бары белгә н, ти, Һ омай тоҡ омо ҡ оштар, тип, Бер туғ андай кү решеп, Ау аулауҙ ан тыйышып, Аҡ ҡ ош тотоп еймә ҫ кә, тип, Ү ҙ -ара һ ү ҙ ҡ уйышып, – Аҡ ҡ ош ү рсеп киткә н, ти; Аҡ ҡ ош ите кешегә Шуғ а харам икә н, ти. Һ омай тү ҙ мә й осҡ ан, ти, Бер килгә н, ти, киткә н, ти; Тыныс ил, тип, берә млә п, Ҡ ош-ҡ орттарҙ ы эйә ртеп, Ү ҙ артынан эркелтеп, Тағ ы Уралғ а килгә н, ти; Шуғ а эйә реп Уралда Ҡ ош-ҡ орт, йә нлек тулғ ан, ти. Ҡ оштар киткә нен белгә с, Тыныс ил тип ишеткә с, Ҡ атил ү геҙ е, тоҡ омон Ү ҙ е башлап эйә ртеп, Данлы Урал буйында, Йә мле Урал ҡ уйынында Бергә ғ ү мер һ ө рә м, тип, Урал буйына килгә н, ти, Кешегә буй биргә н, ти. Аҡ буҙ ат та ил гиҙ еп, Йылҡ ы тоҡ омон йыйып, Бар йылҡ ығ а баш булып, Барын алып килгә н, ти. Кешелә ргә ылығ ып, Менә ренә ат булып, Йылҡ ы ла тү ллә п киткә н, ти. Ай, кө н һ айын Уралғ а Тө рлө йә нлек тулғ ан, ти, Шул йә нлектә р, ҡ ош-ҡ орттар Килеү кө нө кешегә Ай, йыл һ анап белеү гә Исем булып киткә н, ти. Урал батыр улгә н һ уң, Гү рендә ерһ еп бө ткә н һ уң, Гү ре балҡ ып торғ ан, ти, Быны кү ргә н кешелә р Йыйылышып барғ ан, ти, Бер ус тупраҡ алғ ан, ти, Бары данлап һ алғ ан, ти, Бара-бара ул ерҙ ә Алтын булып киткә н, ти. Ҡ ош-ҡ орт, йә нлек кү бә йгә с, Шишмә һ ыуы етмә гә с, Кү лдә н ҡ урҡ ып ә смә гә с, Иҙ ел батыр, Яйыҡ ҡ а, Нө гө ш батыр, Һ аҡ марғ а Халыҡ йыйылып килгә н, ти, – Нишлә йбеҙ? – тип, барыһ ы Аптырашып ә йткә н, ти. Иҙ ел уйғ а ҡ алғ ан, ти, Атаһ ының булатын Ү ҙ ҡ улына алғ ан, ти; Аҡ буҙ атҡ а менгә н дә, Бө тә халыҡ ты йыйғ ан да: – Эсә торғ ан һ ыуҙ а ла, Йә шә п килгә н донъяла Яуыз бө тмә й, йә н тыумаҫ, Тыуһ а ла, тыныс йә шә мә ҫ, Шү лгә нгә яу асайыҡ, Барын тар-мар яһ айыҡ, – Һ ыу ҙ а булыр кеше ө сө н, Тыныс булыр ил ө сө н, – Тиеп һ ү ҙ ен бө ткә ндә, Яу асырғ а торғ анда, Һ омай килеп еткә н, ти, Былай тиеп ә йткә н, ти: – Батырҙ ан тыуғ ан ир-егет Аптырауҙ а ҡ алырмы? Донъяла тыуғ ан бер йә ндең Уйлап башы етмә гә н, Кү ң еленә килмә гә н Диң геҙ енә юл һ алыр, Дейеү ҙ ә рен тау ҡ ылыр, Бө тә диң геҙ ҡ оротоп, Йө рө гә н юлын ил ҡ ылыр, – Тип кем генә уйлағ ан? Атаң ү ҙ е ү лһ ә лә, Булаты ҡ алды ҡ улында, Буҙ аты ҡ алды янында. Атаң дейеү ҙ ә н тау ө йһ ә, Сапҡ ан ерен юл итһ ә, Яман һ ыуҙ ы бө тө рһ ә, Илде бергә туплаһ а, – Һ еҙ гә аҙ аҡ атағ ыҙ: – Кү лдең һ ыуын эсмә геҙ, Эсеп ә рә м булмағ ыҙ, – Тип ә йткә йне тү гелме? Шү лгә нгә яу асһ аң да, Уны тар-мар итһ ә ң дә, Кү ленә н ил мандымаҫ, Ә сә һ ө тө ндә й булып, Илде мә ң ге һ уғ армаҫ! Һ омай һ ү ҙ ен ишеткә с, Иҙ ел уйғ а ҡ алғ ан, ти; Аҡ буҙ аттан тө шкә н, ти, Атаһ ының булатын Ҡ улына тотоп алғ ан, ти, Бейек тауғ а менгә н дә, Ирә мә ллә п торғ ан, ти. – Атайымдың ҡ улында Булат дейеү тураны; Уралдан тыуғ ан ул булып, Халыҡ ты һ ыуһ ыҙ ҡ аң ғ ыртып, Батыр исеме кү тә реп, Һ ыу табалмай тилмереп Тороу ирлек буламы? – Тигә н дә Иҙ ел ирә йеп, Тауҙ ы яра сапҡ ан, ти, Кө мө штә й бер аҡ йылғ а Шылтырап шундуҡ аҡ ҡ ан, ти; Тауҙ ы буйлап киткә н, ти, Ә зрә ҡ ә нә н бар булғ ан Ямантауғ а еткә н, ти. Тау йылғ аны быуғ ан, ти, Иҙ ел килеп уҡ талып, Билен ө ҙ ә сапҡ ан, ти, – Йылғ а ары аҡ ҡ ан, ти; Иҙ ел баҫ ып торғ ан тау, Ирә мә ллә п сапҡ ан тау, Йылғ а сығ ып аҡ ҡ ан тау – – Ирә мә л булып ҡ алғ ан, ти. Йылғ а быуғ ан зур тауы, Ҡ ырҡ а сапҡ ан урыны – – Ҡ ырҡ ты булып ҡ алғ ан, ти. Иҙ ел батыр тапҡ ан һ ыу, Шылтырап матур аҡ ҡ ан һ ыу Иҙ ел булып ҡ алғ ан, ти. Бары килеп эскә н, ти, Һ ыу аҡ ҡ анын кү ҙ ә теп, Бө тә һ е лә ҡ ыуанып, Былай тиеп ә йткә н, ти: – Иҙ ел батыр тапҡ ан, ай, Аҡ йылғ а Шылтырап та ағ а ла ү ҙ ә ндә н. Тә мле Иҙ елкә й һ ыуҙ ары ла Бө тө рә лер һ ыу кө ҫ ә гә н уйҙ арҙ ы, Ҡ ыуандыра ҡ ан илағ ан илдә рҙ е. Ғ ү мерҙ ә р ү к телә п ил йырланы Батыр тыуғ ан, тип ү к Уралдан. Тә мле Иҙ ел һ ыуҙ ары ла Бө тө рә лер һ ыу кө ҫ ә гә н уйҙ арҙ ы, Ҡ ыуандыра ҡ ан илағ ан илдә рҙ е. Шулай барыһ ы маҡ тағ ан, Ҡ ан илауҙ ан туҡ тағ ан. Бар халыҡ эркелеп, Бер Иҙ елдең буйында Йә мле туғ ай-уйында Торлаҡ ҡ ора башлағ ас, Ай-йыл һ анап тү ллә гә с, Илдә кеше кү бә йгә н, Иҙ ел буйы тарайғ ан. Дү рт батыр бер йыйылып, Бергә ултырып уйлағ ан; Яйыҡ, Нө гө ш, Һ аҡ марҙ ар, Яң ы йылғ а эҙ лә гә н. Иҙ ел һ ымаҡ, былар ҙ а Алмашлашып, бер-бере Булат менә н сапҡ ан ти, – Уларҙ ан да ө с йылғ а Шылтырашып аҡ ҡ ан, ти. Былар халыҡ ты йыйғ андар, Дү рт батырғ а бү лгә ндә р; Дү рт йылғ аны буйлатып, Торлаҡ ҡ ороп таралып, Айырым донъя ҡ орғ андар. Дү рт батырҙ ың исеме Дү рт йылғ ағ а ат булғ ан, Онотолмаҫ зат булып, Быуын-быуын ҡ алғ андар.
|