Урал батыр. 5-се бүлек
Уралдың Һ омай һ арайына барғ аны; Йә ншишмә һ ыуын табыу ө сө н Һ омай ҡ уйғ ан шартты ү тә п, уның һ ең леһ е Айһ ылыуҙ ы табып алып килгә не
Бер ҡ ыҙ йү гереп килгә н, ти, Берә ү килде, тигә н, ти; Һ омай шундуҡ танығ ан: Ул килгә н Урал булғ ан, Тик Уралғ а ә йтмә гә н; Урал, ҡ ыҙ ҙ ы кү рһ ә лә, Һ омайҙ ыр тип белмә гә н, Һ омай яҡ ынлағ ан һ уң, Урал кү ҙ ен һ алғ ан, ти: Уның усма шә лкемдә й, Енсегене ҡ апларҙ ай, Кә йтә н менә н биҙ ә лгә н. Сә с толомо һ алынғ ан; Оҙ он керпеге ү тә Ҡ ара кү ҙ е текә лгә н; Уйнап торғ ан ҡ ыйғ ас ҡ аш Кү ҙ ө ҫ тө ндә йылмайғ ан; Тертә йешкә н ҡ алҡ ыу тү ш Кү ҙ алдында тулҡ ынғ ан; Бал ҡ ортондай нә ҙ ек бил. Борғ оланып уйнағ ан; Гү йә кү птә нге танышы, Кө мө штә й саф тауышлы; Уйнап-кө лө п һ ү ҙ ҡ ушҡ ан, Ҡ ыҙ ҙ ы кү ргә с, Урал да, Ни ә йтергә белмә гә н, Ү ҙ е кү ргә н – Һ омай тип, Уйына ла килмә гә н. Был ҡ ыҙ оҙ аҡ тормағ ан, Уралды ү ҙ артынан Һ арайына ымлағ ан. Урал һ арайғ а ингә с, Иҫ ә н-һ аулыҡ һ орағ ас, Йә нә ҡ айҙ а булғ анын, Юлда ниҙ ә р кү ргә нен Барын теҙ еп һ ө йлә гә с, Уралғ а кү ҙ ташлағ ан, Былай тип һ ү ҙ башлағ ан: – Йә, егетем, тө ҫ -башың Алыҫ илдә н кү ренә, Беҙ ҙ ең яҡ ҡ а килеү ҙ ә н Телә гең барлыҡ беленә, Һ ү ҙ ең һ ө йлә, тың лайым, Ҡ улдан килһ ә, йомошоң а Ярҙ амсың дан булайым.
Урал:
– Ү ҙ ем йә п-йә ш булһ ам да, Биш ил барын белдем мин: Береһ ендә ү ҙ ем тыуҙ ым, Икеһ ен йө рө п кү рҙ ем мин, Ҡ алғ ан тағ ы икә ү һ ен Кү рергә тип сыҡ тым мин. Ҡ айҙ а ғ ына барһ аң да, Кемде генә кү рһ ә ң дә, Береһ е ү ҙ ен баш, тиә, Икенсеһ е баш эйә, Кө слө кө сһ ө ҙ ҙ ө ейә, Телә гә нсә ҡ ан ҡ оя. Исеме бар донъяла, Ү ҙ е кү ҙ гә кү ренмә ҫ; Берә ү уғ а кә р ҡ ылмаҫ, Аяғ ы-ҡ улы һ ис уның Балғ а тотоп йонсомаҫ; Арыслан менә н һ унарҙ а Ү ҙ е йә нлек юлламаҫ; Ү ҙ телә ген табырғ а Бер ҙ ә юлдаш эҙ лә мә ҫ – Шундай яуыз Ү лем бар, Шунан алыр ҡ оном бар; Ү лемде табып ү лтереп, Ил ҡ отҡ арыр уйым бар. Һ унарлағ ан сағ ымда, Ҡ улғ а тө шкә н бер ҡ оштан, Һ еҙ ҙ ең илдә Ү лемдә н Ҡ отолорғ а юл бар, тип, Ишеткә йнем мин йә штә н.
Һ омай:
– Был донъяла ү лмә ҫ кә, Ҡ ара ергә кермә ҫ кә – Минең илдә булмағ ан, Ү ҙ ен берә ү кү рмә гә н Дейеү батша билә гә н Йә ншишмә нең һ ыуы бар. Уны барып алырғ а, Һ иң ә ярҙ ам бирергә, Телә ген бар ҡ ылырғ а Минең һ иң ә шартым бар Ҡ айҙ а булһ а барырһ ың, Ү ҙ ең уйлап бағ ырһ ың; Йылан илен ү ткә н ир, Уң дан һ улғ а сыҡ ҡ ан ир, Ү ҙ ең юлын табырһ ың. Минең илдә булмағ ан, Ишетеп тә кү рмә гә н, Бө тә донъя ҡ ош тө ҫ ө н Ү ҙ ө ҫ тө ндә биҙ ә гә н Бер ҡ ош эҙ лә п тапһ аң һ ин, Шуны алып ҡ айтһ аң һ ин, Минә н ярҙ ам кү рерһ ең Шишмә нә н һ ыу алырһ ың, Телә гә нең табырһ ың
Урал:
– Мин алыҫ тан ил йө рө п, Яман-яҡ шыны кү реп, Ү лемде табып ү лтереп, Ҡ отҡ арырғ а кешене, Тындырырғ а барыны Уйлап сыҡ ҡ ан батырмын, Һ иң ә ҡ ошон табайым, Ү ҙ ең дә н ярҙ ам алайым, Бү лә гең ә шарт итеп, Мин дә бер һ ү ҙ ә йтә йем: Алтын һ алыр йө гө м юҡ, Ынйы тағ ыр кемем юҡ, Яҡ шынан бү тә н уйым юҡ; Ү лемдә н бү тә н берә ү ҙ ә н Юллай торғ ан дауым юҡ. Ил телә ген алырғ а, Илде байман ҡ ылырғ а, Ү лемгә ҡ аршы барырғ а, Уны тар-мар итергә; Серә шеп яу асҡ анда, Ү лем юлын баҫ ҡ анда, Ҡ ан илағ ан кешенең Кү ҙ йә шене һ ө ртө рҙ ә й, Миң ә юлдаш булырҙ ай, Яуҙ а ҡ орҙ аш булырҙ ай Бү лә к бир, тип һ орайым. Ул бү лә гең ни булыр? – Ә йтсе, белеп торайым.
Һ омай:
– Утҡ а тө шһ ә, янмаҫ тай, Һ ыуғ а тө шһ ә, батмаҫ тай, Ел дә ҡ ыуып етмә ҫ тә й, Тауҙ ан-таштан ө ркмә ҫ тә й, Ир-егеттә н бү тә нде Ү ҙ ең ә тиң кү рмә ҫ тә й; Типһ ә, тау-таш сорғ отоп, Сапһ а, дингеҙ ярырҙ ай, Ауырлыҡ та, тарлыҡ та Һ иң ә юлдаш булырҙ ай, Кү ктә тыуып, кү ктә ү ҫ еп, Ерҙ ә тоҡ ом йә ймә гә н, Ә зрә ҡ ә нең дейеү е Мең йыл ҡ ыуып тотмағ ан, Ә сә йемдә н бирелгә н, Ү ҙ ем һ ө йгә н егеткә Бирә торғ ан бү лә гем – Аҡ буҙ толпар бирә йем. Йө ҙ ө н һ ис тут алмаҫ тай, Һ ис берә ү кә р ҡ ылмаҫ тай, Утҡ а ҡ аршы – ут булыр, Һ ыуғ а ҡ аршы – һ ыу булыр, Ен-дейеү ҙ ең барыһ ын Ү лемендә й ҡ урҡ ытыр, Ҡ уй-һ арыҡ тай ө ркө тө р Булат ҡ ылыс бирә йем, – Тигә с, Урал кү нгә н, ти, Ҡ ыҙ телә ген эҙ лә ргә Сығ ып китмә к булғ ан, ти. Урал ҡ унаҡ булғ ан, ти, Бер нисә кө н торғ ан, ти; Һ омай ү ҙ ен ә йтмә гә н Шү лгә н бикле тимә гә н, Урал тағ ы һ иҙ мә гә н. Урал торғ ан, ти, таң менә н, Битен йыуғ ан, ти, һ ыу менә н, Бер табында ултырып, Тамаҡ ланғ ан, ти, ҡ ыҙ менә н. Урал юлғ а сыҡ ҡ ан, ти, Таяғ ын ат иткә н, ти. Бик кү п кө ндә р киткә н, ти. Бара торғ ас, бер саҡ та Тау уратҡ ан бер яҡ та: Һ айыҫ ҡ ан да, ҡ оҙ ғ он да Йә н барлығ ын һ иҙ мә гә н, Һ ис бер кеше булмағ ан, Дейеү е дә ул ергә Килеп аяҡ баҫ мағ ан Ү ркә с-ү ркә с ҡ аяһ ы, Башына кү ҙ ең һ алһ аң, Юғ ары торор болоттан, Бө тә йә мде ү ҙ ендә Һ аҡ лар элек-электә н – Шундай бер тау кү ргә н, ти; Болот ярып, ү рмә лә п, Тау башына менгә н, ти. Тирә -яҡ ҡ а кү ҙ һ алып, Оҙ аҡ ҡ арап торғ ан, ти: Алыҫ тан кү ҙ гә салынғ ан, Йондоҙ ҙ ай булып сағ ылғ ан Бер яҡ тылыҡ кү ргә н, ти, Шуғ а тоҫ ҡ ап киткә н, ти. Барып етеп ҡ араһ а, Ә йлә ндереп кү ҙ һ алһ а: Таш урынына кө мө штә н Сите, тө бө биҙ ә лгә н, Буйындағ ы сә скә лә Ҡ аты елгә борсолмай, Шаҙ раланып ө ҫ тә ре, Кү ҙ сағ ылыр тө ҫ тә ре, Ел дә тейеп тулҡ ынмай, Ҡ ояш нуры тө шкә ндә, Ем-ем иткә н ынйылай Бер һ ылыу кү л кү ргә н, ти. Ошо кү лдең ө ҫ тө ндә Тирә лә й ҡ ош йыйналғ ан, Бө тә тө ҫ кә биҙ ә лгә н Бер һ ылыу ҡ ош йө ҙ гә нен Урал айыра кү ргә н, ти. Ҡ ош һ иҙ мә ҫ тә н шул ерҙ ә Ҡ ош янына барғ ан, ти. Тө ҫ ө н-башын ҡ арағ ан, Таяғ ы менә н арбағ ан, Һ омай ә йткә н ҡ ош был, тип, Урал шундуҡ уйлағ ан. Ҡ ош Уралдан шиклә нмә й, Осорғ а ла уҡ талмай, Уғ а ҡ арай килгә н, ти; Урал, йола белмә гә с, Ҡ ошҡ а туры уҡ талғ ас, Ҡ ош Уралдан һ иҫ кә нгә н, Осмаҡ булып ынтылғ ан. Урал барып тотҡ ан һ уң, Тотоп ҡ улғ а алғ ан һ уң, Тағ ы тапты дошман, тип, Ҡ ош ҡ айғ ырып уйланғ ан. Урал, ҡ ошто кү тә реп, Ҡ ырғ а сығ ып барғ анда, Телә гем булды тигә ндә, Ҡ ошо телгә килгә н дә: – Ай, егетем, туҡ та ә ле, Миң ә ысынын ә йт ә ле: Дейеү ме һ ин, енме һ ин? Кешеме һ ин, кем һ уң һ ин? – Тигә н һ ү ҙ ҙ е ишеткә с, Ҡ ош кешелә й һ ө йлә шкә с, Урал таң ғ а ҡ алғ ан, ти. Бер аҙ барғ ас бер ерҙ ә, Шишмә буйы туғ айҙ а, Ҡ оштоң затын кемлеген Урал һ орай башлағ ан. Ҡ ош та бер аҙ уйланып, Ү ҙ алдына һ ө йлә неп, Теклә п ҡ арап торғ ан да: – Кү ҙ ең йомоп, кү рмә й тор, Ҡ улың алып ҡ анаттан, Һ ис еремдә н тотмай тор, – Тигә с, Урал уйланғ ан: – Был ҡ ош осһ а, артынан Ҡ арсығ а булып ҡ ыуырһ ың, Һ ыуғ а сумһ а, артынан Суртан булып сумырһ ың, – Тип таяҡ ҡ а ымлағ ан, Ҡ ош ә йткә нде тың лағ ан. – Егет, кү ҙ ең ас инде, Ә йтер һ ү ҙ ең ә йт инде, – Тигә с, Урал ҡ араһ а: Ҡ уң ыр һ ылыу, ҡ ыйғ ас ҡ аш, Эйә к-бите уйылғ ан, Һ ул битенең уртаһ ы Кү ҙ ҡ аралай миң лә нгә н; Йү рмә -йү рмә ишелеп, Ике яҡ лап-сикә лә п Тамсы гө лдә й елберә р, Иң башынан һ алыныр Оҙ он сә сен матурлап, Ә смә яһ ап тө шө ргә н; Оҙ он керпектә ре аша Ҡ ара кү ҙ ен йылмайтып; Бит уймағ ын уйнатып, Кө лә с йө ҙ ө н кө лдө рө п, Дертлә п торғ ан кү крә ген Уралғ араҡ ыҡ латып, Һ ө йлә п киткә н шулай тип: – Ай, егетем, һ ин былай Килеп нисек юлыҡ тың? Бында килеп сығ ырғ а Ни бә лә гә тарыҡ тың? Ай, егетем, бел шуны: Ҡ арап кө лгә н йө ҙ ө м дә, Ә йтеп торғ ан һ ү ҙ ем дә – Сер сисеү ул, егетем. Бығ а саҡ лы мин былай Һ индә й егет кү рмә нем, Дейеү килмә ҫ урынғ а Һ ин килер тип белмә нем, Һ ыуҙ а балыҡ булырҙ ай, Кү ктә йондоҙ булырҙ ай Ҡ улда кө сө м бар ине, Китер юлым бар ине. Һ ине кү ргә с, бар уйым, – Ел таратҡ ан болоттай, Ҡ аса торғ ан бар юлым, – Йү гереп бө ткә н һ уҡ маҡ тай, Кү ҙ алдымдан киттелә р, Юйылышып бө ттө лә р. Мин бер саҡ та ҡ ыҙ инем, Иркә ү ҫ кә н буҙ инем, – Дейеү мине урланы, Кейә ү гә биреп зурланы. Кейә ү ем егет-ир ине, Бергә оҙ аҡ торманы: Кө тмә гә ндә юғ алды, Йө рә гемде ҡ айғ ы алды. Дейеү ҙ ә рҙ ә н ҡ астым мин; Илгә ҡ айтһ ам, атама, Бө тә тыуғ ан илемә Яу килер, тип ҡ урҡ тым мин. Дейеү килеп алыр тип, Тағ ы ҡ айғ ы һ алыр тип, Һ ис донъяла булмағ ан, Кеше тө ҫ ө н белмә гә н Бер ҡ ош булып остом мин; Һ ис бер кеше тапмаҫ лыҡ, Килеп аяҡ баҫ маҫ лыҡ Ошо кү лгә тө штө м мин, – Тигә н һ ү ҙ ен ишеткә с, Ҡ ыҙ ҙ ың серен тө шө нгә с, Урал уйын һ ө йлә гә н, Тик бер ҡ ыҙ ғ а ҡ ош эҙ лә п Сыҡ ҡ ан уйын ә йтмә гә н. – Юлымдан, ахыры, уң маным: Эҙ лә п килгә н ҡ ошомдо Был кү лдә лә тапманым, – Тиеп Урал уйлағ ан. Тағ ы ары китергә, Мораҙ ына етергә, Ҡ ыҙ ғ а ярҙ ам итергә Телә гә нен һ ө йлә гә н. – Егет, тың ла, һ ү ҙ емде, Асыҡ кү рҙ ең йө ҙ ө мдө, Айһ ылыу тигә н атым бар. Илде тотҡ ан атам бар, Кү ктең Айы – ә сә м бар, Һ ө йгә немә бирерҙ ә й Һ арысай тигә н атым бар, – Һ ыу телә һ ә ң, һ ыу табыр, Яуҙ а юлдашың булыр. Егет, һ ү ҙ ем тың ласы, Һ ү ҙ ем ҡ ырын һ алмасы: Һ ин эҙ лә гә н ул ҡ ошто Был тирә нә н тапмаҫ һ ың. Атайым ил гиҙ гә н ул, Кү к йө ҙ ө ндә осҡ ан ул, Бө тә ерҙ ә булғ ан ул, Бар ҡ оштарҙ ы кү ргә н ул. Атайымдан һ орайыҡ – Беҙ ҙ ең илгә барайыҡ, Һ ин телә гә н ул ҡ ошто Шунда табып алайыҡ; Мине дейеү ҙ ә н ҡ отҡ арһ аң, Телә гең ү тә р атайым. Беҙ ҙ ең илде хуп кү рһ ә ң, Мине ү ҙ ең ә тиң кү рһ ә ң, Ә йҙ ә, беҙ гә барайыҡ, Икә ү бергә булайыҡ, Бергә ғ ү мер һ ө рә йек – – Ай, һ ылыу ҡ ыҙ, һ ылыу ҡ ыҙ, Бү лә гең де алмайым, Илең ә мин бармайым, Ысынлап та ҡ ош булһ аң, Ҡ ыҙ ғ а юрый ә йлә нһ ә ң, Һ ине алып ҡ айтайым, Ү ҙ ем белгә н һ арайғ а Һ ине илтеп бирә йем. Унда барғ ас, һ ө йлә рһ ең, Ү ҙ телә гең ә йтерһ ең: Телә һ ә ң, ҡ ош булырһ ың, Телә һ ә ң, ҡ ыҙ булырһ ың; Һ ине улар хурлаһ а, Телә гә нең де бирмә һ ә, Ул саҡ һ ине яҡ лармын, Ү ҙ илең ә илтермен, – Урал шулай тигә н, ти, Ҡ ыҙ ҙ а бығ а кү нгә н, ти, Яҡ шылығ ын Уралдың Тел тө бө нә н белгә н, ти. Ҡ ыҙ ҡ ош тунын кейгә н дә, Бергә китмә к булғ ан, ти. Теге таяҡ ҡ а менгә ндә р, Юлғ а сығ ып киткә ндә р, Тауҙ ар ашып ү ткә ндә р, Кү ҙ асып, кү ҙ йомғ ансы Былар ҡ айтып еткә ндә р. Ҡ ыҙ ҙ ар ҡ аршы килгә ндә р, Ҡ ошто бары ҡ осаҡ лап, – Айһ ылыу! – тип алғ андар. Урал быны ишеткә с, Аптырағ ан, таң ҡ алғ ан, Айһ ылыу ҡ ош тунын һ алғ ан. – Ә йҙ ә, егет, керә йек, Һ инең ҡ айтҡ ан һ арайың, Минең ҡ айтыр һ арайым, Икеһ е лә бер икә н, – Тип Уралғ а ә йткә н, ти. Урал тағ ы нығ ыраҡ Хайран булып ҡ алғ ан, ти. – һ ай, егетем, егетем, Батыр-алып икә нһ ен, Мин һ орағ ан ҡ ошомдо Дейеү ҙ ә н алып килгә нһ ең, – Тигә с, Урал аптырап Бө тә серҙ е һ ө йлә гә н. – Уны алғ ан ул кү лдә Дейеү -маҙ ар кү рмә нем, Барғ ан-йө рө гә н юлымда Һ ис ауырлыҡ тойманым. Нисек анда икә нен, Ҡ ош тунында йө рө гә нен, Ҡ айҙ ан аны белдең һ ин, Миң ә: – Эҙ лә, тинең һ ин? – Тиеп Урал һ орағ ан. – Дейеү нисек белмә не, Киткә нең де кү рмә не? – Тип, Һ омай Айһ ылыуғ а Аптыраулы һ ү ҙ ҡ ушҡ ас, Айһ ылыу шунда һ иҙ гә н, ти, Апаһ ының яң ылыш Уйлағ анын белгә н, ти. Дейеү ҙ ә рҙ ә н ү ҙ енең Ҡ асып кү лдә ятҡ анын, Урал барып шул кү лдә н Уны эҙ лә п тапҡ анын, Барын теҙ еп һ ө йлә гә н. Атаһ ының һ арайынан Уны берә ү белмә гә н, Һ омай быны ишеткә с, Уралдан сер тартмағ ан: Ү ҙ е Һ омай икә нен, Уралды яҡ шы белгә нен Барын һ ө йлә п аң латҡ ан, Һ омай шунда атаһ ын Бү лмә һ енә саҡ ыртҡ ан. Самрау килеп ингә н дә, Айһ ылыуғ а кү решкә н, Кү ҙ йә ш тү геп ҡ ыҙ ынан Бө тә хә лен һ орашҡ ан. Айһ ылыу атаһ ына Хә лен һ ө йлә п танытҡ ан. Самрау тың лап торғ ан да, Серҙ е аң лап белгә н дә, Уртағ а һ алып ү ҙ уйын Ҡ алдырмайынса тө йө н: – Айһ ылыуҙ ың ҡ айтҡ анын, Дейеү ҙ ә рҙ ә н ҡ асҡ анын, Берә ү гә лә ә йтмә геҙ, Хә ҙ ергә сер тотоғ оҙ. Дейеү белһ ә, яу асыр, Һ ис уйламаҫ, ил басыр; Айһ ылыу ҙ а йонсоғ ан, Кү п ҡ айғ ынан борсолғ ан, Ә сә һ ен дә һ ағ ынғ ан. Айғ а барһ ын ҡ унаҡ ҡ а, Байман тапһ ын аулаҡ та, Саҡ ырырбыҙ кә рә ктә, – Тиеп һ ү ҙ ен ә йткә н, ти, Атаһ ының һ ү ҙ енә Ҡ ыҙ ҙ ары ла кү нгә н, ти. Һ арайҙ а ял иткә с тә, Бер нисә кө н ү ткә с тә, Атаһ ы менә н апаһ ы Ә сә һ енә н бирелгә н Айһ ылыуҙ ың бү лә ге – Һ ары атын саҡ ыртҡ ан, Айһ ылыуҙ ы бер тө ндә Былар айғ а оҙ атҡ ан.
|