Урал батыр. 5-се бүлек

Уралдың Һ омай һ арайына барғ аны; Йә ншишмә һ ыуын табыу ө сө н Һ омай ҡ уйғ ан шартты ү тә п, уның һ ең леһ е Айһ ылыуҙ ы табып алып килгә не

Бер ҡ ыҙ йү гереп килгә н, ти,
Берә ү килде, тигә н, ти;
Һ омай шундуҡ танығ ан:
Ул килгә н Урал булғ ан,
Тик Уралғ а ә йтмә гә н;
Урал, ҡ ыҙ ҙ ы кү рһ ә лә,
Һ омайҙ ыр тип белмә гә н,
Һ омай яҡ ынлағ ан һ уң,
Урал кү ҙ ен һ алғ ан, ти:
Уның усма шә лкемдә й,
Енсегене ҡ апларҙ ай,
Кә йтә н менә н биҙ ә лгә н.
Сә с толомо һ алынғ ан;
Оҙ он керпеге ү тә
Ҡ ара кү ҙ е текә лгә н;
Уйнап торғ ан ҡ ыйғ ас ҡ аш
Кү ҙ ө ҫ тө ндә йылмайғ ан;
Тертә йешкә н ҡ алҡ ыу тү ш
Кү ҙ алдында тулҡ ынғ ан;
Бал ҡ ортондай нә ҙ ек бил.
Борғ оланып уйнағ ан;
Гү йә кү птә нге танышы,
Кө мө штә й саф тауышлы;
Уйнап-кө лө п һ ү ҙ ҡ ушҡ ан,
Ҡ ыҙ ҙ ы кү ргә с, Урал да,
Ни ә йтергә белмә гә н,
Ү ҙ е кү ргә н – Һ омай тип,
Уйына ла килмә гә н.
Был ҡ ыҙ оҙ аҡ тормағ ан,
Уралды ү ҙ артынан
Һ арайына ымлағ ан.
Урал һ арайғ а ингә с,
Иҫ ә н-һ аулыҡ һ орағ ас,
Йә нә ҡ айҙ а булғ анын,
Юлда ниҙ ә р кү ргә нен
Барын теҙ еп һ ө йлә гә с,
Уралғ а кү ҙ ташлағ ан,
Былай тип һ ү ҙ башлағ ан:
– Йә, егетем, тө ҫ -башың
Алыҫ илдә н кү ренә,
Беҙ ҙ ең яҡ ҡ а килеү ҙ ә н
Телә гең барлыҡ беленә,
Һ ү ҙ ең һ ө йлә, тың лайым,
Ҡ улдан килһ ә, йомошоң а
Ярҙ амсың дан булайым.

Урал:

– Ү ҙ ем йә п-йә ш булһ ам да,
Биш ил барын белдем мин:
Береһ ендә ү ҙ ем тыуҙ ым,
Икеһ ен йө рө п кү рҙ ем мин,
Ҡ алғ ан тағ ы икә ү һ ен
Кү рергә тип сыҡ тым мин.
Ҡ айҙ а ғ ына барһ аң да,
Кемде генә кү рһ ә ң дә,
Береһ е ү ҙ ен баш, тиә,
Икенсеһ е баш эйә,
Кө слө кө сһ ө ҙ ҙ ө ейә,
Телә гә нсә ҡ ан ҡ оя.
Исеме бар донъяла,
Ү ҙ е кү ҙ гә кү ренмә ҫ;
Берә ү уғ а кә р ҡ ылмаҫ,
Аяғ ы-ҡ улы һ ис уның
Балғ а тотоп йонсомаҫ;
Арыслан менә н һ унарҙ а
Ү ҙ е йә нлек юлламаҫ;
Ү ҙ телә ген табырғ а
Бер ҙ ә юлдаш эҙ лә мә ҫ –
Шундай яуыз Ү лем бар,
Шунан алыр ҡ оном бар;
Ү лемде табып ү лтереп,
Ил ҡ отҡ арыр уйым бар.
Һ унарлағ ан сағ ымда,
Ҡ улғ а тө шкә н бер ҡ оштан,
Һ еҙ ҙ ең илдә Ү лемдә н
Ҡ отолорғ а юл бар, тип,
Ишеткә йнем мин йә штә н.

Һ омай:

– Был донъяла ү лмә ҫ кә,
Ҡ ара ергә кермә ҫ кә –
Минең илдә булмағ ан,
Ү ҙ ен берә ү кү рмә гә н
Дейеү батша билә гә н
Йә ншишмә нең һ ыуы бар.
Уны барып алырғ а,
Һ иң ә ярҙ ам бирергә,
Телә ген бар ҡ ылырғ а
Минең һ иң ә шартым бар
Ҡ айҙ а булһ а барырһ ың,
Ү ҙ ең уйлап бағ ырһ ың;
Йылан илен ү ткә н ир,
Уң дан һ улғ а сыҡ ҡ ан ир,
Ү ҙ ең юлын табырһ ың.
Минең илдә булмағ ан,
Ишетеп тә кү рмә гә н,
Бө тә донъя ҡ ош тө ҫ ө н
Ү ҙ ө ҫ тө ндә биҙ ә гә н
Бер ҡ ош эҙ лә п тапһ аң һ ин,
Шуны алып ҡ айтһ аң һ ин,
Минә н ярҙ ам кү рерһ ең
Шишмә нә н һ ыу алырһ ың,
Телә гә нең табырһ ың

Урал:

– Мин алыҫ тан ил йө рө п,
Яман-яҡ шыны кү реп,
Ү лемде табып ү лтереп,
Ҡ отҡ арырғ а кешене,
Тындырырғ а барыны
Уйлап сыҡ ҡ ан батырмын,
Һ иң ә ҡ ошон табайым,
Ү ҙ ең дә н ярҙ ам алайым,
Бү лә гең ә шарт итеп,
Мин дә бер һ ү ҙ ә йтә йем:
Алтын һ алыр йө гө м юҡ,
Ынйы тағ ыр кемем юҡ,
Яҡ шынан бү тә н уйым юҡ;
Ү лемдә н бү тә н берә ү ҙ ә н
Юллай торғ ан дауым юҡ.
Ил телә ген алырғ а,
Илде байман ҡ ылырғ а,
Ү лемгә ҡ аршы барырғ а,
Уны тар-мар итергә;
Серә шеп яу асҡ анда,
Ү лем юлын баҫ ҡ анда,
Ҡ ан илағ ан кешенең
Кү ҙ йә шене һ ө ртө рҙ ә й,
Миң ә юлдаш булырҙ ай,
Яуҙ а ҡ орҙ аш булырҙ ай
Бү лә к бир, тип һ орайым.
Ул бү лә гең ни булыр? –
Ә йтсе, белеп торайым.

Һ омай:

– Утҡ а тө шһ ә, янмаҫ тай,
Һ ыуғ а тө шһ ә, батмаҫ тай,
Ел дә ҡ ыуып етмә ҫ тә й,
Тауҙ ан-таштан ө ркмә ҫ тә й,
Ир-егеттә н бү тә нде
Ү ҙ ең ә тиң кү рмә ҫ тә й;
Типһ ә, тау-таш сорғ отоп,
Сапһ а, дингеҙ ярырҙ ай,
Ауырлыҡ та, тарлыҡ та
Һ иң ә юлдаш булырҙ ай,
Кү ктә тыуып, кү ктә ү ҫ еп,
Ерҙ ә тоҡ ом йә ймә гә н,
Ә зрә ҡ ә нең дейеү е
Мең йыл ҡ ыуып тотмағ ан,
Ә сә йемдә н бирелгә н,
Ү ҙ ем һ ө йгә н егеткә
Бирә торғ ан бү лә гем –
Аҡ буҙ толпар бирә йем.
Йө ҙ ө н һ ис тут алмаҫ тай,
Һ ис берә ү кә р ҡ ылмаҫ тай,
Утҡ а ҡ аршы – ут булыр,
Һ ыуғ а ҡ аршы – һ ыу булыр,
Ен-дейеү ҙ ең барыһ ын
Ү лемендә й ҡ урҡ ытыр,
Ҡ уй-һ арыҡ тай ө ркө тө р
Булат ҡ ылыс бирә йем, –
Тигә с, Урал кү нгә н, ти,
Ҡ ыҙ телә ген эҙ лә ргә
Сығ ып китмә к булғ ан, ти.
Урал ҡ унаҡ булғ ан, ти,
Бер нисә кө н торғ ан, ти;
Һ омай ү ҙ ен ә йтмә гә н
Шү лгә н бикле тимә гә н,
Урал тағ ы һ иҙ мә гә н.
Урал торғ ан, ти, таң менә н,
Битен йыуғ ан, ти, һ ыу менә н,
Бер табында ултырып,
Тамаҡ ланғ ан, ти, ҡ ыҙ менә н.
Урал юлғ а сыҡ ҡ ан, ти,
Таяғ ын ат иткә н, ти.
Бик кү п кө ндә р киткә н, ти.
Бара торғ ас, бер саҡ та
Тау уратҡ ан бер яҡ та:
Һ айыҫ ҡ ан да, ҡ оҙ ғ он да
Йә н барлығ ын һ иҙ мә гә н,
Һ ис бер кеше булмағ ан,
Дейеү е дә ул ергә
Килеп аяҡ баҫ мағ ан
Ү ркә с-ү ркә с ҡ аяһ ы,
Башына кү ҙ ең һ алһ аң,
Юғ ары торор болоттан,
Бө тә йә мде ү ҙ ендә
Һ аҡ лар элек-электә н –
Шундай бер тау кү ргә н, ти;
Болот ярып, ү рмә лә п,
Тау башына менгә н, ти.
Тирә -яҡ ҡ а кү ҙ һ алып,
Оҙ аҡ ҡ арап торғ ан, ти:
Алыҫ тан кү ҙ гә салынғ ан,
Йондоҙ ҙ ай булып сағ ылғ ан
Бер яҡ тылыҡ кү ргә н, ти,
Шуғ а тоҫ ҡ ап киткә н, ти.
Барып етеп ҡ араһ а,
Ә йлә ндереп кү ҙ һ алһ а:
Таш урынына кө мө штә н
Сите, тө бө биҙ ә лгә н,
Буйындағ ы сә скә лә
Ҡ аты елгә борсолмай,
Шаҙ раланып ө ҫ тә ре,
Кү ҙ сағ ылыр тө ҫ тә ре,
Ел дә тейеп тулҡ ынмай,
Ҡ ояш нуры тө шкә ндә,
Ем-ем иткә н ынйылай
Бер һ ылыу кү л кү ргә н, ти.
Ошо кү лдең ө ҫ тө ндә
Тирә лә й ҡ ош йыйналғ ан,
Бө тә тө ҫ кә биҙ ә лгә н
Бер һ ылыу ҡ ош йө ҙ гә нен
Урал айыра кү ргә н, ти.
Ҡ ош һ иҙ мә ҫ тә н шул ерҙ ә
Ҡ ош янына барғ ан, ти.
Тө ҫ ө н-башын ҡ арағ ан,
Таяғ ы менә н арбағ ан,
Һ омай ә йткә н ҡ ош был, тип,
Урал шундуҡ уйлағ ан.
Ҡ ош Уралдан шиклә нмә й,
Осорғ а ла уҡ талмай,
Уғ а ҡ арай килгә н, ти;
Урал, йола белмә гә с,
Ҡ ошҡ а туры уҡ талғ ас,
Ҡ ош Уралдан һ иҫ кә нгә н,
Осмаҡ булып ынтылғ ан.
Урал барып тотҡ ан һ уң,
Тотоп ҡ улғ а алғ ан һ уң,
Тағ ы тапты дошман, тип,
Ҡ ош ҡ айғ ырып уйланғ ан.
Урал, ҡ ошто кү тә реп,
Ҡ ырғ а сығ ып барғ анда,
Телә гем булды тигә ндә,
Ҡ ошо телгә килгә н дә:
– Ай, егетем, туҡ та ә ле,
Миң ә ысынын ә йт ә ле:
Дейеү ме һ ин, енме һ ин?
Кешеме һ ин, кем һ уң һ ин? –
Тигә н һ ү ҙ ҙ е ишеткә с,
Ҡ ош кешелә й һ ө йлә шкә с,
Урал таң ғ а ҡ алғ ан, ти.
Бер аҙ барғ ас бер ерҙ ә,
Шишмә буйы туғ айҙ а,
Ҡ оштоң затын кемлеген
Урал һ орай башлағ ан.
Ҡ ош та бер аҙ уйланып,
Ү ҙ алдына һ ө йлә неп,
Теклә п ҡ арап торғ ан да:
– Кү ҙ ең йомоп, кү рмә й тор,
Ҡ улың алып ҡ анаттан,
Һ ис еремдә н тотмай тор, –
Тигә с, Урал уйланғ ан:
– Был ҡ ош осһ а, артынан
Ҡ арсығ а булып ҡ ыуырһ ың,
Һ ыуғ а сумһ а, артынан
Суртан булып сумырһ ың, –
Тип таяҡ ҡ а ымлағ ан,
Ҡ ош ә йткә нде тың лағ ан.
– Егет, кү ҙ ең ас инде,
Ә йтер һ ү ҙ ең ә йт инде, –
Тигә с, Урал ҡ араһ а:
Ҡ уң ыр һ ылыу, ҡ ыйғ ас ҡ аш,
Эйә к-бите уйылғ ан,
Һ ул битенең уртаһ ы
Кү ҙ ҡ аралай миң лә нгә н;
Йү рмә -йү рмә ишелеп,
Ике яҡ лап-сикә лә п
Тамсы гө лдә й елберә р,
Иң башынан һ алыныр
Оҙ он сә сен матурлап,
Ә смә яһ ап тө шө ргә н;
Оҙ он керпектә ре аша
Ҡ ара кү ҙ ен йылмайтып;
Бит уймағ ын уйнатып,
Кө лә с йө ҙ ө н кө лдө рө п,
Дертлә п торғ ан кү крә ген
Уралғ араҡ ыҡ латып,
Һ ө йлә п киткә н шулай тип:
– Ай, егетем, һ ин былай
Килеп нисек юлыҡ тың?
Бында килеп сығ ырғ а
Ни бә лә гә тарыҡ тың?
Ай, егетем, бел шуны:
Ҡ арап кө лгә н йө ҙ ө м дә,
Ә йтеп торғ ан һ ү ҙ ем дә –
Сер сисеү ул, егетем.
Бығ а саҡ лы мин былай
Һ индә й егет кү рмә нем,
Дейеү килмә ҫ урынғ а
Һ ин килер тип белмә нем,
Һ ыуҙ а балыҡ булырҙ ай,
Кү ктә йондоҙ булырҙ ай
Ҡ улда кө сө м бар ине,
Китер юлым бар ине.
Һ ине кү ргә с, бар уйым, –
Ел таратҡ ан болоттай,
Ҡ аса торғ ан бар юлым, –
Йү гереп бө ткә н һ уҡ маҡ тай,
Кү ҙ алдымдан киттелә р,
Юйылышып бө ттө лә р.
Мин бер саҡ та ҡ ыҙ инем,
Иркә ү ҫ кә н буҙ инем, –
Дейеү мине урланы,
Кейә ү гә биреп зурланы.
Кейә ү ем егет-ир ине,
Бергә оҙ аҡ торманы:
Кө тмә гә ндә юғ алды,
Йө рә гемде ҡ айғ ы алды.
Дейеү ҙ ә рҙ ә н ҡ астым мин;
Илгә ҡ айтһ ам, атама,
Бө тә тыуғ ан илемә
Яу килер, тип ҡ урҡ тым мин.
Дейеү килеп алыр тип,
Тағ ы ҡ айғ ы һ алыр тип,
Һ ис донъяла булмағ ан,
Кеше тө ҫ ө н белмә гә н
Бер ҡ ош булып остом мин;
Һ ис бер кеше тапмаҫ лыҡ,
Килеп аяҡ баҫ маҫ лыҡ
Ошо кү лгә тө штө м мин, –
Тигә н һ ү ҙ ен ишеткә с,
Ҡ ыҙ ҙ ың серен тө шө нгә с,
Урал уйын һ ө йлә гә н,
Тик бер ҡ ыҙ ғ а ҡ ош эҙ лә п
Сыҡ ҡ ан уйын ә йтмә гә н.
– Юлымдан, ахыры, уң маным:
Эҙ лә п килгә н ҡ ошомдо
Был кү лдә лә тапманым, –
Тиеп Урал уйлағ ан.
Тағ ы ары китергә,
Мораҙ ына етергә,
Ҡ ыҙ ғ а ярҙ ам итергә
Телә гә нен һ ө йлә гә н.
– Егет, тың ла, һ ү ҙ емде,
Асыҡ кү рҙ ең йө ҙ ө мдө,
Айһ ылыу тигә н атым бар.
Илде тотҡ ан атам бар,
Кү ктең Айы – ә сә м бар,
Һ ө йгә немә бирерҙ ә й
Һ арысай тигә н атым бар, –
Һ ыу телә һ ә ң, һ ыу табыр,
Яуҙ а юлдашың булыр.
Егет, һ ү ҙ ем тың ласы,
Һ ү ҙ ем ҡ ырын һ алмасы:
Һ ин эҙ лә гә н ул ҡ ошто
Был тирә нә н тапмаҫ һ ың.
Атайым ил гиҙ гә н ул,
Кү к йө ҙ ө ндә осҡ ан ул,
Бө тә ерҙ ә булғ ан ул,
Бар ҡ оштарҙ ы кү ргә н ул.
Атайымдан һ орайыҡ –
Беҙ ҙ ең илгә барайыҡ,
Һ ин телә гә н ул ҡ ошто
Шунда табып алайыҡ;
Мине дейеү ҙ ә н ҡ отҡ арһ аң,
Телә гең ү тә р атайым.
Беҙ ҙ ең илде хуп кү рһ ә ң,
Мине ү ҙ ең ә тиң кү рһ ә ң,
Ә йҙ ә, беҙ гә барайыҡ,
Икә ү бергә булайыҡ,
Бергә ғ ү мер һ ө рә йек –
– Ай, һ ылыу ҡ ыҙ, һ ылыу ҡ ыҙ,
Бү лә гең де алмайым,
Илең ә мин бармайым,
Ысынлап та ҡ ош булһ аң,
Ҡ ыҙ ғ а юрый ә йлә нһ ә ң,
Һ ине алып ҡ айтайым,
Ү ҙ ем белгә н һ арайғ а
Һ ине илтеп бирә йем.
Унда барғ ас, һ ө йлә рһ ең,
Ү ҙ телә гең ә йтерһ ең:
Телә һ ә ң, ҡ ош булырһ ың,
Телә һ ә ң, ҡ ыҙ булырһ ың;
Һ ине улар хурлаһ а,
Телә гә нең де бирмә һ ә,
Ул саҡ һ ине яҡ лармын,
Ү ҙ илең ә илтермен, –
Урал шулай тигә н, ти,
Ҡ ыҙ ҙ а бығ а кү нгә н, ти,
Яҡ шылығ ын Уралдың
Тел тө бө нә н белгә н, ти.
Ҡ ыҙ ҡ ош тунын кейгә н дә,
Бергә китмә к булғ ан, ти.
Теге таяҡ ҡ а менгә ндә р,
Юлғ а сығ ып киткә ндә р,
Тауҙ ар ашып ү ткә ндә р,
Кү ҙ асып, кү ҙ йомғ ансы
Былар ҡ айтып еткә ндә р.
Ҡ ыҙ ҙ ар ҡ аршы килгә ндә р,
Ҡ ошто бары ҡ осаҡ лап,
– Айһ ылыу! – тип алғ андар.
Урал быны ишеткә с,
Аптырағ ан, таң ҡ алғ ан,
Айһ ылыу ҡ ош тунын һ алғ ан.
– Ә йҙ ә, егет, керә йек,
Һ инең ҡ айтҡ ан һ арайың,
Минең ҡ айтыр һ арайым,
Икеһ е лә бер икә н, –
Тип Уралғ а ә йткә н, ти.
Урал тағ ы нығ ыраҡ
Хайран булып ҡ алғ ан, ти.
– һ ай, егетем, егетем,
Батыр-алып икә нһ ен,
Мин һ орағ ан ҡ ошомдо
Дейеү ҙ ә н алып килгә нһ ең, –
Тигә с, Урал аптырап
Бө тә серҙ е һ ө йлә гә н.
– Уны алғ ан ул кү лдә
Дейеү -маҙ ар кү рмә нем,
Барғ ан-йө рө гә н юлымда
Һ ис ауырлыҡ тойманым.
Нисек анда икә нен,
Ҡ ош тунында йө рө гә нен,
Ҡ айҙ ан аны белдең һ ин,
Миң ә: – Эҙ лә, тинең һ ин? –
Тиеп Урал һ орағ ан.
– Дейеү нисек белмә не,
Киткә нең де кү рмә не? –
Тип, Һ омай Айһ ылыуғ а
Аптыраулы һ ү ҙ ҡ ушҡ ас,
Айһ ылыу шунда һ иҙ гә н, ти,
Апаһ ының яң ылыш
Уйлағ анын белгә н, ти.
Дейеү ҙ ә рҙ ә н ү ҙ енең
Ҡ асып кү лдә ятҡ анын,
Урал барып шул кү лдә н
Уны эҙ лә п тапҡ анын,
Барын теҙ еп һ ө йлә гә н.
Атаһ ының һ арайынан
Уны берә ү белмә гә н,
Һ омай быны ишеткә с,
Уралдан сер тартмағ ан:
Ү ҙ е Һ омай икә нен,
Уралды яҡ шы белгә нен
Барын һ ө йлә п аң латҡ ан,
Һ омай шунда атаһ ын
Бү лмә һ енә саҡ ыртҡ ан.
Самрау килеп ингә н дә,
Айһ ылыуғ а кү решкә н,
Кү ҙ йә ш тү геп ҡ ыҙ ынан
Бө тә хә лен һ орашҡ ан.
Айһ ылыу атаһ ына
Хә лен һ ө йлә п танытҡ ан.
Самрау тың лап торғ ан да,
Серҙ е аң лап белгә н дә,
Уртағ а һ алып ү ҙ уйын
Ҡ алдырмайынса тө йө н:
– Айһ ылыуҙ ың ҡ айтҡ анын,
Дейеү ҙ ә рҙ ә н ҡ асҡ анын,
Берә ү гә лә ә йтмә геҙ,
Хә ҙ ергә сер тотоғ оҙ.
Дейеү белһ ә, яу асыр,
Һ ис уйламаҫ, ил басыр;
Айһ ылыу ҙ а йонсоғ ан,
Кү п ҡ айғ ынан борсолғ ан,
Ә сә һ ен дә һ ағ ынғ ан.
Айғ а барһ ын ҡ унаҡ ҡ а,
Байман тапһ ын аулаҡ та,
Саҡ ырырбыҙ кә рә ктә, –
Тиеп һ ү ҙ ен ә йткә н, ти,
Атаһ ының һ ү ҙ енә
Ҡ ыҙ ҙ ары ла кү нгә н, ти.
Һ арайҙ а ял иткә с тә,
Бер нисә кө н ү ткә с тә,
Атаһ ы менә н апаһ ы
Ә сә һ енә н бирелгә н
Айһ ылыуҙ ың бү лә ге –
Һ ары атын саҡ ыртҡ ан,
Айһ ылыуҙ ы бер тө ндә
Былар айғ а оҙ атҡ ан.

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 7 8 9 Следующая ⇒