Урал батыр. 4-се бүлек
Шү лгә ндең дейеү батшаһ ы Ә зрә ҡ ә хә йлә һ енә элә ккә не, Ә зрә ҡ ә мә керен ү тә ргә Самрау батша иленә барғ аны, Һ омай уны һ арай аҫ тына япҡ аны
Уң дан киткә н Шү лгә н дә Осрағ ан, ти, бер ҡ артҡ а. Ни эҙ лә ү ен был яҡ та, Килгә н саҡ та юлында Осрағ анын бер ҡ артҡ а, – Барын һ ө йлә п биргә с тә, – Был ҡ арт тағ ы Шү лгә нгә, Сер йә шермә й, эс тартмай, Былай тиеп ә йткә н, ти: – Һ ин осрағ ан ул бабай – Минең ҡ устым булыр ул, Минең менә н бер илдә Тыуып ү ҫ кә н ине ул; Уның йө ҙ ө хә ҙ ер ҙ ә – Ап-аҡ һ аҡ ал, сал ҡ арттыр, Саҡ йә нене аҫ ырарҙ ай, Ү ҙ е ҡ аҡ шау, ябыҡ тыр. Бына мине кү рә һ ең – Бер егеттә й тиерһ ең, Уны – ҡ устым тигә нгә, – Был ҡ арт алдай, – тиерһ ең. Уның сере шул, егет, Шуны яҡ шы бел, егет: Беҙ ҙ ең илдә бар кеше лә – Ө лкә не йә нә йә ше лә – Барыһ ы ла туғ андай, Бер ә сә нә н тыуғ андай; Илде талап йө рө мә ҫ кә, Кеше ҡ анын ҡ оймаҫ ҡ а; Ил ынйыһ ын йә шереп, Ергә кү меп ҡ уймаҫ ҡ а; Тапҡ ан-таянғ ан бары Һ ис айырым булмаҫ ҡ а; Кө слө нө кө – байман, тип, Еҫ ерҙ е сит кү рмә ҫ кә; Ҡ ыҙ ғ а ә сә булғ анды Хур ә сә, тип кә мһ етеп, Балаларын һ ыуғ а атып, Ундай йола ҡ ылмаҫ ҡ а, – Тигә н илдең анты бар. Ҡ устым шуны тотманы, Кө сө еткә н йә ндә рҙ ең Барын ҡ ырҙ ы, туҡ маны, Ҡ ыйыратты, ашаны; Ү лем тигә н яуызғ а Дуҫ, дошманын табырғ а, Илдә кү п ҡ ан ҡ ойорғ а Йола таба башланы. Шуғ а уны был илдә н, Тыуып ү ҫ кә н еренә н Бө тә һ е лә берлектә Ситкә ҡ ыуып ташланы. Хә ҙ ер илдә н йыраҡ та Ү ҙ е йә шә й тарлыҡ та, Ғ ү мере ү тә зарлыҡ та; Шуғ а уның тө ҫ -башын Ү лем, ҡ артлыҡ ҡ апланы, – Тиеп, был ҡ арт һ ө йлә гә с, Шү лгә н эште аң лағ ан, Шул илде барып кү рергә, Ни барыны белергә Ҡ арттан юлын һ орағ ан, Ҡ арт йә шермә й һ ө йлә гә н. Ай киткә н, ти, йыл киткә н, Кү п йылғ а, тауҙ ар ү ткә н. Ҡ айҙ а ғ ына тө н булһ а, Шунда ятып йоҡ лағ ан. Барып сыҡ ҡ ан бер ергә, Осрағ ан бер кү лгә, Ситен ҡ уғ а уратҡ ан, Томбойоҡ тар япрайып, Тик ағ астай, сә скә атҡ ан; Һ аҙ мыт тү гел, ҡ ырсын тө п, Ө йрә к, аҡ ҡ ош, ҡ ыр ҡ аҙ ы Йө ҙ ө п йө рө й – шундай кү п. Кү лдә ятҡ ан балығ ы, Ялтуш, сабаҡ, суртаны Бергә йө ҙ ө п уйнайҙ ар, Бер-береһ енә теймә йҙ ә р. Быны кү ргә с, туҡ тағ ан, Арыҫ лан ҡ ылыны алып, Мә скә ү яһ амаҡ булғ ан, Балыҡ ауламаҡ булғ ан. Мә скә ү енә һ ап эҙ лә п, Ҡ уйы таллыҡ ҡ а ҡ арап, Атлап алғ а киткә ндә, Тал тө бө нә еткә ндә: Талда һ айрап ултырғ ан, Һ андуғ асты ҡ ушарлап, Ә берсендә р теҙ елгә н; Яғ ылбай ҙ а, ҡ арсығ а, Тағ ы турғ ай кү ренгә н. Тау битенә кү ҙ һ алһ а, – Ҡ уй-һ арыҡ та, бү ре лә, Ә тә с, тауыҡ, тө лкө лә Бер тирә гә йыйылғ ан. Шү лгә н кү реп, туҡ тағ ан, Ҡ арт һ ү ҙ ене иҫ лә гә н: – Тә ү батшағ а барайым, Һ арай серен белә йем, Ҡ айтыуҙ а юл ың ғ айы Барын аулап ҡ арайым, – Тиеп Шү лгә н уйлағ ан, Арыҫ ланына менгә н дә, Ү ҙ юлына ыҡ лағ ан. Китеп барғ ан сағ ында, Ҡ асып ултырғ ан Зә рҡ умғ а Шү лгә н килеп тап булғ ан. Зә рҡ ум бынан һ орашҡ ан, Шү лгә н танмай һ ө йлә шкә н. Зә рҡ ум ү ҙ ен Ә зрә ҡ ә – Дейеү батша улы тип, Сер йә шереп алдашҡ ан. Ә зрә ҡ ә гә барырғ а, Кү п бү лә ктә р бирергә, Бергә алып китергә; Йә ншишмә нә н һ ыу алып, Телә гә нсә бирергә Зә рҡ ум уны димлә гә н; Шү лгә н серҙ е белмә гә н. Былар бергә киткә н, ти, Былар кү п ер ү ткә н, ти; Бер саҡ ергә тоташҡ ан, Ү ҙ е кү ккә олғ ашҡ ан Ҡ ара нә мә кү ренгә н. Болот микә н, тау микә н? Тау тир инең – ҡ айнай, ти, Болот тиһ ә ң – шаулай, ти, Шү лгә н бығ а аптырап, Юлдашынан һ орай, ти. Зә рҡ ум уғ а былай ти: – Ул кү ренгә н ҡ арасҡ ы – Һ арайҙ ы һ аҡ лап тороусы, Беҙ ҙ е кү реп килеү се Ҙ ур дейеү ҙ ең берә ү һ е. Туҡ та, һ ин аҙ кө тө п тор, Ошо урында тороп тор, Мин тә ү барып ә йтә йем, Ҡ унаҡ килде, тиә йем, – Беҙ ҙ е килеп алыр ул, Һ арайғ а алып барыр ул, – Тип, Шү лгә нде ҡ алдырғ ан. Ү ҙ е дейеү гә барғ ан, Юлдашымды, ү ҙ емде Һ арайғ а илт, тип һ орағ ан. Дейеү хә бә р иткә н, ти, Батша серҙ е һ иҙ гә н, ти, Дейеү ҙ ә ргә ҡ ушҡ ан, ти. Ике толпар етә клә п, Батыр ирҙ ә й олпатлап, Ҙ ур ҡ унаҡ тай йү пә тлә п, Бер ҙ ур дейеү килгә н, ти, Шү лгә н менә н Зә рҡ умды Һ арайғ а алып киткә н, ти. Һ арайғ а барып еткә н һ уң, Шү лгә нде Зә рҡ ум ҡ алдырып, Хә бә р итеү ен белдереп, Ү ҙ е һ арайғ а ингә н, ти, Батшағ а ҡ ул биргә н, ти, Ә зрә ҡ ә нең янында Атаһ ыны кү ргә н, ти. Ҡ ә һ ҡ ә һ ә менә н Ә зрә ҡ ә Урал турында уйлашып, Икә ү -ара һ ө йлә шеп, Аптырашып, алъяшып Ултырғ ан саҡ икә н, ти. Һ ынсы дейеү ҙ ә р килеп, Бер ҡ арт дейеү бик белеп: – Анау саҡ та, ай, батшам, Бер йә ш бала тыуғ анда, Шуның тауышы килгә ндә, Кү ктә осҡ ан дейеү ҙ ә р Бары ҡ олап тө шкә йне. Баланы урлап алырғ а, Ү лтереп юҡ ҡ ылырғ а Барғ ан дейеү, ендә рҙ ең, Бала теклә п ҡ арағ ас, Тоторғ а тип уҡ талғ ас, Барғ ан бере ҡ урҡ ыуҙ ан Йө рә ге ҡ убып ү лгә йне. Шул баланың сыҡ ҡ анын, Илгә яҡ ынлашҡ анын, – Алам тигә н уйының Йә ншишмә гә тө шө ү ҙ ә н – Шишмә ҡ урҡ ып ҡ айнауын, Яртылаш һ ыуы ҡ айтыуын Хә бә р итеп алғ айның – Ҙ ур ҡ айғ ығ а ҡ алғ айның. Батшам, сара эҙ лә йек, Ҡ ул ҡ аушырып тормайыҡ; Берә й кеше табайыҡ, Самрау ҡ оштоң Аҡ буҙ ын Кеше аша алайыҡ, Һ ис булмаһ а – урлайыҡ. Ә зрә ҡ ә: – Аҡ буҙ атты алырғ а, Уғ а эйә р һ алырғ а Йә булмаһ а, ул атты Был донъянан юйырғ а Ете дейеү ебә рҙ ем. Кү ктә торғ ан буҙ аттың Урынын ү ҙ ем кү ргә ҙ ҙ ем. Улар барып баҫ тырҙ ы, Тота алмағ ас яҡ шылап, Ат уларғ а килмә не, Дейеү ҙ ә рем ғ ә рлектә н Кире илемә инмә не: Кү ктә ҡ алды хур булып, – Етегә н тигә н исемдә Мә ң ге ҡ алды ут булып. – Һ ис булмаһ а һ ары атын Алайым, тип уйланым. Айҙ ан тыуғ ан ҡ ыҙ ы бар, – Шуны урлап ҡ араным. Ҡ ыҙ ы тотҡ он булһ а ла, Аты бү лә к булһ а ла, – Ул ат һ аман килмә не, Һ ис телә гем булманы. Хә ҙ ер беҙ гә шул кә рә к: Кеше булғ ан ир кә рә к, Ҡ ояш ҡ ыҙ ы Һ омайҙ ы Арбай алыр ир булһ ын, Был донъяла бер булһ ын. Ҡ ыҙ, яратып егетте, Аҡ буҙ менә н булатты Бү лә к итерҙ ә й булһ ын. Буҙ ат менер ир тапһ аҡ, Ҡ ыҙ телә һ ә, ҡ ыҙ биреп, Мал телә һ ә, мал биреп, Баш булам тип ымһ ынһ а, Берә й илгә баш ҡ ылып, Ул егетте арбаһ аҡ, – Беҙ Уралды ең ербеҙ, Ер ө ҫ тө ндә кешенә н Тарлыҡ -мазар кү рмә беҙ, Телә гә небеҙ итербеҙ, ' Барын ҡ улда тоторбоҙ! – Тигә н һ уң Ә зрә ҡ ә, Зә рҡ ум, алғ а сыҡ ҡ ан да, Батшағ а баш эйгә н дә, – Мин Уралдың ағ аһ ын Алып килдем, – тигә н, ти Ү ҙ хә йлә һ ен аң латып, Теҙ еп һ ө йлә п биргә н, ти. Барыһ ы ла шатланғ ан, Зә рҡ ум батша алдында Маҡ тау алып, данланғ ан. Шү лгә н һ арайғ а ингә с, Ә зрә ҡ ә урын кү рһ ә ткә н, Бик йү пә тлә п, олпатлап, Таҡ янына ултыртҡ ан, Зә рҡ умды ул – улым, тип, Ҡ ә һ ҡ ә һ ә не – дуҫ ым, тип, Алдап-йолдап танытҡ ан. Ни телә һ ә, шул ә ҙ ер, – Ҙ ур ҡ унаҡ тай һ ыйлатҡ ан, Бар байлығ ын кү рһ ә ткә н; Һ арай ҡ ыҙ ҙ арын йыйып, Һ ылыуҙ арын кү ҙ лә ткә н Тө ркө м-тө ркө м ҡ ыҙ ҙ ары – Барыһ ы һ айлап ҡ уйғ андай, Кү ҙ ҙ ең яуын алырҙ ай, Кү ргә ндә р таң ҡ алырҙ ай. Кү мә к ҡ ыҙ уртаһ ында: Буҙ таштар араһ ында Айырым бө ртө к ынйылай, Кү ктә балҡ ып йә млә нгә н Йондоҙ ҙ арҙ ың айындай; Һ ылыуҙ арҙ ың битендә Айырым торғ ан миң ендә й, Типһ ә н-туғ ай ү лә не Йә млә п торғ ан гө лө ндә й – Һ ылыуҙ арҙ ың һ ылыуы Айһ ылыуҙ ы кү ргә с тә, Шү лгә н кү ҙ ен текә гә н, Тү ҙ емлеген юғ алтып, Зә рҡ умғ ә быны һ ө йлә гә н. Зә рҡ ум уны – һ ең лем, тип, Кейә ү итә м һ ине, – тип, Шү лгә нде ул алдағ ан, Шү лгә н бығ а йә н атҡ ан; – Атама хә ҙ ер ә йтә м, тип, Зә рҡ ум уны йыуатҡ ан. Ә зрә ҡ ә эште аң лағ ан, Алап һ алып, Ҡ от тауғ а Бар дейеү ҙ е йыйнағ ан. Айһ ылыуҙ ы саҡ ырып, Аулаҡ ергә алдырып, Урланғ ан ҡ ыҙ икә нен Шү лгә нгә һ ис ә йтмә ҫ кә, Һ арайҙ ан сығ ып йө рө мә ҫ кә, – Мин ә йткә нде тотмаһ аң, Башың ө ҙ ө п ашармын, Кә ү ҙ ә ң утҡ а ташлармын, – Тигә н һ ү ҙ ен аң латҡ ан, Айһ ылыуҙ ы ҡ урҡ ытҡ ан. Данлы туйын ҡ орғ ан һ уң, Шү лгә н кейә ү булғ ан һ уң, Ҡ ыҙ ҙ а һ ылыу булғ анғ а, Егетте лә һ ө йгә нгә, Шү лгә н шуғ а мауығ ып Был һ арайғ а йотолғ ан, Бө тә эше онотолғ ан. Берҙ ә н-бер кө н Ә зрә ҡ ә Зә рҡ ум менә н Шү лгә нгә Самрау батшаның ҡ ыҙ ын, Булат ҡ ылыс, Аҡ буҙ ын Ала торғ ан юлыны, – Аҡ буҙ атҡ а менгә н ир, Булат ҡ ылыс тотҡ ан ир – Бө тә донъя йө ҙ ө ндә Ин ҙ ур батыр булыуҙ ы, Барын баш эйҙ ереү ҙ е Теҙ еп һ ө йлә п аң латҡ ан, – Тө рлө яҡ лап самалап, Ҡ ул тамырыны тартҡ ан. Шү лгә нгә быны аң латҡ ас, Һ омайҙ ы ил маҡ тағ ас, Яуғ а ҡ алһ а, аҙ ағ ы Дейеү ҙ ә бирә м тигә с, Шү лгә н бармаҡ булғ ан, ти, Һ омайҙ ы алмаҡ булғ ан, ти. Зә рҡ ум, Шү лгә н икә ү һ е Ү ҙ -араһ ы һ ө йлә шеп, Бер дейеү гә менгә шеп, Самрау батша иленә Икә ү бергә киткә н, ти, Кү ҙ асып, кү ҙ йомғ ансы Барыр ергә еткә н, ти. Былар дейеү ҙ ә н тө шкә ндә р, Шунда кә ң ә ш ҡ орғ андар, Һ ү ҙ ың ғ айы килгә ндә, Зә рҡ ум һ ө йлә п киткә н дә, Урал турында һ ү ҙ асып, Былай тиеп, ә йткә н, ти: – Бынан бик йыраҡ тү гел Аждаһ а-йылан иле бар, Ҡ ә һ ҡ ә һ ә тигә н батша бар. Шул батшаның ҡ улында Яуғ а ҡ аршы ут булыр, Телә гә ндә – һ ыу булыр, Ел-дауылдар ҡ уптарыр Бер хикмә тле таяҡ бар. Анғ армаҫ тан-нитмә ҫ тә н, Берә ү һ е лә кө тмә ҫ тә н, Бер батыр ир килгә н дә, Урлапмылыр, нисектер, Шул таяҡ ты алғ ан да – Батшаһ ын да һ ө ргә н, ти, Бө тә илен алғ ан, ти; Урал батыр булам мин, тип, Ү ҙ е батша булғ ан, ти, – Тиеп Зә рҡ ум Шү лгә нгә Барын һ ө йлә п биргә н, ти. Шү лгә н Урал һ аулығ ына, Бер яғ ынан, шатланғ ан, – Урал ө ҫ тө н булыр, тип, – Мин йө рө нө м, ил гиҙ ҙ ем, Илдә батыр танылдым, – Тиеп, Урал маҡ таныр, Илгә ҡ айтҡ ас һ ө йлә нер, Барына яҡ шы кү ренер, Тиеп, Шү лгә н Уралдан, Бер яғ ынан, кө нлә шкә н. – Аҡ буҙ атҡ а менгә ндә, Булат ҡ улда булғ анда, Бер ни ҡ аршы килә лмә ҫ, – тип, Зә рҡ ум, Шү лгә н һ ө йлә шкә н. Зә рҡ ум, бергә килһ ә лә, Серҙ ә ш булып йө рө һ ә лә: – Һ омайҙ ы Шү лгә н алыр ҙ а, Аҡ буҙ атҡ а менер ҙ ә, Булат ҡ ылыс тотор ҙ а, Беҙ ҙ ә н ө ҫ тө н булыр, тип, – Ул да эстә н кө нлә шкә н. Шү лгә н менә н бер булайым, Батырлығ ын һ ынайым, Йә ү лтереп Уралды, Таяғ ымды алайым, Телә гемде ҡ ылайым, Барынан ү с алайым, – Тиеп Зә рҡ ум уйлағ ан; Шуғ а маҡ тап таяҡ ты Шү лгә нгә ул һ ө йлә гә н. Былар килеп ҡ алғ андар, Һ арайғ а кү ҙ һ алғ андар, Һ арай алды туп тулы Ап-аҡ ҡ оштар кү ргә ндә р. Ҡ ош тубынан берә ү һ е, Был икә ү ҙ е кү ргә н дә, Ситкә айырылып сыҡ ҡ ан, Ҡ ош тубына ҡ арата Оран биргә ндә й булғ ан, – Кү ҙ асып, кү ҙ йомғ ансы Барлыҡ ҡ оштар таралғ ан. Айырылғ ан яң ғ ыз ҡ ош Быларғ а кү ҙ һ алғ ан, ти, Кү ҙ ә тепме торғ ан, ти; Былар яҡ ын барғ ан, ти, Һ омайҙ ы атап һ орағ ас, – Ө йҙ ә юҡ ул, – тигә н, ти. Былар һ орашып бө тмә гә н, Оҙ аҡ ваҡ ыт ү тмә гә н Ҡ ош туптары барыһ ы Ҡ ош тундарын һ алғ ан да – Һ ылыу ҡ ыҙ ғ а ә йлә нгә н. Шү лгә н барыһ ын кү ҙ лә гә н, Айырыуса берә ү һ ен. Ни тиергә белмә гә н: Ү ҙ е ү ҫ еп, ил гиҙ еп, Бындай һ ылыу кү рмә гә н! Йө ҙ ө айҙ ай балҡ ығ ан, Кү крә ктә ре ҡ абарып, Һ ылыу булып ҡ алҡ ығ ан. Тирә -яғ ы, бар ҡ ыҙ ҙ а, Һ арай алды, бар ер ҙ ә Шул һ ылыуҙ ан йә м алғ ан, Бары шунан йә нлә нгә н Һ ымаҡ тө ҫ лө тойолғ ан, Ә йтерһ ең дә, бар донъя Уғ а ҡ арап эйелгә н, – Һ омай тигә н ошолор, – Тиеп эстә н уйлағ ан. Ҡ ыҙ ҙ ар серҙ е бирмә гә н, Шиклә нгә нен ҡ ыҙ ҙ арҙ ың Был икә ү ҙ ә һ иҙ мә гә н; Аралағ ы яң ғ ыҙ ы, Алғ а сығ ып бер ү ҙ е, Кү с башлығ ы – инә лә й, Ҡ унаҡ кө ткә н эйә лә й: – Ил аралап йө рө гә нһ еҙ, Һ омай ҡ ыҙ ҙ ы белгә нһ еҙ, Уғ а тө бә п килгә нһ еҙ, – Ә йҙ ә, һ арайғ а ү тегеҙ, Һ омай ҡ айтыр – кө тө гө ҙ, – Тип быларҙ ы ө ндә гә н, Һ арай ишеген асып, Ҡ унаҡ тарҙ ы ымлағ ан; Һ омай ү ҙ ен танытмағ ан, Былар һ ү ҙ ҡ уҙ ғ атмағ ан. Былар һ арайғ а ингә н, ти, Ҙ ур ҡ унаҡ тай кә пә йеп, Тү ргә табан уҙ ғ ан, ти. Аҙ -маҙ ип-һ ип иткә с тә, Һ арайҙ ы томан баҫ ып, Быларҙ ың һ ушы ҡ асып, Һ арайҙ а шау-шыу ҡ убып, Ике уртағ а ярылып, Шү лгә н, Зә рҡ ум икеһ е Ер аҫ тына осҡ ан, ти, Ямғ а ҡ олап тө шкә н, ти. Тирә -яҡ ты һ ә рмә гә с, Бер-берене тапмағ ас, Быларҙ а ҡ урҡ ыу тыуғ ан, ти. Икеһ е лә иҫ йыйғ ас, Арлы-бирле йө рө гө лә п, Тирә -яҡ ты ҡ армалап, Һ ис сер белмә й алъяғ ас, Шү лгә н аптырап ултырғ ан. Зә рҡ ум уйлап тормағ ан, Бер йыланғ а ә йлә неп, Ярыҡ -маҙ ар юҡ мы, тип, Сығ ырғ а юл эҙ лә гә н, Һ омай белгә н был серҙ е, Саҡ ырып алғ ан бер ҡ ыҙ ҙ ы; Ямды һ ыуҙ ан баҫ тырғ ан, Һ алҡ ын һ ыуҙ ы таштырғ ан, Зә рҡ умды һ ыуҙ а йө ҙ ҙ ө рө п, Аптырауғ а ҡ алдырғ ан. Зә рҡ ум кө шө л булғ ан, ти, Һ ыуҙ а йө ҙ ө п йө рө гә н, ти. Һ омай быны башҡ арғ ас, Шү лгә н янына барғ ан, ти, Һ ү ҙ ен ә йтә һ алғ ан, ти: – Ҡ араң ғ ығ а осҡ ан һ уң, Кү ң елең ҡ урҡ ыу алдымы? Миң ә бысаҡ ҡ айрағ ан Сағ ың алғ а килдеме? Ҡ урҡ ыуыма – ҡ урҡ ыуың Ҡ арыу булһ ын, егетем; Ҡ ан кө ҫ ә гә н, йә ш тү ккә н, Кү птә р башына еткә н, Ҡ ан эсергә уҡ талғ ан Уҫ ал йө рә гең бө тһ ө н, Бә ғ ерле йө рә к ү ҫ һ ен. Йө рә к майың иреһ ен, Бө тә йә нде ү ҙ ендә й Һ ө йө р бер кү ң ел тыуһ ын; Ҡ ыҙ ғ аныусан йә ш йө рә к Уйың а башсы булһ ын. Шуғ а саҡ лы был ерҙ ә, Тере кө йө шул гү рҙ ә Башың ҡ аң ғ ырып ятһ ын. Ү ҙ енә юлдаш һ айларлыҡ, Яҡ шы юлды табырлыҡ, Илдә даны ҡ алырлыҡ Яң ы кеше булырһ ың; Яҡ шығ а юлдаш булырһ ың, Йыландарҙ ан ҡ асырһ ың, Уны дошман белерһ ең, – Тигә н һ ү ҙ ен ә йткә н дә Һ омай сығ ып киткә н, ти.
|