Урал батыр. 1-се бүлек

Йә нбирҙ е ҡ арт менә н Йә нбикә ҡ арсыҡ булғ аны, ө лкә н улдары Шү лгә ндең ата һ ү ҙ ен тотмағ аны, ә сә һ ү ҙ е йоҡ мағ аны; Самрау ҡ ыҙ ы Һ омайҙ ың аҡ ҡ ош булып тотолғ аны, йә нә ҡ отолғ аны

Борон-борон борондан,
Кеше-маҙ ар килмә гә н,
Килеп аяҡ баҫ мағ ан,
Ул тирә лә ҡ оро ер
Барлығ ын һ ис кем белмә гә н,
Дү рт яғ ын диң геҙ уратҡ ан
Булғ ан, ти, бер урын.
Унда булғ ан, ти, борон,
Йә нбирҙ е тигә н ҡ арт менә н
Йә нбикә тигә н бер ҡ арсыҡ
Ҡ айҙ а барһ а, уларғ а
Ул урында юл асыҡ.
Был ҡ арт менә н был ҡ арсыҡ
Ҡ айҙ ан бында килеү ен,
Ата-ә сә, ер-һ ыуы
Ҡ айҙ а тороп ҡ алыуын
Ү ҙ ҙ ә ре лә онотҡ ан, ти;
Икә ү ҙ ә н-икә ү шул ерҙ ә
Башлап ғ ү мер иткә н, ти.
Тора-бара ул икә ү
Ике уллы булып киткә н, ти:
Шү лгә н булғ ан олоһ о,
Урал булғ ан кесеһ е;
Бү тә н кеше кү рмә йсе,
Тик йә шә гә н дү ртеһ е.
Донъя-мазар йыймағ ан,
Ҡ ашыҡ -аяҡ тотмағ ан,
Ҡ азан аҫ ып, ут яғ ып,
Улар донъя кө тмә гә н.
Ауырыу-һ ыҙ лау кү рмә гә н,
Ү лем барын белмә гә н,
Барлыҡ нә мә гә ү лем
Ү ҙ ебеҙ, тип һ анағ ан,
Һ унарҙ а ат менмә гә н,
Ҡ улғ а һ аҙ аҡ тотмағ ан;
Менә ренә – арыҫ ланды,
Балығ ына – суртанды,
Ҡ ошҡ а сө йгә н шоң ҡ арҙ ы,
Ҡ ан һ урырғ а һ ө лө ктө
Ү ҙ иштә ре яһ ағ ан.
Бик борондан булғ анмы,
Йә нбирҙ е ү ҙ е ҡ ылғ анмы,
Бара-тора шул ерҙ ә
Йола булып киткә нме,
Йыртҡ ыс йә нлек тоттониһ ә,
Йә нлек иркә к булдыниһ ә,
Ирле-бисә ле икә ү һ е
Башын сә йнә п ашағ ан,
Шү лгә н менә н Уралғ а,
Эте менә н арыҫ ланғ а,
Шоң ҡ ар менә н суртанғ а
Бү тә н һ анын ташлағ ан;
Йыртҡ ыс йә нлекте тотһ а,
Йә нлек орғ асы булһ а,
Ирле-бисә икә ү һ е
Йө рә гене һ айлағ ан.
Ү лә н емшә р йә н тотһ а,
Ҡ ара һ ө лө к ҡ аҙ ағ ан,
Һ ө лө гө нә н һ урҙ ырып,
Ҡ анды һ ыуһ ын яһ ағ ан.
Бала ү ҫ еп еткә нсе,
Ү ҙ е йә нлек тотҡ ансы,
Баш-йө рә кте ашауҙ ан,
Һ ыуһ ынғ а ҡ ан эсеү ҙ ә н
Уландарын тыйғ андар,
Һ ис ярамай, тигә ндә р.
Ай ү ҫ ә һ ен кө н ү ҫ еп,
Балалары иҫ белеп,
Шү лгә ненә ун ике,
Уралына ун тулып,
Береһ е, арыҫ лан менә м, тип,
Береһ е, шоң ҡ ар сө йә м, тип,
Маҙ аһ ына тейгә н һ уң,
Ике улына Йә нбирҙ е
Тө шө ндө рө п биргә н, ти.
Икегеҙ ҙ ә – баламһ ыҙ,
Кү ҙ ебеҙ ҙ ең ҡ арамһ ыҙ,
Тешә р сағ ығ ыҙ ү тмә гә н,
Быуынығ ыҙ ҡ атмағ ан;
Ҡ улғ а суҡ мар тоторғ а,
Ҡ ошҡ а шоң ҡ ар сө йө ргә,
Ә ле арыҫ лан менергә
Миҙ гелегеҙ етмә гә н.
Мин ни бирһ ә м, ашағ ыҙ,
Мин ни ҡ ушһ ам, эшлә геҙ:
Кү негергә һ ыбайғ а –
Ана, болан менегеҙ,
Сыйырсыҡ тың тубына
Яғ ылбайҙ ы сө йө гө ҙ;
Һ ыуһ аһ ағ ыҙ уйында,
Ана, аҡ һ ыу эсегеҙ,
Ҡ абырсаҡ ҡ а тултырғ ан
Ҡ андан ауыҙ тартығ ыҙ, –
Тип быларғ а тағ ы ла
Йола ө йрә теп ҡ уйғ ан, ти.
Ҡ ан эсеү ҙ ә н балаларын
Тағ ы бер ҡ ат тыйғ ан, ти.
Берҙ ә н-бер кө н еткә ндә,
Ҡ арт менә н ҡ арсыҡ икә ү
Ау ауларғ а киткә ндә,
Шү лгә н, Урал икә ү лә п
Торлаҡ та аулаҡ ҡ алғ анда
Аталары киткә н һ уң,
Байтаҡ ваҡ ыт ү ткә н һ уң,
Ике бала һ ө йлә шеп,
Ашауҙ ан һ ү ҙ асҡ ан да, –
Шү лгә н уйлап торғ ан да,
Ҡ ан эсеү ҙ ә н атаһ ы
Ныҡ тыйғ анын белһ ә лә,
– Эсә кү рмә ң, – тиһ ә лә,
Шү лгә н, Уралды димлә п,
Ошолай тип ә йткә н, ти:
– Йә нде ҡ ыйып һ унарлау
Ҡ омарлы эш булмаһ а,
Һ ыуһ ағ анда ҡ ан эсеү
Тә мле нә мә булмаһ а,
Атамдар йоҡ о ҡ алдырып,
Кө н дә икә ү ҡ айғ ырып,
Аяҡ -ҡ улын талдырып,
Беҙ ҙ е ө йҙ ә ҡ алдырып,
Йө рө мә ҫ ине һ унар, тип,
Урал, ә йҙ ә, булмаһ а,
Ҡ абырсаҡ ты асайыҡ,
Һ ә р беренә н аҙ -аҙ лап,
Берә р тамсы эсә йек, –
Ҡ андың тә мен белә йек.

Урал:

– Атам һ ү ҙ ен тотамын,
Мин ул ҡ анды йотмамын.
Егет булып етмә йсе,
Тө п йоланы белмә йсе,
Ил гиҙ еп бер йө рө мә йсе,
Ысынлап та донъяла
Ү лем юғ ын кү рмә йсе,
Суҡ мар алып ҡ улыма,
Һ ис бер йә нде һ уҡ мамын,
Һ ө лө к һ урғ ан ҡ анды мин
Ҡ абырсаҡ тан йотмамын.

Шү лгә н:

– Кешене енер ү лемдең
Бында килеп сыҡ маҫ ын,
Беҙ ҙ е килеп тапмаҫ ын
Атам һ ө йлә п бирҙ е бит;
– Бары йә нгә беҙ – ү лем, –
Тип тағ ы ла ә йтте бит!
Инде ниҙ ә н ө ркә һ ен,
Ҡ ан эсеү ҙ ә н ҡ урҡ аһ ың?

Урал:

– Тилберлектә, тиҙ лектә,
Кө слө лө ктә, ҙ урлыҡ та,
Тү ҙ емлектә, һ аҡ лыҡ та,
Һ иҙ герлектә кө ндө ҙ ҙ ә,
Тө ндә йоҡ лап ятҡ анда,
Арыҫ лан, болан, ҡ апланы,
Айыуы, тағ ы бү тә не –
Улар беҙ ҙ ә н кә мме ни?
Ташҡ а һ уғ ылып тояғ ы,
Ү лә н тө ртө лө п аяғ ы
Һ ис бер саҡ та аҡ һ амай;
Йә йге эҫ елә ө ҫ һ алмай,
Ырашҡ ыла тун кеймә й;
Берә й йә нгә уҡ талһ а,
Бер ҙ ә суҡ мар йө кмә мә й;
Ҡ ошҡ а шоң ҡ ар сө йө ргә,
Суртан арбап балыҡ ҡ а,
Эт һ ө слә теп йә нлеккә,
Шоң ҡ ар, эткә, арыҫ ланғ а,
Ө мө т бә йлә п суртанғ а,
Һ унарында интекмә й;
Теш-тырнағ ы – ҡ оралы,
Ү ҙ ҡ улында телә ге,
Бер ҙ ә талмай белә ге,
Һ ис аҙ амай йө рә ге
Йә шә п килгә н ҡ апланы,
Юлбарыҫ ы, арыҫ ланы
Шулай батыр булһ а ла,
Барының ҡ отон алһ а ла,
Аяғ ын бә йлә п алғ ан һ уң,
Муйынына бысаҡ һ алғ ан һ уң,
Ике кү ҙ е йә шлә неп,
Йө рә ге һ уғ а тү гелме?
Атам беҙ гә һ ө йлә гә н,
Беҙ ә ле һ ис кү рмә гә н,
Беҙ ҙ ең ерҙ ә булмағ ан,
– Яуыз ү лем – кеше, тип,
Уйламайҙ ар, тиһ ең ме?
Сабағ ына – суртаны,
Йомранына – кә зә не,
Ҡ уянына – тө лкө һ ө, –
Барыһ ын теҙ еп уйлаһ аң:
Кө сһ ө ҙ ө нә – кө слө һ ө
Ү лем була тү гелме?
Ү лемдә н ҡ урҡ ып ялдымғ а
Сумып ятҡ ан балыҡ тың,
Ҡ аяла сыр-сыр килешеп,
Ө ркө п осҡ ан ҡ ош-ҡ орттоң
Тотоп, башын сә йнә гә н,
Йө рә ген ярып ашағ ан,
Кө сһ ө ҙ һ анап барыһ ын,
Аулап, ҡ омарын асҡ ан,
Ямандарҙ ың яманы,
Шул йоланы табыусы,
Ерҙ ә ү лем сә сеү се –
Ошо тирә лә беҙ дү ртә ү
Булабыҙ һ уң тү гелме?
– Ү лемдең ин яуызы,
Булғ ан йә нде ҡ ыйыусы, –
Тип, барыһ ы уйлашып,
Беҙ ҙ е ү лем һ анашып;
Суҡ мар итеп тырнағ ын,
Шоң ҡ ар итеп йө рә ген,
Бө тә һ е бергә тупланып,
Бергә килеп уҡ талып.
Беҙ ҙ ең ө ҫ кә ташланһ а, –
Атайым беҙ гә һ ө йлә гә н,
Беҙ ә ле һ ис кү рмә гә н
Ү лем шунда беҙ ҙ ең дә
Кү ҙ алдында баҫ маҫ мы? –
Тигә н һ ү ҙ ҙ е ишеткә с,
Шү лгә н бер аҙ уйлағ ан,
Шулай ҙ а ул ү ҙ һ ү ҙ ен
Уғ а ҡ арап ҡ уймағ ан, –
Ҡ абырсаҡ тан аҙ -аҙ лап
Ҡ анды һ емереп эскә н, ти,
Атаһ ына ә йтмә ҫ кә
Уралдан һ ү ҙ алғ ан, ти.
Кү п йә н тотоп, һ унарҙ ан
Ата-ә сә һ е ҡ айтҡ ан, ти.
Йола буйынса, кү мә клә п,
Табын ҡ ороп дү ртә ү лә п,
Бары йә нде ботарлап,
Былар ашҡ а ултырғ ан.
Ашағ анда уйланып,
Урал былай тигә н, ти:
– Атай, бына был йә нде –
Ҡ асып һ инә н, боҫ һ а ла,
Йә н аямай ҡ асһ а ла,
Һ ис ҡ отҡ армай тотҡ анһ ың,
Муйынына бысаҡ һ алғ анһ ың.
Беҙ ҙ е шулай берә й йә н
Килеп эҙ лә п тапмаҫ мы,
Беҙ гә лә бысаҡ һ алмаҫ мы?

Йә нбирҙ е:

– Кө нө бө тө р һ ә р йә нгә
Беҙ ү леме булабыҙ;
Ҡ айҙ а ғ ына ҡ асһ а ла,
Ҡ ая, шырғ а боҫ һ а ла,
Беҙ уларҙ ы табабыҙ,
Боғ аҙ ына бысаҡ һ алабыҙ.
Кешене тотоп ашарлыҡ,
Уғ а бысаҡ һ алырлыҡ
Бында бер йә н тыумағ ан,
Беҙ ҙ е тотоп һ уйырлыҡ
Ү лем бында булмағ ан.
Борон беҙ тыуғ ан ерҙ ә,
Атайҙ ар торғ ан ерҙ ә
Ү лем була торғ айны,
Бик кү беһ е йә штә н ү к
Ятып ү лә торғ айны.
Унда дейеү килгә н һ уң,
Кү п кешене ү лтереп,
Дейеү ашап киткә н һ уң;
Ерҙ ен ө ҫ тө н һ ыу ҡ аплап,
Ҡ оро ере бө ткә н һ уң;
Ҡ асҡ ан-боҫ ҡ ан кешелә р
Ул тирә нә н киткә н һ уң,
Ү лемгә иш ҡ алманы,
Эшлә ргә эш булманы.
Ҡ асҡ ан кеше барҙ ыр, тип,
Кү рә һ ең, уйлап торманы:
Ә сә ң менә н беҙ ҡ асып
Киткә нде ул кү рмә не.
Бында кеше булмағ ан,
Берә ү аяҡ баҫ мағ ан,
Шуғ а Ү лем был ерҙ е
Килеп эҙ лә п тапмағ ан.
Беҙ килгә ндә, бында ә ле
Йә нлектә р ҙ ә ә ҙ ине,
Ере лә йү нлә п кипмә гә н,
Ваҡ -ваҡ кү ллек, һ аҙ ине.

Урал:

Атай, Ү лемде эҙ лә һ ә ң,
Уны табып буламы,
Тап килтереп тотҡ ан һ уң
Башына етеп буламы?

Йә нбирҙ е:

Ү лем тигә н яуыз ул,
Кү ҙ гә һ ис тә кү ренмә й,
Килгә не һ ис тә беленмә й
Йә шә й торғ ан януар ул.
Уғ а тик бер сара бар:
Дейеү батша ерендә
Ә йтә лә р, бер шишмә бар.
Шунан һ ыу эсһ ә кеше,
Һ ис тә ү лмә й йә шә й, ти,
Ү лемгә бирешмә й, ти,

тип, Ү лем тураһ ында һ ө йлә гә н дә, ашап бө ткә с, ҡ абырсаҡ тарҙ ы килтереп, ҡ ан эсергә булғ ан. Йә нбирҙ е ҡ арт, ҡ абырсаҡ тарҙ ың бү ҫ кә ргә нен кү реп, уландарынан ҡ анды кем эскә нен ҡ ыҫ ып һ орай башлағ ан. Шү лгә н, берә ү ҙ ә эсмә не, тип алдағ ан. Йә нбирҙ е ҡ арт һ уйыл таяҡ алып, балаларын алмаш-тилмә ш һ ыптырырғ а тотонғ ан. Урал шунда ла ағ аһ ын ҡ ыҙ ғ анып ә йтмә й серә шһ ә лә, Шү лгә н тү ҙ мә гә н, ү ҙ ғ ә йебен һ ө йлә п биргә н. Йә нбирҙ е ҡ арт тағ ы ла ө ҫ тә п һ уҡ ҡ ылай башлағ ас, Урал атаһ ының ҡ улынан тотҡ ан да, былай тигә н, ти:

Атаҡ айым, уйласы,
Ҡ улың дағ ы һ уйылғ а
Кү ҙ йү гертеп ҡ арасы.
Был һ уйыл да йә ш булғ ан.
Ҡ абығ ынан ә рселгә н,
Бө кһ ә ң, шартлап һ ынырҙ ай
Ҡ ыу таяҡ ҡ а ә ү ерелгә н.
Һ ин киҫ мә ҫ тә н боронда,
Ү ҫ кә нендә урманда,
Елә ҫ елдә р ялбырҙ ап,
Япраҡ тары елберҙ ә п
Торғ ан ағ ас булғ андыр.
Бал ҡ орттары, ҡ оштары
Алмаш-тилмә ш ҡ унғ андыр.
Ҡ оштар ҡ унып һ айрағ ан,
Оя ҡ ороп йә шә гә н,
Ботаҡ тарын һ айлағ ан
Аҫ ыл ағ ас булғ андыр.
Имсә к имгә н балалай
Тамырҙ арын тарбайтып
Ер дымыны имгә ндер.
Тамырынан аҡ тарғ ас,
Ботағ ыны ботағ ас,
Балғ аң булғ ан ташындай,
Ҡ ошҡ а сө йө р шоң ҡ арҙ ай,
Балыҡ тотор суртандай,
Ҡ ан һ урыусы һ ө лө ктә й,
Йә нлек аулар кө сө ктә й
Һ уҡ ҡ ың булғ ан тү гелме?
Маң лай тирен һ ыпыртып,
Кү п йыл ғ ү мер уҙ ҙ ырып,
Ер ө ҫ тө ндә тапмағ ан,
Тө ҫ ө н кү реп белмә гә н,
Йө рә гең һ ис татмағ ан
Ү лем тигә н яуыздың,
Тағ ы һ уҡ һ аң балаң ды,
Ү ҙ торлағ ың эсендә,
Балаларың ө ҫ тө ндә, –
Кө сһ ө ҙ ҙ ә ргә кө слө нә н,
Балаларғ а атанан
Килгә нене кү рергә
Ә ҙ ерлә ндең тү гелме?
Бө гө н ағ амды ү лтерһ ә ң,
Иртә н мине ү лтерһ ә ң,
Яң ғ ыҙ тороп ҡ алғ ан һ уң,
Ҡ артлыҡ баҫ ып алғ ан һ уң,
Бө кө рә йеп, татарғ ап,
Арыҫ ланына меналмай,
Һ унарына сығ алмай,
Шоң ҡ арың ды сө йә алмай,
Уларғ а ем бирә алмай;
Арыҫ ланың да, кө сө к тә,
Шоң ҡ арың да, һ ө лө к тә, –
Барыһ ы асҡ а тилмереп,
Кү ҙ енә ҡ ан һ ауҙ ырып,
Ас зарыҡ ҡ ан арыҫ ланың,
Бә йҙ ә тороп ужарып,
Асыуынан уҡ талып,
Билең бө гө п, ү ҙ ең де
Ботон-ботса ботарлап
Бырағ ытһ а бер саҡ та,
Ү лем тигә н яуызды
Ҡ аршыларғ а торлаҡ та,
Атай, тура килмә ҫ ме? –

тигә н һ ү ҙ ен ишеткә с, Йә нбирҙ е ҡ арт Шү лгә нде туҡ мауҙ ан туҡ тағ ан. – Ү лемдең кү ҙ гә кү ренмә й килеү е лә бар; шул Ү лем килгә ндер, мине шул ҡ оторталыр; шулай ҙ а Ү лемде берә йһ е кү рмә й булмаҫ, йә нлек, ҡ ош-ҡ ортто йыйҙ ырып һ орашырғ а кә рә к, – тип уйлағ ан да, шуларҙ ы саҡ ырғ ан, ти. Урал, йыйылғ ан йә нлеккә, ҡ ош-ҡ ортҡ а ҡ арап, былай тигә н, ти:

– Ү лем тигә н яуыздың
Тө рө н һ анап белә йек,
Кө слө кө сһ ө ҙ ҙ ө ейгә н
Йоланы беҙ ө ҙ ә йек.
Арабыҙ ҙ ан, һ анаһ аҡ,
Һ ә р нө гә рҙ е ҡ араһ аҡ:
Ҡ ан да эсмә й, ит еймә й,
Берә ү ҙ ең йә шен ҡ оймай, –
Ҡ айныһ ы тамыр ашап,
Ҡ айныһ ы ү лә н емшә п,
Һ аман ғ ү мер иткә нен,
Йыртҡ ыстарғ а ем ө сө н
Балаһ ын ү рсеткә нен
Барығ ыҙ ҙ а белә лер.
Уларғ а Ү лем ят тү гел,
Ҡ ан һ урғ ан, ит ейгә н –
Береһ е лә дуҫ тү гел.
Йыртҡ ыслыҡ ты бө тө рә йек,
Яң ғ ыҙ ҡ алғ ан Ү лемде
Бергә эҙ лә п ү лтерә йек! –
Тигә н һ ү ҙ гә йыртҡ ыстар,
Уларғ а ҡ ушылып Шү лгә н дә, –
Барыһ ы ҡ аршы килгә н ти,
Тө рлө һ ү ҙ ҙ ә р булғ ан, ти.

Ҡ оҙ ғ он:

– Мин Ү лемде табыуҙ ан
Бер ҙ ә ҡ урҡ ып тормайым,
Ә ммә тотоп биреү гә
Һ ис ҡ асан да кү нмә йем.
Ҡ арт булһ ам да, был эштә н
Мин бер ү ҙ ем баш тартам.
Тағ ы ө ҫ тә п шуны ә йтә м:
Кө сө еткә н кө сһ ө ҙ гә
Һ ис һ унарлыҡ ҡ ылмаһ а;
Ә сә нә н тыуғ ан берә ү ҙ ә
Был донъяла ү лмә һ ә;
Ер уттары, ағ астар
Заң ына буйһ онмаһ а;
Ү ҙ миҙ геле еткә ндә,
Кө ҙ гө ҡ ырау тө шкә ндә,
Йә шеллек һ ис бө тмә һ ә, –
Унан беҙ гә ни файҙ а?
Ҡ уян һ ымаҡ, һ ә р йә нлек
Йылғ а ике-ө с тү ллә һ ә,
Тө ндә йө рө п, йә шелдең
Барыһ ын да утлаһ а,
Бү тә н йә ндә р ҡ аң ғ ырып,
Ашарына тапмаһ а;
Ө йө р-ө йө р туп булып,
Ҡ аҙ, ө йрә ге, аҡ ҡ ошо,
Шыбыр-шыбыр ҡ ойоноп,
Һ ыу ө ҫ тө нә ҡ апланһ а;
Ғ ү мерем бушҡ а уҙ а, тип,
Ярым бушҡ а туҙ а, тип,
Һ ис бер йылғ а аҡ маһ а;
Ерҙ ә шундай йола, тип:
Ҡ ойонорҙ ар, эсерҙ ә р –
Беҙ гә тынғ ы бирмә ҫ тә р, –
Тип, шишмә лә р сыҡ маһ а,
Ерҙ ә ге һ ыу тонсоһ а, –
Шул саҡ та беҙ нишлә рбеҙ?
Емде ҡ айҙ ан эҙ лә рбеҙ,
Һ ыуҙ ы ҡ айҙ ан эсербеҙ?
Башым һ алып, яу асып,
Кү п сағ ында талпынып,
Аслыҡ, тарлыҡ кү рһ ә м дә,
Кү п зарығ ып йө рө һ ә м дә,
Мин ҡ ан эсмә й, ит еймә й,
Ү лә кһ ә нең кү ҙ майын
Ө с кө ндә бер соҡ омай,
Һ ис донъяла тора алмам.
Ү лемде эҙ лә п табырғ а
Мин һ ү ҙ емде бирә алмам,

Һ айыҫ ҡ ан:

– Ү лемдә н ҡ урҡ ыр йә н булһ а,
Ҡ отолорғ а юл эҙ лә р,
Тү л йә йергә уйлаһ а,
Илде гиҙ еп яй эҙ лә р,
Һ айыҫ ҡ ан ә йткә н һ ү ҙ ҙ ә рҙ е
Юлбарыҫ та, ҡ аплан да,
Бү ре, бурһ ыҡ, арыҫ лан да,
Типкес-ө ҙ гө с ҡ оштар ҙ а,
Ҡ арпыр балыҡ – суртан да, –
Бө тә йыртҡ ыс хуп кү ргә н.
Ү лә н емшә р хайуандар,
Торна, ө йрә к, ҡ ыр ҡ аҙ ҙ ар,
Туғ аҙ аҡ менә н сел, ҡ орҙ ар
Бала сығ арып, тү л йә йеп,
Балалары ҡ ош булып,
Ү ҙ алдына осҡ ансы,
Йә й миҙ геле уҙ ғ ансы,
Шыр урманлыҡ эҙ лә ргә,
Байманлыҡ та тү ллә ргә, –
Тип барыһ ы уйлағ ан.
Ҡ оралайы, боланы,
Ҡ ыҙ ыл сикә ҡ уяны,
Аяғ ына маһ айып,
Бер ауыҙ һ ү ҙ ә йтмә гә н.
Турғ ай, майсыл, сыйырсыҡ,
Сә ү кә, ҡ арғ а, буҙ сә псек,
Мыр-мазарҙ ы ашағ ас,
Һ ү ҙ ә йтергә оялғ ан.
Кә кү к тағ ы: – Оям юҡ,
Балам тигә н ҡ айғ ым юҡ:
Бала – бауырым, тигә ндә р,
Бала ө сө н кө йгә ндә р
Ни телә һ ә, – миң ә шул, –
Тип, уртағ а һ алғ ан, ти.
Барыһ ы тө рлө сә һ ө йлә п,
Тө рлө һ ө тө рлө уйлап,
Һ ис берлеккә килмә йсе,
Ҡ ырҡ а бер уй ә йтмә йсе,
Тарҡ алышта ҡ алғ ан, ти...
Ҡ арт бынан һ уң һ иҫ кә нгә н.
Яң ғ ыҙ ауғ а сығ ырғ а
Бынан ары шиклә нгә н.
Берҙ ә н-бер кө н дү ртә ү лә п,
Былар ауғ а киткә н, ти,
Кү п ерҙ ә рҙ е ү ткә н, ти;
Кү п йә н алып, шатланып,
Ауҙ ан былар ҡ айтҡ ан, ти.
Аулап алғ ан ҡ оштарҙ ың
Араһ ында бер аҡ ҡ ош,
Аяҡ тарын бә йлә гә с,
Башын ҡ ырҡ ып ташларғ а
Бабай бысаҡ ҡ айрағ ас,
Ҡ анлы йә шен тү ккә н, ти,
Ү ҙ зарыны ә йткә н, ти:
– Ил кү рергә сыҡ тым мин,
Ер ҡ ошонан тү гелмен, –
Йә шә й торғ ан илем бар,
Илһ еҙ етем тү гелмен.
Ерҙ ә һ ис кем тыумаҫ тан,
Берә ү аяҡ баҫ маҫ тан,
Ҡ уш булырғ а йә р эҙ лә п,
Ерҙ ә һ ис кем тапмағ ас,
Бү тә н йә ндә н һ айларғ а
Берә ү һ ен тиң кү рмә гә с, –
Кү ккә осоп йә р эҙ лә п,
Айҙ ы, Ҡ ояшты кү ҙ лә п,
Ү ҙ енә йә р һ айлағ ан,
Икеһ ен дә арбағ ан,
Бар ҡ оштарғ а баш булғ ан,
Самрау атлы атам бар.
Ике балаһ ы булғ ан,
Балаһ ы ла, ү ҙ е лә
Һ ис ауырыу кү рмә гә н,
Һ ис берә ү һ е ү лмә гә н.
Ә ле лә батша атайым,
Ебә регеҙ һ еҙ мине,
Ү ҙ илемә ҡ айтайым.
Мине бү леп ашап та,
Сә йнә п мине йотоп та,
Барыбер аш булып һ ең мә мен;
Һ ис аш булып һ ең мә мен;
Йә ншишмә нә н һ ыу алып,
Ә сә м тә нем йыуҙ ырғ ан.
Ү ҙ нурына һ уғ арғ ан
Барығ ыҙ ғ а билдә ле
Ҡ ояш тигә н ә сә м бар.
Ебә регеҙ һ еҙ мине,
Атам барыбер табыр ул,
Килеп яулап алыр ул.
Самрау тигә н батшаның
Һ омай тигә н ҡ ыҙ ымын;
Алтын сә сем тарҡ аһ ам,
Нурғ а илде кү мә мен:
Кө ндө ҙ ергә нур һ ибә м,
Кисен айғ а нур бирә м;
Ебә регеҙ һ еҙ мине,
Илемә мин ҡ айтайым;
Йә ншишмә нең һ ыу юлын
Һ еҙ гә ә йтеп китә йем, –

тигә н һ ү ҙ ҙ е ишеткә с, Йә нбирҙ е ҡ арт менә н Йә нбикә ҡ арсыҡ улдарына кә ң ә ш иткә ндә р. Шү лгә н Һ омай ҡ ошто ашау яғ ында, Урал ҡ отҡ арыу яғ ында булып, ыҙ ғ ыш киткә н. Урал ҡ ошто Шү лгә нгә бирмә й тартып алғ ан да ситкә рә к илтеп ҡ уйғ ан. – Ҡ айғ ырма, хә ҙ ер тамаҡ ланам да ү ҙ ең де ата-ә сә ң ә илтеп тапшырам! тип, аталары янына килеп ултырғ ан. Былар ашарғ а ултырғ ас, ҡ ош һ ау ҡ анатын һ елеккә н, – ө с ҡ ауырһ ыны тө шкә н. Шуларҙ ы һ ынғ ан ҡ анатынан сыҡ ҡ ан ҡ анғ а буяп, ергә ташлағ ан икә н, – ө с аҡ ҡ ош килеп, ҡ ыҙ ҙ ы кү тә реп алып киткә н. Йә нбирҙ е ҡ арттар Йә ншишмә нең юлын һ ораша алмай ҡ алыуҙ арына ү кенгә н. Ҡ арт шунда уҡ Шү лгә н менә н Уралғ а, ҡ оштар ҡ арап осҡ ан яҡ ҡ а табан кү ҙ яҙ май китергә, арттарынан кү ҙ ә теп барып, Йә ншишмә нең урынын табырғ а, ә гә р юлда Ү лем осраһ а, башын ҡ ырҡ ып алып ҡ айтырғ а ҡ ушҡ ан. Ике улын ике арыҫ ланғ а мендереп оҙ атҡ ан, ти.

Уралдың Ҡ атил батшаны ҡ ыйратып дан алғ аны; халыҡ ты иреккә сығ арғ аны

Урал, Шү лгә н икә ү лә п,
Кө н-тө нө н, ай-йыл һ анап,
Тау артылып, һ ыу кисеп,
Ҡ ара урмандар ү теп,
Һ аман алғ а киткә н, ти.
Бара торғ ас, бер заман
Бер йылғ аның ситендә,
Бер ҙ ур ағ ас тө бө ндә,
Ҙ ур таяғ ы ҡ улында
Аҡ һ аҡ аллы бер ҡ артҡ а
Былар барып еткә н, ти,
Барып сә лә м биргә н, ти.
Ҡ арт ҡ аршы алғ ан, ти,
Юл башыны быларҙ ың
Ҡ арт та һ орашып белгә н, ти.
Ү ҙ уйҙ арын былар ҙ а
Ҡ артҡ а һ ө йлә п биргә н, ти.
Ҡ арт уйланып торғ ан да,
Һ аҡ алыны һ ыпырып,
Быларғ а кү ҙ йө рө тө п,
Ике юлды кү рһ ә теп,
Былай тиеп ә йткә н, ти:

– Бына һ еҙ гә ике юл:
Һ улғ а китһ ә ң, юл буйы –
Уйын-кө лкө тө н буйы,
Ҡ айғ ы-этлек кү рмә йсе,
Барлығ ын да белмә йсе,
Рә хә т йә шә й байманда;
Бү ре, һ арыҡ яланда,
Тө лкө, тауыҡ урманда
Бергә йә шә п, дуҫ булып,
Самрау ҡ ошҡ а баш эйеп,
Ҡ ан да эсмә й, ит еймә й,
Һ ис Ү лемгә юл ҡ уймай
Йә шә п килгә н бер ил бар;
Яҡ шылыҡ ҡ а яҡ шылыҡ
Ҡ ыла торғ ан йола бар.
Уң ғ а китһ ә ң, юл буйы –
Илау-һ ыҡ тау йыл буйы;
Яуызлыҡ та дан алғ ан,
Батшаһ ынан, башҡ аһ ынан
Ҡ айғ ы, этлек кү реү се,
Ҡ анлы йә шен тү геү се
Ҡ атил батша иле бар;
Тау-тау кеше һ ө йә ге,
Ҡ анғ а батҡ ан ере бар.
Ҡ арттан быны ишеткә с,
Юлдар серене белешкә с,
Урал, Шү лгә н икә ү һ е
Шунан шыбағ а тотошҡ ан,
Юл бү лергә уйлашҡ ан,
Ү ҙ араһ ы һ ө йлә шкә н:
Һ улғ а китеү – Уралғ а,
Унғ а китеү – Шү лгә нгә
Шыбағ алы юл булғ ан.
Шү лгә н бығ а кү нмә гә н:
Мин уҙ аман ә ле, – тип,
Мин барамын һ улғ а, – тип,
Ү ҙ енә һ улды һ айлағ ан,
Ү ҙ тигә нсә даулағ ан:
Урал кү нгә н уң яҡ ҡ а,
Шү лгә н киткә н һ ул яҡ ҡ а.

Урал уң ғ а киткә н һ уң,
Оҙ он юлғ а тө шкә н һ уң,
Кү п һ ыуҙ арҙ ы кискә н, ти,
Кү п тауҙ арҙ ы ашҡ ан, ти;
Бара торғ ас, бер тауҙ ың
Итә генә еткә н, ти.
Бү ре талап, ө ҙ гө лә п,
Һ ырҙ ай ҡ анғ а туҙ ғ андай
Телгелә нгә н арҡ аһ ы,
Айырылғ ан елкә һ е;
Сү плек типкә н тауыҡ тай,
Ҡ ул-аяғ ы ярылғ ан;
Тамыр ашап, ер ҡ аҙ ып,
Ауыз-бите ҡ арайғ ан;
Ҡ ырау һ уҡ ҡ ан ү лә ндә й,
Йө зө -тө ҫ ө һ арғ айғ ан;
Сутлап юнғ ан ағ астай,
Балтыр ите һ улығ ан;
Бире уң алғ ан ағ астай,
Елек башы сурайғ ан
Бер ҡ арсыҡ ҡ а һ ырышҡ ан;
Кө нгә янғ ан тә ндә рен,
Шырт ҡ аплағ ан сә стә рен,
Һ уплап юнғ ан ағ астай,
Балтыр ите, белә ген,
Ауҙ а туйғ ан ҡ ыйғ ырзай,
Кә пә йеп торғ ан кү крә ген,
Ҡ уғ а аша йылмылдап
Торғ ан кү лдә й кү ҙ ҙ ә рен,
Бал ҡ ортондай ыҡ тымат
Нескә һ ылыу билдә рен, –
Оялыпмы, ҡ урҡ ыпмы, –
Ҡ арсыҡ ҡ а һ ырышып маташҡ ан
Бер һ ылыу ҡ ыҙ ыҡ айғ а
Урал барып тап булғ ан.
Урал яҡ ын барғ ан, ти,
– Ҡ урҡ мағ ыҙ, тип ә йткә н, – ти.
Мин килә мен йыраҡ тан,
Ү ҙ ем тыуғ ан торлаҡ тан,
Бала инем киткә ндә,
Кү п илдә рҙ е ү ткә ндә;
Мин кешегә теймә мен,
Уның ҡ анын ҡ оймамын;
Ү лем тигә н яуызды
Ү лтерергә уйлаймын;
Ә йҙ ә, яҡ ын килегеҙ,
Ил хә лдә рен һ ө йлә геҙ, –
Тигә с, былар йылмайғ ан,
Урынынан ҡ уҙ ғ алғ ан.
Туҙ ғ ан сә стә рен ә бей
Ҡ олағ ына ҡ ыҫ тырып,
Урынынан ҡ уҙ ғ алып,
Бер аҙ кү ҙ ен ҙ урайтып,
Аҙ ыраҡ буйын турайтып,
Былай тиеп ә йткә н, ти:
Йыраҡ илдә н икә нһ ең,
Изге уйҙ а килгә нһ ең.
Ай егетем, белһ ә ң һ ин,
Беҙ ҙ ең илдә булһ аң һ ин,
Ҡ атил батша эшлә гә н
Эштә рене кү рһ ә ң һ ин;
Ауырыу-һ ыҙ лау кү рмә йсе,
Ү лем башҡ а килмә йсе,
Ҡ атын-ҡ ыҙ ҙ ы, ир-атты,
Айырмаҫ тан йә ш-ҡ артты,
Ҡ ул-аяғ ын бә йлә теп,
Арыуҙ арын һ айлатып,
Йыл да бер ҡ ат йыйҙ ыра,
Һ арайына алдыра;
Ҡ ыҙ ы һ айлай егетен,
Ү ҙ е һ айлай ҡ ыҙ -ҡ ырҡ ын,
Ҡ алғ андарын тағ ы ла
Ярандары ҡ арайҙ ар,
Ү ҙ ҙ ә ренә һ айлайҙ ар;
Бү тә ндә рен аямай,
Ҡ анлы йә шкә ҡ арамай,
Терелә тә, һ ау кө йгә
Ҡ ыҙ ын кү лгә һ алдыра,
Ирен утҡ а яндыра;
Атаһ ы ө сө н, ү ҙ е ө сө н,
Ярандары даны ө сө н,
Ү ҙ е тыуғ ан кө нө ө сө н,
Йыл да бер ҡ ат Тә ң ре ө сө н
Ҡ анлы ҡ орбан уҙ ҙ ыра.
Бына мин дә – ун бала
Кү ргә н ә сә донъяла.
Дү ртеһ ен һ айлап алдылар,
Бишеһ ен һ ыуғ а һ алдылар.
Ҡ артым, йө рә ге һ ыҙ лағ ас,
Туғ ыҙ бала юғ алғ ас,
Ҡ арап тороп тү ҙ мә не,
Нишлә рене һ иҙ мә не:
Йә н асыуҙ ан уҡ талып,
Балаларын ҡ ыҙ ғ анып,
Бер яранғ а ынтылды,
Бахырҡ айым шул кө ндө,
Кү ҙ алдында ү кһ етеп,
Терелә й ергә кү мелде.
Кинйә балам ҡ алғ айны,
Бер яраны килгә йне,
Алам ү ҙ ен, – тигә йне –
Бала бауыр булғ анғ а,
Алып ҡ астым урманғ а.
Миндә й балалы ә сә,
Ҡ асҡ ан ир-ат кү п бында,
Барыһ ы ла ҡ ан илап,
Йө рө й ҡ асып урманда.
Егет, изге икә нһ ең,
Яҡ шы уйҙ а килгә нһ ең,
Ары барма, ҡ айт кире,
Ҡ анлы ергә килгә нһ ең,
Яуыз илгә килгә нһ ең.

– Һ ыуҙ ар кисеп, тау ашып,
Кү п йыл буйы килгә нмен,
Кү п юлдарҙ ы уҙ ғ анмын;
Кү ҙ йә шергә н Ү лемде
Эҙ лә п бында, тапмаһ ам,
Башын сабып ө змә һ ә м,
Ә йткә немә етмә һ ә м,
Уны ерҙ ә н йыймаһ ам,
Урал булып йө рө мә мен! –
Тигә н һ ү ҙ ен ә йткә н дә,
– Һ ау булығ ыҙ, – тигә н дә,
Арыҫ ланына менгә н дә
Ҡ атил батша йортона
Урал ҡ арап киткә н, ти;
Бер нисә кө н ү ткә н ти,
Шундай ергә еткә н ти:
Бер ә сә нә н тыуғ андай,
Бер тө ҫ кейем кейгә ндә й,
Барыһ ы ла шә п-шә рә
Тө ркө м халыҡ йыйылғ ан,
Аллы-артлы теҙ елгә н,
Ирҙ ә р, ҡ ыҙ ҙ ар айырылып,
Урам-урам ҡ уйылғ ан.
Ярандары тө рткө лә п,
Тигеҙ һ еҙ ен тигеҙ лә п,
Ҡ амсылап та һ уҡ ҡ ылап
Йө рө һ ә лә, һ ү ҙ ә йтмә й,
Тел дә ҡ ыбырҙ ата алмай
Торғ ан халыҡ ҡ а барғ ан,
Майҙ анғ а был кү ҙ һ алғ ан.
Был тө ркө мдә н ситтә рә к,
Ун биш аҙ ым ҡ ырҙ араҡ,
Кү ҙ ен-башын шә мә ртеп,
Йө рә ктә рен һ ыҡ татып;
Балалары ҡ урҡ ышып,
Ымлап ҡ ына һ ө йлә шеп,
Ҡ айғ ырышып, илашып
Торғ ан ата-ә сә лә р
Янына барып туҡ тағ ан,
Хә л-ә хү ә лен һ орағ ан,
Ү ҙ телә ген һ ө йлә гә н.
Урал һ ү ҙ ен барыһ ы
Йотоношоп тың лағ ан,
Араһ ынан бер ҡ арты
Ошолай тип һ ө йлә гә н:

– Егет, һ инең тө ҫ -башың,
Аптырашлы ҡ арашын,
Арыҫ лан менеп килешең
Сит булырҙ ай кү ренә.
Беҙ ҙ ең илдә батша бар,
Яранынан тү рә бар;
Бына был халыҡ эсендә
Тө рлө ырыуҙ ан кеше бар.
Һ ә р йыл батша тыуғ ан кө н
Ата-ә сә һ е хаҡ ы ө сө н
Батша тыуғ ас, һ ыу алып,
Йыуғ ан ҡ ойоһ о ө сө н
Ҡ орбан бирер йола бар.
Батшаның тыу биҙ ә ге –
Ҡ ара ҡ оҙ ғ он ҡ ошо бар,
Шул ҡ оштарҙ ы йыл һ айын
Һ ыйлай торғ ан кө нө бар.
Ана, егет, кү рә мһ ең,
Ул ҡ оштарҙ ы белә мһ ең,
Килеп тауғ а ҡ унғ андар,
Ем булырын белгә ндә р.
Ҡ ойоғ а ҡ ыҙ ҙ ар һ алғ ан һ уң,
Ҡ ыҙ ҙ ар шунда ү лгә н һ уң,
Барыһ ын алып ҡ ойонан
Ҡ оҙ ғ ондарғ а ташлайҙ ар,
Улар шунда ашайҙ ар.
Бынау бә йле егеттә р
Һ ә р ырыуҙ ан килгә ндер.
Батша ҡ ыҙ ы йыл һ айын
Тә ү ҙ ә һ айлай берә ү һ ен;
Унан ҡ ала батша ү ҙ е
Ҡ олдар һ айлай һ арайғ а;
Унан тороп ҡ алғ аны –
Тә ң ре ө сө н ҡ орбанғ а, –
Тип һ ө йлә п тә бө тмә гә н,
Зарын ә йтеп етмә гә н –
Алтын тә хет ө ҫ тө ндә
Батша ҡ ыҙ ы ултырғ ан,
Дү рт яғ ынан дү рт ҡ оло
Тә хетене кү тә ргә н,
Баҫ малатып артынан,
Бер яраны эйә ргә н,
Быныһ ы ү ҙ е артынан
Ҡ алғ андарын эйә рткә н.
Килеп еткә с, ти, былар:
– Тигеҙ, яҡ шы тороғ оҙ,
Батша ҡ ыҙ ы килә бит,
Яҡ ты йө ҙ лө булығ ыҙ! –
Тип берә ү һ е ә йткә н, ти.
Сафты боҙ оп торғ анды
Ҡ амсы менә н һ уҡ ҡ ан, ти.
Батша ҡ ыҙ ы шул саҡ та
Килеп еткә н майҙ анғ а;
Урал да рә т боҙ мағ ан,
Баҫ ып торғ ан ың ғ айғ а;
Батша ҡ ыҙ ы, аралап,
Бер егетте һ айлағ ан,
Араһ ынан оҡ шарҙ ай
Бер егет тә тапмағ ан.
Аҙ аҡ сиктә, яҡ ынлап,
Уралғ а килеп еткә н, ти,
Туҡ тап тороп шул ерҙ ә
Уралғ а кү ҙ теккә н, ти;
Ҡ улына алып бер алма
Уғ а бү лә к иткә н, ти.
Батша ҡ ыҙ ы майҙ анда
Башҡ а һ айлап тормағ ан,
Уралды алып барырғ а
Бер яранғ а ымлағ ан.
Ҡ ыҙ тә хеткә ултырғ ан,
Тағ ы ҡ олдан кү тә ртеп,
Һ арайына юлланғ ан.
– Батша ҡ ыҙ ы һ ө йҙ ө бит,
Батша кейә ү е булды бит! –
Тип, барыһ ы шау килеп,
Ярандары зыу килеп,
Халыҡ ты ситкә тарҡ атып:
– Ә йҙ ә һ арайғ а, егет,
Батша ҡ ыҙ ы кө тә, – тип,
Уралғ а йола аң латып,
Бер яраны шул саҡ та
Юл башларғ а булғ ан, ти,
– Кейә ү булдың беҙ гә, – тип,
Арҡ аһ ынан һ ө йгә н, ти.
Урал бығ а кү нмә гә н,
Һ арайғ а ул китмә гә н.
– Мин йоланы белмә йем,
Эш аҙ ағ ын кү рә йем,
Аҙ аҡ барһ ам, барырмын,
Ҡ ыҙ ҙ ы эҙ лә п табырмын, –
Тиеп Урал ә йткә н, ти,
Ярандарҙ ың һ ү ҙ ҙ ә рен
Шулай кире ҡ аҡ ҡ ан, ти;
Ә тегелә р ҡ орсайып,
Ҡ ыҙ ғ а ә йтә киткә н, ти.
Кү п тә ваҡ ыт ү тмә гә н,
Майҙ анда шау-шыу бө тмә гә н,
Алғ асҡ ылар юл башлап,
Дү рт батырын эйә ртеп,
Ҡ олдан тә хет кү тә ртеп;
Бураланғ ан дө йә лә й,
Ҡ анһ ырағ ан айыуҙ ай
Кү ҙ енә ҡ ан һ ауҙ ырып,
Кү ҙ ҡ абағ ын тойзороп,
Ужар сә сеп, мат ҡ урып,
Ҡ абан сусҡ а елкә ле,
Филдә й йыуан балтырлы,
Ҡ ымыҙ тулғ ан һ абалай,
Имә нес йыуан ҡ орһ аҡ лы,
Ужарынан халыҡ тың
Башын ергә эйҙ ереп,
Ҡ атил батша килгә н, ти,
Барыһ ын да аралап,
Ир-ҡ ол һ айлап ү ткә н, ти.
– Быныһ ы һ арайғ а барыр, тип, –
Быныһ ы ҡ орбанғ а булыр, тип,
Ҡ ол һ айлауын бө ткә н, ти.
Ҡ ыҙ һ айлауғ а кү скә н, ти.
Ҡ ыҙ ҙ ар һ айлап йө рө гә ндә,
Бер һ ылыуғ а еткә ндә,
Бер яранын саҡ ыртып:
– Тешен ҡ ара, – тигә н, ти.
Алһ ыу йө ҙ ө н ҡ аплағ ан
Ҡ улын ҡ ыҙ ҙ ың алғ ан, ти;
Кү крә ктә рен ҡ апшағ ан,
Билен тотоп ҡ арағ ан, –
– Һ арайғ а был ярар, тип,
Бү тә нен ү ҙ егеҙ ҡ араң, тип,
Арыуҙ арын һ айлағ ыҙ,
Кә рә генсә алығ ыҙ, –
Тиеп батша ә йткә н, ти,
Ярандарғ а ҡ ушҡ ан, ти.
– Ҡ алғ андары ә сә мдең,
Мине йыуғ ан ҡ ойомдоң
Ҡ орбанына ҡ алыр, - тип,
Аҙ аҡ һ ү ҙ ен ә йткә н, ти.
Асыуланып, шул саҡ та
Ҡ ыҙ ы килеп еткә н, ти,
Урал янына ү ткә н, ти,
Ү пкә һ ү ҙ ен ә йткә н, ти:
– Егет, һ ине һ айланым,
Һ арайыма барманың,
Алма биреп ымланым,
Мине тиң гә алманың,
Кире ҡ аҡ тың һ ү ҙ емде,
Бө тә ҡ олдар алдында
Ҡ ара иттең йө ҙ ө мдө, –
Тигә н һ ү ҙ ҙ е ишеткә с,
Батша тө шкә н тә хеттә н:
– Ҡ айһ ы ырыу егеттә н
Минең ҡ ыҙ ым хурланғ ан? –
Тип Уралғ а килгә н, ти,
Тө кө рө к сә сеп ауыҙ ҙ ан
Һ ү ҙ ен һ ө йлә п киткә н, ти:
– Ә й, егет, һ ин затымды,
Ҡ атил батша атымды,
Кеше тү гел, был илдә –
Мин билә гә н һ ә р ерҙ ә –
Ҡ ошо-ҡ орто, йә нлеге
Ишетеп тә, кү реп тә,
Гү рендә ге ү лек тә,
Аң лағ анын белә һ ең!
Ҡ ыҙ ым ә йткә с бармайса,
Нимә уйлап тораһ ың?
Ниң ә йолам боҙ аһ ың,
Бармай ваҡ ыт һ уҙ аһ ың?

– Батша тигә н нә мә не,
Кеше һ уйыр йоланы
Ишетеп тә, кү реп тә,
Нисә йылдар йө рө п тә,
Һ ис бер ерҙ ә кү рмә нем,
Барлығ ын да белмә нем.
Мин ят йола белмә йем,
Ү лем тигә н яуызды
Ү лтерергә эҙ лә йем.
Йоланан да ҡ урҡ майым,
Ү лемдә н дә ө ркмә йем,
Кеше тү гел, ҡ ошто ла,
Ү лем килә ҡ алдыниһ ә,
Килеп ҡ улын һ алдыниһ ә,
Уны биреп Ү лемгә
Ҡ ул ҡ аушырып тормамын!
Бына, ҡ арап торайым,
Бар йолаң ды кү рә йем,
Аҙ аҡ сиктә ү ҙ уйым
Һ иң ә ә йтеп бирә йем, –
Тигә н һ ү ҙ ен ишеткә с,
Уралдың тө птө сит кеше
Икә нлегене белгә с,
Ярандар ҙ а, батырҙ ар,
Батша яҡ лы ҡ арт-ҡ оролар,
Батша ҡ ыҙ ын Уралдан
Уғ а ҡ ыҙ ҙ ы биреү ҙ ә н,
Уны кейә ү ҡ ылыуҙ ан
Барыһ ы ла кө нлә шкә н;
Ү лем кө ткә н бары халыҡ
Мыны ишетеп ҡ ыуанып,
Ү ҙ араһ ы һ ө йлә шкә н.
Батша бығ а шашҡ ан, ти:
– Бындай тинтә к һ айлама,
Кү ҙ ең юҡ ҡ а талдырып,
Юҡ кешегә ҡ арама,
Ҡ айтсы, ҡ ыҙ ым, ҡ айт, ә йҙ ә,
Һ арайың а кит ә йҙ ә, –
Тип ҡ ыҙ ына ә йткә н, ти.
– Ҡ орбандарҙ ы тотмағ ыҙ,
Ҡ ыҙ ын һ ыуғ а һ алығ ыҙ,
Ирен утҡ а атығ ыҙ.
Был егетте бығ аулап,
Минең янғ а оҙ атығ ыҙ, – тип,
Дү рт батырғ а ҡ ушҡ ан, ти.
Ү ҙ е, тә хеткә ултырып,
Башҡ арыуҙ ы кө ткә н, ти.
Ярандары ҡ ыҙ ҙ арҙ ы,
Ҡ улы бә йле ирҙ ә рҙ е, –
Ҡ ыҙ ын һ ыуғ а ташларғ а,
Ирен утҡ а тапшларғ а
Ҡ уҙ ғ алыша башлағ ас,
Халыҡ сыр-сыу илашҡ ас,
Урал ырғ ып сыҡ ҡ ан, ти,
Ошо һ ү ҙ ен ә йткә н, ти:
– Мин кү ренмә ҫ Ү лемде
Юҡ итергә сыҡ ҡ анмын;
Ҡ ан ҡ ойоусы батшанан,
Кеше ашар дейеү ҙ ә н
Бар кешене ҡ отҡ арыу,
Йә ншишмә нә н һ ыу алып,
Ү лгә ндә рҙ е терелтеү
Ө сө н тыуғ ан батырмын!
Халыҡ илап торғ анын
Кү ҙ алдында кү ргә ндә,
Йә нде алыр яуыз Ү лем
Кешегә ҡ улын һ алғ анда,
Ирмен тигә н ир-батыр
Шып-шым ҡ арап торормо?
Яуыздарғ а юл ҡ уйып,
Батыр ҡ урҡ ып ҡ алырмы?
Кит, ярандар, артабан,
Тө ш, ҙ ур батша, арбанан,
Ҡ олдар ҡ улын сисегеҙ,
Ҡ ыҙ ҙ ар ҡ улын сисегеҙ!

Батша быны ишеткә с,
Ҡ ыҙ арынғ ан, бү ртенгә н,
Ҡ ысҡ ырынғ ан, екергә н,
Батырҙ арына ҡ арап:
– Ү лем эҙ лә п йө рө һ ә,
Ҡ анғ а һ ыуһ ап тилмерһ ә,
Кү рһ ә тегеҙ Ү лемде,
Танытығ ыҙ илемде! – тип,
Ҡ аты фарман биргә н, ти.
Тә не йө нтә ҫ айыуҙ ай,
Ү ҙ ҙ ә ре ҙ ур дейеү ҙ ә й
Дү рт батыры килгә н, ти,
– Алыштанмы, тартыштанмы? –
Һ айла берҙ е!, – тигә н, ти.
– Ә рә м булып ҡ уймағ ыҙ,
Тә ү ҙ ә шуны уйлағ ыҙ.
Ү ҙ егеҙ ҙ ә н кө слө рә к
Берә й хайуан һ айлағ ыҙ,
Тигә с, былар яман кө лгә н, ти.
– Ай-һ ай батыр икә нһ ен! –
Тип, батша ла, бары ла
Мыҫ ҡ ыл итеп ҡ уйғ ан, ти.
Ҡ атил батша асыуҙ ан
Ни ә йтергә белмә йсе,
Уйлап-нитеп тормайсы:
– Ҡ анһ ырағ ан икә н был,
Йә нһ ерә гә н икә н был, –
Һ арайымды кү тә ргә н
Ү геҙ емде килтерең:
Ү геҙ ҡ ылыр ҡ ылыҡ ты,
Һ еҙ батырҙ ар, тик тороң, –
Тигә н һ ү ҙ ҙ е ишеткә с,
Бары халыҡ ҡ урҡ ҡ ан, ти.
Уралды бик ҡ ыҙ ғ анып,
Ә рә м була егет, – тип,
Халыҡ кү ҙ йә ш тү ккә н, ти.
Атаһ ына ялбарып,
Ҡ ыҙ ы ла килеп еткә н, ти:
– Атаҡ айым, ҡ уйсә ле,
Юҡ ҡ а ә рә м итмә ле!
– Кейә ү һ айла ү ҙ ең, – тип
Миң ә биргә н һ ү ҙ ең бар.
Был егетте һ айланым,
– Кейә ү ем, тип уйланым,
Һ ө йлә шергә егеттең
Һ ис яйына ҡ уйманың.
Атаҡ айым, ҡ уйсә ле,
Юҡ ҡ а ә рә м итмә ле! –
Тиеп ҡ ыҙ ы ә йтһ ә лә,
Ҡ анлы йә шен тү кһ ә лә,
Ҡ ыҙ ы һ ү ҙ ен алмағ ан,
Ҡ ыҙ яйына ҡ уймағ ан.
Ерҙ е тырнап, ү кереп,
Шылағ айын ағ ыҙ ып,
Тауҙ ай ү геҙ килгә н, ти.
Урал алдына килеп,
Баҫ ып ҡ арап торғ ан да,
Муйынын аҙ ыраҡ борғ ан да:
– Егет, ергә атмамын,
Сереп, туҙ ан булғ ансы,
Елгә осоп туҙ ғ ансы,
Мө гө ҙ ө мдө һ аҡ лармын,
Һ ине шулай ҡ аҡ лармын!
Тип Уралғ а ә йткә н, ти.

– Мин дә ә рә м итергә,
Ү геҙ, һ ине тырышмам,
Яфаланып, кө с тү геп,
Һ инең менә н сайҡ ашмам.
Донъяла һ ин кешенә н
Кө слө юғ ын танырһ ың, –
Ү геҙ тү гел, тоҡ омоң менә н
Кешегә ҡ ол булырһ ың, –
Тигә н һ ү ҙ гә был ү геҙ
Асыуланып ынтылғ ан,
Мө гө ҙ ө нә алырғ а
Уралғ а ул уҡ талғ ан.
Урал батыр ү геҙ ҙ е
Мө гө ҙ ө нә н алғ ан, ти.
Тырышҡ ан, ти, ү геҙ ҙ ә,
Тырмашҡ ан, ти, ү геҙ ҙ ә,
Ышанһ а ла мө гө ҙ гә,
Ысҡ ыналмай Уралдан,
Тубығ ынан батҡ ан, ти;
Кө сө ргә неп тырышҡ ас,
Ауыҙ ынан ү геҙ ҙ ен
Ҡ ап-ҡ ара ҡ ан аҡ ҡ ан, ти;
Ө ҫ кө теше тө шкә н, ти,
Ү геҙ хә лһ еҙ лә нгә н, ти,
Сә сә п, ә лһ ерә гә н, ти.
Быны кү реп Ҡ атил да,
Ярандары ла, бары ла
Аптырауғ а ҡ алғ ан, ти.
Урал һ ү ҙ енә н китмә гә н,
Ү геҙ ҙ е ә рә м итмә гә н,
Шаҡ арып ике мө гө ҙ ҙ ө,
Батҡ ан ерҙ ә н ү геҙ ҙ е
Кү тә реп алып ҡ уйғ ан, ти.
Ү геҙ ҙ ең дү рт тояғ ы
Урталайғ а ярылып,
Араһ ына ҡ ом тулып,
Һ ырҙ ай ҡ анғ а туҙ ғ ан, ти.

Урал:

– Ҡ улым тейгә н мө гө ҙ ө ң
Кә керә йгә н кө йө нсә,
Тешен тө шкә н ауыҙ ың
Ө ҫ кө тешең ү ҫ мә йсә,
Айырылғ ан тояғ ын
Һ ис тә берекмә йенсә,
Ү ҙ ең тү гел, балаң да
Мә ң ге ҡ алыр шул кө йсә.
Кеше кө сө н кү рҙ ең һ ин,
Хә лһ еҙ легең белдең һ ин,
Кешегә мө гө ҙ сайҡ ама,
Ең ермен тип, айҡ анма! –
Тигә с, ү геҙ ҡ урҡ ҡ ан, ти,
Аҡ һ аҡ алдар, батша ла
Аптырауғ а ҡ алғ ан, ти.

Ҡ атил серен бирмә гә н.
– Бер табандан уҡ тал!, – тип,
Дү рт батырғ а ымлағ ан.
Батырҙ ары килгә н, ти.
– Йә нең сыҡ һ а ҡ улымда,
Тә нең ҡ айҙ а ташлайым?
Сорғ атҡ ансы ү лмә һ ә ң,
Ҡ айһ ы илгә сө йә йем? –
Тип, бер батыр Уралғ а,
Алып һ ү ҙ ен ә йткә н, ти.
Урал бынан ҡ урҡ мағ ан,
Дү рт батырғ а ҡ аршы тороп,
Алғ а табан атлағ ан.
– Дү ртегеҙ ҙ ә килегеҙ,
Ү лем эҙ лә п йө рө гә н
Батыр кө сө н белегеҙ;
Ҡ улығ ыҙ ҙ а йә н бирһ ә м,
Арыҫ ланыма бирегеҙ;
Кө сө гө ҙ етһ ә ташларғ а,
Йә ншишмә гә сө йө гө ҙ,
Инде һ еҙ ҙ ә ә йтегеҙ:
Минең ҡ улғ а тө шһ ә геҙ,
Кү бә лә ктә й осһ ағ ыҙ,
Ҡ айҙ а ҡ арай сө йә йем?
Дейеү ҙ ә рҙ е ҡ ыйратып,
Йә ншишмә нә н һ ыу алып,
Кире һ еҙ гә килгә ндә,
Һ еҙ ҙ е эҙ лә п йө рө гә ндә,
Он-талҡ андай итегеҙ ҙ е,
Кү бә лә ктә й йә негеҙ ҙ е
Ҡ айһ ы ерҙ ә н табайым? –
Тигә с Урал, кө лгә ндә р.
– Кө сө ң етһ ә атырғ а,
Һ ыртты ергә һ алырғ а,
Батша менә н ярандарҙ ың
Алдына ҡ арай ташларһ ың, –
Тип мыҫ ҡ ыллап ҡ уйғ андар,
Дү рте берҙ ә н уҡ талып,
Йә бешкә н, ти, батырғ а.
Урал тотоп береһ ен,
Олаҡ тырғ ан батшағ а,
Ҡ алғ ан ө сө һ ен бер юлы –
Ярандары алдына.
Ер һ елкенгә ндә й булғ ан,
Ярандар ҙ а, батша ла,
Олаҡ тырғ ан батыр ҙ а
Он-талҡ анғ а ҡ алғ ан, ти,
Кү ҙ ҙ ә н ғ ә йеп булғ ан, ти.
Ҡ ан илағ ан ә сә лә р,
Һ ыҡ тап торғ ан аталар,
Ҡ улы бә йле балалар, –
Барыһ ы ла кү ргә н, ти,
Ябырылып Уралдың
Барыһ ы янына килгә н, ти.

Урал һ арайғ а барғ ан, ти,
Бар халыҡ ты йыйғ ан, ти,
Ҡ асҡ ан-боҫ ҡ ан – барына
Ү ҙ йортона ҡ айтырғ а
Урал фарман биргә н, ти.
Аранан баш һ айлатып,
Ү ҙ е китмә к булғ ан, ти.
Халыҡ тар йыйын ҡ орғ ан,
Урал уртала булғ ан.
Халыҡ эсендә ин ҡ арты
Былай тиеп ә йткә н, ти:
– Егет тә егет икә нһ ең,
Егет, батыр икә нһ ең.
Йө рә генә таянып,
Белә генә һ ыҙ ғ анып,
Беҙ ҙ ә йҙ ә рҙ е ҡ ыҙ ғ анып,
Килгә н батыр икә нһ ең,
Ең еп ятыр икә нһ ең!
Батша асыуын ҡ уптарғ ан,
Һ иң ә ҡ аршы ө скө ргә н,
Шул айҡ анлы беҙ ҙ ә рҙ е.
Шатлы азат иттергә н
Батша ҡ ыҙ ы булды бит,
Ул сә бә псе булды бит.
Һ ине һ ө йө п шаулашты,
Атаһ ы менә н даулашты;
Батша ҡ ыҙ ын ал, егет,
Бында тороп ҡ ал, егет! –
Тигә н һ ү ҙ ҙ е ишеткә с,
Барыһ ы ла димлә шкә с,
Урал алмаҡ булғ ан, ти,
Ҡ ыҙ ҙ ы алып, туй яһ ап,
Бер аҙ ҡ алмаҡ булғ ан, ти.

12 3 4 5 6 7 8 9 Следующая ⇒