Урал батыр. 3-сө бүлек

Уралдың Зә рҡ умды ү лемдә н алып ҡ алғ аны, уның менә н атаһ ы Ҡ ә һ ҡ ә һ ә батшағ а барғ аны, сер һ арайын асҡ аны, Гө лө станды ү ҙ енә алғ аны

Бер нисә кө н булғ ан һ уң,
Ҡ ыҙ ҙ ың туйы уҙ ғ ан һ уң,
Урал тағ ы киткә н, ти,
Кү п һ ыуҙ арҙ ы кискә н, ти.
Бара торғ ас, бер ерҙ ә,
Бер ҡ ая тау битендә,
Уйпат сая эсендә
Арыҫ ланынан тө шө п,
Ял итергә ятҡ анда,
Йылан ыҫ лағ ан тауыш
Ҡ олағ ына салынғ ан.
Ырғ ып тороп урынынан,
Тирә -яғ ына ҡ аранғ ан.
Йыраҡ тү гел, яҡ ында,
Бер ҡ улҡ ының янында:
Бейеклеген ҡ араһ аң, –
Арыҫ лан аша кү ренмә ҫ,
Оҙ онлоғ он ү лҫ ә һ ә ң, –
Йө ҙ аҙ ымда тү кә лмә ҫ,
Ғ ә лә мә т бер ҙ ур йылан
Ҡ улҡ ы эсенә н һ ө ҙ ө п,
Тотоп алғ ан бер болан.
Ай, айҡ аша, ти, былар,
Һ ай, сайҡ аша, ти, былар;
Аҙ аҡ сиктә тү ҙ алмай,
Йыланғ а ҡ аршы торалмай,
Сә сә п, йығ ылғ ан болан,
Арт һ анынан боландың
Шундуҡ ҡ апҡ ан, ти, йылан.
Урал барғ ан йү гереп;
Йылан ҡ ойроғ он болғ ап,
Дулай, ти, ағ ас һ ындырып.
Уралды ла йоторғ а
Ҡ ойроҡ менә н һ уҡ ҡ ан, ти,
Урал урап йыландың
Ҡ ойроғ онан тотҡ ан, ти.
– Ебә р һ ин боланды! – тип,
Йыланғ а Урал ә йткә н, ти.
Йылан бер һ ү ҙ ә йтмә гә н,
Боландың ул арт һ анын
Сә йнә гә н дә сә йнә гә н.
Тырышҡ ан, ти, был йылан
Ү ҙ телә ген итергә,
Боланды йотоп бө тө ргә
Тырышһ а ла, булмағ ан:
Ҙ ур мө гө ҙ ҙ ә туҡ тағ ан;
Ҡ ойроғ о менә н шаҡ арғ ан,
Унда ла мө гө ҙ һ ынмағ ан;
Ергә һ уҡ ҡ ан боланды –
Мө гө ҙ гә бер ни булмағ ан.
Бара-тора йыландың
Һ ис тә ҡ ә те ҡ алмағ ан;
Йотһ а, мө гө ҙ ебә рмә й,
Ҡ оҫ һ а, кире тибә лмә й;
Аптырағ ан, алйығ ан,
Һ ис тә эше сыҡ мағ ас,
Башҡ а сара ҡ алмағ ас,
Йылан, башын сә кә йтеп,
Уралғ а ҡ арап ялбарғ ан:
– Ай, егетем, ярҙ ам ит,
Шул булмаһ ын ү лемем,
Ҡ ә һ ҡ ә һ ә нең улымын,
Зә рҡ ум тигә н егетмен,
Ярҙ амына ҡ арыуғ а
Мин дә ярҙ ам итермен.
Юлымда юлдаш бул, тиһ ә ң,
Юлың а бергә китермен;
Ынйы-мә рйен һ ораһ аң,
Һ арайыма барырһ ың,
Телә гә нсә алырһ ың,
Ҡ унаҡ булып ҡ алырһ ың, –
Тигә н һ ү ҙ ҙ е ишеткә с,
Урал былай тигә н, ти:
– Һ ис тә ҡ арыу ҡ ылмағ ан,
Бер йә нгә лә теймә гә н,
Ҡ ан эсмә ҫ тә й боланды
Минең дошман Ү лемгә
Асмарланың бахырҙ ы,
Миң ә һ ө йлә серене,
Миң ә ә йт һ ин барыны,
Миң ә бү лә к кә рә кмә й,
Миң ә һ арай кә рә кмә й,
Мин сыҡ ҡ анмын илемдә н
Ҡ отҡ арырғ а кешене,
Ғ ә йепһ еҙ болан ишене
Яуыз дошман Ү лемдә н.

Зә рҡ ум:

– Ай, егетем, ә йтә йем,
Бар серемде һ ө йлә йем:
Беҙ гә яҡ ын бер ерҙ ә,
Ҡ оштар торғ ан ҙ ур илдә,
Самрау тигә н батша бар.
Шул батшаның Ҡ ояштан
Тыуып тө шкә н ҡ ыҙ ы бар.
Мин һ ораным – бирмә не,
– Һ ин йылан, – тип, ҡ ыҙ ы ла
Мине тартып килмә не.
Мин атама ялындым,
Кө нө н-кисен ялбарҙ ым,
– Атай, шуны ал, – тинем,
Һ ис булмаһ а иленә
Утлы яуың ас, – тинем.
– Бө гө н ауғ а сыҡ, тине,
Йылан туның кей, тине;
Ун ике тарбаҡ мө гө ҙ лө
Болан табып ей, тине –
Шуны йотһ аң, донъяла
Тө рлө тө ҫ кә керерһ ең,
Хә ү еф белмә й йө рө рһ ө ң;
Кешелә рҙ ең һ ылыуы,
Бер ир-егет булырһ ың;
Ҡ ош иленә барырһ ың,
Самрауҙ ың бер ҡ ыҙ ын
Ү ҙ ең һ айлап алырһ ың, –
Тигә с, ауғ а сыҡ ҡ айным,
Боланды ла йотҡ айным;
Инде хә лем ҡ алманы:
Ауыҙ ыма киплә нгә н
Мө гө ҙ ө һ ис һ ынманы,
Телә гә нем булманы.
Егет, мине хур итмә,
Бер изгелек ит, егет,
Миң ә ярҙ ам ит, егет!
Атама бергә барайыҡ,
Ни телә һ ә ң – алайыҡ.
Атамдан байлыҡ һ орама:
Донъяла һ ылыу ҡ ыҙ бирер,
Анһ ына ла алданма!
Һ арай тулы мал бирер,
Анһ ына ла алданма,
Ынйы-мә рйен – барыһ ын
Атам тү гер алдың а, –
Анһ ына ла алданма!
Аҙ аҡ сиктә атайым:
– Ынйы-мә рйен һ ө ймә гә н,
Байлыҡ ҡ а баш эймә гә н,
Ай, һ ылыу ҡ ыҙ, тимә гә н,
Был донъяла йө рө п тә,
Ишетеп тә, кү реп тә
Һ ис берә ү ҙ е тапманым,
Бирер нә мә м ҡ алманы,
Инде ү ҙ ең ә туҡ таным,
Егет, ә йтсе телә ген,
Ҙ ур эшең ә бү лә гем, –
Тиер һ иң ә атайым.
Алдан ә йтеп ҡ уяйым:
Аждаһ а туның һ ал, – тирһ ең,
Ҡ ош туның ды кей, – тирһ ең,
Ҡ ош телең де сығ арып,
Ауыҙ ыма бир, – тирһ ең.
Атам һ ине ҡ урҡ ытыр,
Ташҡ а тө кө рө п кү рһ ә тер,
Ташты һ ыуҙ ай ҡ айнатыр.
Ә гә р тауғ а тө кө рһ ә,
Тауы иреп, һ ыу булыр,
Ағ ып бары шул саҡ та,
Бер ү ҙ ә нгә йыйылыр,
Осо-сиге кү ренмә ҫ
Ялтырағ ан кү л булыр.
Анһ ынан да ҡ урҡ ма һ ин,
Һ аман телен һ ора һ ин.
Атам телен ү пкә н һ уң, –
Кү ң еле йомшап киткә н һ уң,
Ни һ орайһ ың бү лә ккә? – тип,
Һ иң ә ҡ арап ә йткә н һ уң:
– Бер ҙ ур илдә батшаның
Яҡ шылыҡ ҡ а яҡ шылыҡ
Ҡ ылыр эшен белә һ ен,
Ү ҙ һ ө йгә нең ни булһ а,
Шуны миң ә бирә һ ең, –
Тигә с, ынйы башлы таяғ ын
Бирһ ә, уны алырһ ың.
Ул таяҡ тың даны шул:
Һ ыуғ а тө шһ ә ң, батмаҫ һ ың,
Утҡ а инһ ә ң, янмаҫ һ ың,
Кү ренмә ҫ кә телә һ ә ң,
Һ ис бер йә н дә кү рә лмә ҫ,
Дошман һ ине эҙ лә һ ә,
Бер ҡ асан да табалмаҫ, –
Тиеп Зә рҡ ум ялбарғ ас,
Урал мө гө ҙ ҙ ө һ ындырғ ан,
Йылан, боланды йотҡ ас,
Шундуҡ бер егет булғ ан.
Уйламаҫ тан-нитмә ҫ тә н,
Һ ү ҙ ҙ ә ре лә бө тмә ҫ тә н,
Бер һ ыҙ ғ ырыу ишеткә н,
Зә рҡ умдың йө ҙ ө шул саҡ
Ағ арынып, буҙ булғ ан.
Урал: – Ни? – тип һ орағ ан,
Зә рҡ ум бер ни ә йтмә гә н,
Унан серен йә шергә н.
– Атам белде серемде,
Мин һ ө йлә гә н уйымды;
Был егеттә н яҙ лыҡ һ ам,
Быны йотмай ебә рһ ә м,
Атам йө рә ге ташыр,
Асыуынан мине аҫ ыр.
Йоторғ а кө с алалмам,
Ҡ ойроғ омдо боғ алаҡ
Тағ ы да мин ҡ ылалмам.
Атама илтеп тапшырһ ам,
Аяғ ына баш орһ ам,
Аҙ -маҙ яза алырмын,
Ү ҙ ем иҫ ә н ҡ алырмын, –
Тигә н уйҙ ы уйлағ ан,
Тик Уралғ а ә йтмә гә н,
– Атам эҙ лә тә икә н, – тип,
Ул Уралды алдағ ан.
– Ә йҙ ә, егет, барайыҡ,
Беҙ ҙ ә ҡ унаҡ булайыҡ,
Атайымдан бү лә ккә
Мин ә йткә нде һ орайыҡ, –
Тип Уралды ө ндә гә н,
Һ арайына димлә гә н.
– Йылан илене кү рә йем,
Бар серене белә йем,
Якшылыҡ ҡ а яманлыҡ
Була икә н донъяла,
Бергә барып кү рә йем.
Егет һ ү ҙ е бер булыр,
Алғ а алғ ан уй булыр,
Тартынмайса барайым.
Ү лем ең ер йө рә ктең,
Уны йығ ыр белә ктең
Батырлығ ын һ ынайым, –
Тиеп Урал уйлағ ан,
Барыу юлын һ айлағ ан,
– Һ ау булһ ам, кире килермен,
Һ инең менә н булырмын.
Килмә һ ә м, оҙ аҡ кө тмә ҫ һ ең,
Ситтә ғ ү мер итмә ҫ һ ең,
Тө ҫ ә ү еллә п юлың дан,
Илгә ҡ айтып китерһ ең,
Минә н сә лә м ә йтерһ ең, – тип,
Арыҫ ланына ә йткә н, ти,
Маң лайынан ү пкә н, ти,
Шунда ҡ уйып киткә н, ти.
Бергә киткә н, ти, былар,
Кү п ер ү ткә н, ти, былар.
Кү ккә олғ ашҡ ан ҙ ур тауҙ ай
Ҡ ара кү ргә н алдында,
Нә ж(ә )ғ ә йҙ ә й ялтырағ ан
Ут уйнай, ти, янында.
Кү к томандар ҡ аплағ ан,
Ут һ ө рө мө бө ркө лгә н
Нә мә кү ргә с юлында,
Урал: – Ни? – тип һ орағ ан,
– Һ арайҙ арҙ ы һ аҡ лағ ан
Тау тү гел ул, йылан, – тип,
Зә рҡ ум уғ а аң латҡ ан.
Барып еткә н, ти, былар,
Шунда кү ргә н, ти, Урал:
Тимер ҡ ойма янында
Уралып ү ҙ яйына
Туғ ыҙ башлы бер йылан –
Һ аҡ сы икә нен белгә н.
Зә рҡ ум башлап барғ ан, ти,
Туғ ыҙ башлы йыланғ а:
– Асҡ ыс килтер! – тигә н, ти.
Йылан шыжлап һ ыҙ ғ ырғ ан,
Тау-таш ауғ андай булғ ан,
Бер саҡ тауыш ҡ уҙ ғ алғ ан:
Алтышар башлы дү рт йылан
Асҡ ыс һ ө йрә й икә н, ти,
Шул асҡ ыстың тауышы
Шундай шаулай икә н, ти.
Шул ҙ ур асҡ ысты алып,
Һ арайҙ ы асҡ ан, ти, барып.
– Ә йҙ ә, егет, инә тор,
Мин атама барайым,
Бында алып килә йем, –
Тиеп Зә рҡ ум киткә н, ти,
Уралды шунда япҡ ан, ти.
Бер саҡ һ арай тирә һ е:
Эреһ е-вағ ы, тө рлө һ ө –
Йылан килеп тулғ ан, ти;
Тө рлө һ ү ҙ ҙ ә р булғ ан, ти,
Урал тың лап торғ ан, ти.
Ун бер башлы бер йылан:
– Сират миң ә ашарғ а –
Ун икенсе баш яһ арғ а,
Батшағ а иң яҡ ын бер
Вә зиренә н булырғ а.
Туғ ыҙ башлы бер йылан:
– Юҡ, был кеше батшаның
Серен алды улынан,
Вә ғ ә ҙ ә алды ҡ улынан;
Быны батша йә ү ҙ е,
Йә булмаһ а мин йотам:
Батшабыҙ ҙ ың бар серен
Ү ҙ башымда мин тотам.
Батша уны ашамаҫ,
Улын яҡ лап ҡ отҡ арғ ас,
Ашаһ а ла, баш ү ҫ мә ҫ.
Юҡ ҡ а йыйылып тормағ ыҙ,
Ымһ ынышып йө рө мә геҙ,
Һ еҙ гә теймә ҫ – кө тмә геҙ, –
Тигә с, барыһ ы таралғ ан.
Туғ ыҙ башлы ҙ ур йылан
Шул тирә лә уралғ ан.
Ҡ апҡ ағ а яҡ ын килгә н, ти,
Бер ҡ ыҙ тө ҫ лө булғ ан, ти,
Урал янына инеп,
Арбамаҡ сы булғ ан, ти,
Уралғ а ҡ ул һ уҙ ғ ан, ти.
Урал ҡ улын ҡ ыҫ ҡ ан, ти, –
Бармаҡ тары осонан
Ҡ аны бә реп сыҡ ҡ ан, ти;
Йылан тү ҙ мә й ҡ ыҫ ыуҙ ан
Ут бө ркмә к булғ ан, ти;
Урал сә сеп ғ ә йрә тен,
Боғ аҙ ынан алғ ан, ти.
– Һ ин бит серҙ е белеү се,
Кеше ашап ятыусы,
Баш ү ҫ тереп йө рө ү се,
Ҡ ә һ ҡ ә һ ә нең бар серен,
Башын һ аҡ лап тороусы, –
Тигә н һ ү ҙ ҙ е ишеткә с,
Аптырауғ а ҡ алғ ан, ти:
– Ай, тә ң рем икә нһ ең,
Мин быны һ ис белмә нем,
Кешеһ ең, тип уйланым.
Шуғ а бая батшама:
– Улың серҙ е кешегә,
Беҙ гә дошман ишегә
Һ ө йлә гә н бит, – тигә йнем, –
Тиеп, йылан Уралдың
Аяғ ына йығ ылғ ан,
Бил урталай һ ығ ылғ ан.
Еҫ кә непме, һ иҙ епме,
Кү п тә ү тмә й был йылан:
– Юҡ, юҡ, тә ң рем тү гел һ ин –
Кеше еҫ е аң ҡ ыны –
Ысын кеше икә нһ ең!
Батша улын һ ө йлә теп,
Бө тә серҙ е белгә нһ ең,
Серҙ е аң лап килгә нһ ең, –
Тиеп ырғ ып торғ ан, ти,
Ауыҙ асып, ажғ ырып,
Утын бө ркмә к булғ ан, ти.
Урал ҡ урҡ ып тормағ ан,
Башына бер орғ ан, ти, –
Бер башынан сылтырап,
Ергә асҡ ыс ҡ ойолғ ан,
Һ игеҙ баштан тағ ы ла
Һ игеҙ батыр бар булғ ан.
– Барыбыҙ ҙ а кеше инек,
Илебеҙ ҙ ә ир инек,
Йылан беҙ ҙ е ашаны, –
Ү ҙ енә баш яһ аны.
Яр йыландың йө рә ген –
Алтын асҡ ыс табырһ ың
Сер һ арайын асырһ ың,
Телә гә нең алырһ ың, –
Тип тегелә р ә йткә н, ти.
Урал йө рә ген ярғ ан, ти, –
Сер һ арайын асҡ ан, ти:
Ынйы менә н биҙ ә нгә н,
Ебә к менә н уранғ ан,
Йө зө -башы һ арғ айғ ан
Бер һ ылыу ҡ ыҙ кү ренгә н;
Ҡ ыҙ янында – бер ишек,
Шуны барып асҡ ан, ти;
Бер тә хеттең янында
Ынйы таяҡ кү ргә н, ти.
– Алсы, егет, таяҡ ты, – тип, -
Теге кешелә р ә йткә н, ти.
Шул саҡ һ арай ишеген
Бер аҡ йылан асҡ ан, ти;
– Был кем бында инеү се,
Һ ис кешегә теймә ҫ тә й
Таяғ ымды алыусы? – тип,
Йылан килеп Уралғ а,
Йотайым тип, уҡ талһ а,
Урал тотоп алғ ан, ти,
Ергә урап һ алғ ан, ти,
Ошо һ ү ҙ ҙ е ә йткә н, ти:
– Кеше юйыр Ү лемде
Эҙ лә п сыҡ ҡ ан батырмын;
Ү лем яҡ лы берә ү ҙ е
Ерҙ ә имен ҡ уймамын;
Атым Урал булғ анда,
Затым кешенә н булып,
Был донъяғ а тыуғ анда,
Кешегә ярҙ ам итермен,
Илем байман итермен,
Кешегә дошман булғ андың
Барын тар-мар итермен.
Батша булһ аң, бир фарман:
Бө тә йылан йыйылһ ын,
Кеше ейгә н баштары
Бары ергә эйелһ ен, –
Барын турап бө тө рмө н,
Кире кеше итермен.
Яуыз Ү лем юлдашы,
Бө тә йылан-яуызды, –
Барын тар-мар итермен! –
Тигә н һ ү ҙ ен ишеткә с,
Батырлығ ын һ ынағ ас,
Йылан да буй биргә н, ти.
– Таяғ ым киткә с ҡ улымдан –
Кө сө м һ индә, – тигә н, ти.
Батша фарман биргә н, ти:
Бар йыланды йыйғ ан, ти;
Кеше ашап ү ҫ кә ндең
Башын Урал ҡ ырҡ ҡ ан, ти, –
Баштан кешелә р сыҡ ҡ ан, ти.
Бар һ арайҙ ы астырғ ан,
Зиндандағ ы тотҡ ондоң
Барыһ ын да ҡ отҡ арғ ан.
– Хә ҙ ер улың ды тап, – тигә н,
Эҙ лә п алып кил! – тигә н.
Халыҡ иреккә сыҡ ҡ ан, ти,
Бикле ятҡ ан һ ылыу ҡ ыҙ –
Ул да бергә сыҡ ҡ ан, ти;
Барыһ ы ла килгә н, ти,
Уралды һ ырып алғ ан, ти:
– Тә ң ре бирмә ҫ ярҙ амды
Беҙ гә, егет, атҡ арҙ ың,
Ил ҡ аплағ ан яуыздың
Утлы яуын аҡ тарҙ ың.
Инде, егет, нишлә йек,
Ниндә й бү лә к бирә йек,
Ни тип ә йтеп ҙ урлайыҡ?
– Һ ис бер ҙ урлыҡ кә рә кмә й.
Ил батыры шул булыр –
Кеше һ ө йө р ир булыр,
Һ еҙ ҙ ең шатлыҡ – минеке,
Минең шатлыҡ – һ еҙ ҙ еке.
Илдең барын йыяйыҡ,
Кү мә клә п туй ҡ ылайыҡ,
Арағ ыҙ ҙ ан берә ү ҙ е
Башлыҡ итеп ҡ уяйыҡ.
Йыланғ а ҡ аршы яу тотҡ ан,
Кү п йыл буйы һ уғ ышҡ ан
Алғ ыр тигә н ир булғ ан, –
Шуны башлыҡ ҡ ылғ ан, ти.
Алғ ыр ҡ арт ҡ орҙ ашының
Тоғ ро бер юлдашының
Ҡ ыҙ ы ҡ алғ ан – Гө лө стан –
Ҡ ә һ ҡ ә һ ә лә ҡ ол булғ ан,
Һ арайҙ а бая осрағ ан
Ошо ҡ ыҙ ҙ ы димлә шеп,
Уралғ а бирмә к булғ андар.
Урал халыҡ тың уйҙ арын –
Ҡ ыҙ ҙ ы алыр туйҙ арын
Бер аҙ һ уң латмаҡ булғ ан,
Ә зрә ҡ ә не ең гә нсе,
Туйҙ ы туҡ татмаҡ булғ ан.
Арала иң ө лкә не,
Донъяны кү п кү ргә не:
– Һ ә р йыл ғ ү мер бер батыр
Иле ө сө н яратыр.
Быуын-быуын ү тер ул,
Килә сә к быуын етер ул,
Һ инең даның ҡ алһ а ла,
Ҡ улда ғ ә йрә т бө тө р ул.
Ир бө тһ ә лә, ил бө тмә ҫ,
Ил батыры – батырҙ ан,
Батыр ирҙ ә н тыуыр ул;
Атанан кү реп, уҡ юнып,
Ө лкә ндә н кү реп, яу ҡ ыуып,
Ил эсендә ү ҫ ер ул,
Утын-һ ыуын кисер ул.
Батырҙ ан батыр тыуғ анда,
Бер быуын тип һ аналғ ан
Илдә ғ ү мер ү тер ул.
Батыр атанан ҡ от йә йгә н,
Матур ә сә нә н һ ө т имгә н,
Һ иң ә тиң дә ш булыр ҡ ыҙ,
Батырғ а ә сә булыр ҡ ыҙ, –
Тигә с, Урал тың лағ ан:
Гө лө станды алғ ан, ти,
Бер оло туй ҡ ылғ ан, ти,
Бергә ҡ унаҡ булғ ан, ти.

⇐ Предыдущая 123 4 5 6 7 8 9 Следующая ⇒