Урал батыр. 3-сө бүлек
Уралдың Зә рҡ умды ү лемдә н алып ҡ алғ аны, уның менә н атаһ ы Ҡ ә һ ҡ ә һ ә батшағ а барғ аны, сер һ арайын асҡ аны, Гө лө станды ү ҙ енә алғ аны
Бер нисә кө н булғ ан һ уң, Ҡ ыҙ ҙ ың туйы уҙ ғ ан һ уң, Урал тағ ы киткә н, ти, Кү п һ ыуҙ арҙ ы кискә н, ти. Бара торғ ас, бер ерҙ ә, Бер ҡ ая тау битендә, Уйпат сая эсендә Арыҫ ланынан тө шө п, Ял итергә ятҡ анда, Йылан ыҫ лағ ан тауыш Ҡ олағ ына салынғ ан. Ырғ ып тороп урынынан, Тирә -яғ ына ҡ аранғ ан. Йыраҡ тү гел, яҡ ында, Бер ҡ улҡ ының янында: Бейеклеген ҡ араһ аң, – Арыҫ лан аша кү ренмә ҫ, Оҙ онлоғ он ү лҫ ә һ ә ң, – Йө ҙ аҙ ымда тү кә лмә ҫ, Ғ ә лә мә т бер ҙ ур йылан Ҡ улҡ ы эсенә н һ ө ҙ ө п, Тотоп алғ ан бер болан. Ай, айҡ аша, ти, былар, Һ ай, сайҡ аша, ти, былар; Аҙ аҡ сиктә тү ҙ алмай, Йыланғ а ҡ аршы торалмай, Сә сә п, йығ ылғ ан болан, Арт һ анынан боландың Шундуҡ ҡ апҡ ан, ти, йылан. Урал барғ ан йү гереп; Йылан ҡ ойроғ он болғ ап, Дулай, ти, ағ ас һ ындырып. Уралды ла йоторғ а Ҡ ойроҡ менә н һ уҡ ҡ ан, ти, Урал урап йыландың Ҡ ойроғ онан тотҡ ан, ти. – Ебә р һ ин боланды! – тип, Йыланғ а Урал ә йткә н, ти. Йылан бер һ ү ҙ ә йтмә гә н, Боландың ул арт һ анын Сә йнә гә н дә сә йнә гә н. Тырышҡ ан, ти, был йылан Ү ҙ телә ген итергә, Боланды йотоп бө тө ргә Тырышһ а ла, булмағ ан: Ҙ ур мө гө ҙ ҙ ә туҡ тағ ан; Ҡ ойроғ о менә н шаҡ арғ ан, Унда ла мө гө ҙ һ ынмағ ан; Ергә һ уҡ ҡ ан боланды – Мө гө ҙ гә бер ни булмағ ан. Бара-тора йыландың Һ ис тә ҡ ә те ҡ алмағ ан; Йотһ а, мө гө ҙ ебә рмә й, Ҡ оҫ һ а, кире тибә лмә й; Аптырағ ан, алйығ ан, Һ ис тә эше сыҡ мағ ас, Башҡ а сара ҡ алмағ ас, Йылан, башын сә кә йтеп, Уралғ а ҡ арап ялбарғ ан: – Ай, егетем, ярҙ ам ит, Шул булмаһ ын ү лемем, Ҡ ә һ ҡ ә һ ә нең улымын, Зә рҡ ум тигә н егетмен, Ярҙ амына ҡ арыуғ а Мин дә ярҙ ам итермен. Юлымда юлдаш бул, тиһ ә ң, Юлың а бергә китермен; Ынйы-мә рйен һ ораһ аң, Һ арайыма барырһ ың, Телә гә нсә алырһ ың, Ҡ унаҡ булып ҡ алырһ ың, – Тигә н һ ү ҙ ҙ е ишеткә с, Урал былай тигә н, ти: – Һ ис тә ҡ арыу ҡ ылмағ ан, Бер йә нгә лә теймә гә н, Ҡ ан эсмә ҫ тә й боланды Минең дошман Ү лемгә Асмарланың бахырҙ ы, Миң ә һ ө йлә серене, Миң ә ә йт һ ин барыны, Миң ә бү лә к кә рә кмә й, Миң ә һ арай кә рә кмә й, Мин сыҡ ҡ анмын илемдә н Ҡ отҡ арырғ а кешене, Ғ ә йепһ еҙ болан ишене Яуыз дошман Ү лемдә н.
Зә рҡ ум:
– Ай, егетем, ә йтә йем, Бар серемде һ ө йлә йем: Беҙ гә яҡ ын бер ерҙ ә, Ҡ оштар торғ ан ҙ ур илдә, Самрау тигә н батша бар. Шул батшаның Ҡ ояштан Тыуып тө шкә н ҡ ыҙ ы бар. Мин һ ораным – бирмә не, – Һ ин йылан, – тип, ҡ ыҙ ы ла Мине тартып килмә не. Мин атама ялындым, Кө нө н-кисен ялбарҙ ым, – Атай, шуны ал, – тинем, Һ ис булмаһ а иленә Утлы яуың ас, – тинем. – Бө гө н ауғ а сыҡ, тине, Йылан туның кей, тине; Ун ике тарбаҡ мө гө ҙ лө Болан табып ей, тине – Шуны йотһ аң, донъяла Тө рлө тө ҫ кә керерһ ең, Хә ү еф белмә й йө рө рһ ө ң; Кешелә рҙ ең һ ылыуы, Бер ир-егет булырһ ың; Ҡ ош иленә барырһ ың, Самрауҙ ың бер ҡ ыҙ ын Ү ҙ ең һ айлап алырһ ың, – Тигә с, ауғ а сыҡ ҡ айным, Боланды ла йотҡ айным; Инде хә лем ҡ алманы: Ауыҙ ыма киплә нгә н Мө гө ҙ ө һ ис һ ынманы, Телә гә нем булманы. Егет, мине хур итмә, Бер изгелек ит, егет, Миң ә ярҙ ам ит, егет! Атама бергә барайыҡ, Ни телә һ ә ң – алайыҡ. Атамдан байлыҡ һ орама: Донъяла һ ылыу ҡ ыҙ бирер, Анһ ына ла алданма! Һ арай тулы мал бирер, Анһ ына ла алданма, Ынйы-мә рйен – барыһ ын Атам тү гер алдың а, – Анһ ына ла алданма! Аҙ аҡ сиктә атайым: – Ынйы-мә рйен һ ө ймә гә н, Байлыҡ ҡ а баш эймә гә н, Ай, һ ылыу ҡ ыҙ, тимә гә н, Был донъяла йө рө п тә, Ишетеп тә, кү реп тә Һ ис берә ү ҙ е тапманым, Бирер нә мә м ҡ алманы, Инде ү ҙ ең ә туҡ таным, Егет, ә йтсе телә ген, Ҙ ур эшең ә бү лә гем, – Тиер һ иң ә атайым. Алдан ә йтеп ҡ уяйым: Аждаһ а туның һ ал, – тирһ ең, Ҡ ош туның ды кей, – тирһ ең, Ҡ ош телең де сығ арып, Ауыҙ ыма бир, – тирһ ең. Атам һ ине ҡ урҡ ытыр, Ташҡ а тө кө рө п кү рһ ә тер, Ташты һ ыуҙ ай ҡ айнатыр. Ә гә р тауғ а тө кө рһ ә, Тауы иреп, һ ыу булыр, Ағ ып бары шул саҡ та, Бер ү ҙ ә нгә йыйылыр, Осо-сиге кү ренмә ҫ Ялтырағ ан кү л булыр. Анһ ынан да ҡ урҡ ма һ ин, Һ аман телен һ ора һ ин. Атам телен ү пкә н һ уң, – Кү ң еле йомшап киткә н һ уң, Ни һ орайһ ың бү лә ккә? – тип, Һ иң ә ҡ арап ә йткә н һ уң: – Бер ҙ ур илдә батшаның Яҡ шылыҡ ҡ а яҡ шылыҡ Ҡ ылыр эшен белә һ ен, Ү ҙ һ ө йгә нең ни булһ а, Шуны миң ә бирә һ ең, – Тигә с, ынйы башлы таяғ ын Бирһ ә, уны алырһ ың. Ул таяҡ тың даны шул: Һ ыуғ а тө шһ ә ң, батмаҫ һ ың, Утҡ а инһ ә ң, янмаҫ һ ың, Кү ренмә ҫ кә телә һ ә ң, Һ ис бер йә н дә кү рә лмә ҫ, Дошман һ ине эҙ лә һ ә, Бер ҡ асан да табалмаҫ, – Тиеп Зә рҡ ум ялбарғ ас, Урал мө гө ҙ ҙ ө һ ындырғ ан, Йылан, боланды йотҡ ас, Шундуҡ бер егет булғ ан. Уйламаҫ тан-нитмә ҫ тә н, Һ ү ҙ ҙ ә ре лә бө тмә ҫ тә н, Бер һ ыҙ ғ ырыу ишеткә н, Зә рҡ умдың йө ҙ ө шул саҡ Ағ арынып, буҙ булғ ан. Урал: – Ни? – тип һ орағ ан, Зә рҡ ум бер ни ә йтмә гә н, Унан серен йә шергә н. – Атам белде серемде, Мин һ ө йлә гә н уйымды; Был егеттә н яҙ лыҡ һ ам, Быны йотмай ебә рһ ә м, Атам йө рә ге ташыр, Асыуынан мине аҫ ыр. Йоторғ а кө с алалмам, Ҡ ойроғ омдо боғ алаҡ Тағ ы да мин ҡ ылалмам. Атама илтеп тапшырһ ам, Аяғ ына баш орһ ам, Аҙ -маҙ яза алырмын, Ү ҙ ем иҫ ә н ҡ алырмын, – Тигә н уйҙ ы уйлағ ан, Тик Уралғ а ә йтмә гә н, – Атам эҙ лә тә икә н, – тип, Ул Уралды алдағ ан. – Ә йҙ ә, егет, барайыҡ, Беҙ ҙ ә ҡ унаҡ булайыҡ, Атайымдан бү лә ккә Мин ә йткә нде һ орайыҡ, – Тип Уралды ө ндә гә н, Һ арайына димлә гә н. – Йылан илене кү рә йем, Бар серене белә йем, Якшылыҡ ҡ а яманлыҡ Була икә н донъяла, Бергә барып кү рә йем. Егет һ ү ҙ е бер булыр, Алғ а алғ ан уй булыр, Тартынмайса барайым. Ү лем ең ер йө рә ктең, Уны йығ ыр белә ктең Батырлығ ын һ ынайым, – Тиеп Урал уйлағ ан, Барыу юлын һ айлағ ан, – Һ ау булһ ам, кире килермен, Һ инең менә н булырмын. Килмә һ ә м, оҙ аҡ кө тмә ҫ һ ең, Ситтә ғ ү мер итмә ҫ һ ең, Тө ҫ ә ү еллә п юлың дан, Илгә ҡ айтып китерһ ең, Минә н сә лә м ә йтерһ ең, – тип, Арыҫ ланына ә йткә н, ти, Маң лайынан ү пкә н, ти, Шунда ҡ уйып киткә н, ти. Бергә киткә н, ти, былар, Кү п ер ү ткә н, ти, былар. Кү ккә олғ ашҡ ан ҙ ур тауҙ ай Ҡ ара кү ргә н алдында, Нә ж(ә )ғ ә йҙ ә й ялтырағ ан Ут уйнай, ти, янында. Кү к томандар ҡ аплағ ан, Ут һ ө рө мө бө ркө лгә н Нә мә кү ргә с юлында, Урал: – Ни? – тип һ орағ ан, – Һ арайҙ арҙ ы һ аҡ лағ ан Тау тү гел ул, йылан, – тип, Зә рҡ ум уғ а аң латҡ ан. Барып еткә н, ти, былар, Шунда кү ргә н, ти, Урал: Тимер ҡ ойма янында Уралып ү ҙ яйына Туғ ыҙ башлы бер йылан – Һ аҡ сы икә нен белгә н. Зә рҡ ум башлап барғ ан, ти, Туғ ыҙ башлы йыланғ а: – Асҡ ыс килтер! – тигә н, ти. Йылан шыжлап һ ыҙ ғ ырғ ан, Тау-таш ауғ андай булғ ан, Бер саҡ тауыш ҡ уҙ ғ алғ ан: Алтышар башлы дү рт йылан Асҡ ыс һ ө йрә й икә н, ти, Шул асҡ ыстың тауышы Шундай шаулай икә н, ти. Шул ҙ ур асҡ ысты алып, Һ арайҙ ы асҡ ан, ти, барып. – Ә йҙ ә, егет, инә тор, Мин атама барайым, Бында алып килә йем, – Тиеп Зә рҡ ум киткә н, ти, Уралды шунда япҡ ан, ти. Бер саҡ һ арай тирә һ е: Эреһ е-вағ ы, тө рлө һ ө – Йылан килеп тулғ ан, ти; Тө рлө һ ү ҙ ҙ ә р булғ ан, ти, Урал тың лап торғ ан, ти. Ун бер башлы бер йылан: – Сират миң ә ашарғ а – Ун икенсе баш яһ арғ а, Батшағ а иң яҡ ын бер Вә зиренә н булырғ а. Туғ ыҙ башлы бер йылан: – Юҡ, был кеше батшаның Серен алды улынан, Вә ғ ә ҙ ә алды ҡ улынан; Быны батша йә ү ҙ е, Йә булмаһ а мин йотам: Батшабыҙ ҙ ың бар серен Ү ҙ башымда мин тотам. Батша уны ашамаҫ, Улын яҡ лап ҡ отҡ арғ ас, Ашаһ а ла, баш ү ҫ мә ҫ. Юҡ ҡ а йыйылып тормағ ыҙ, Ымһ ынышып йө рө мә геҙ, Һ еҙ гә теймә ҫ – кө тмә геҙ, – Тигә с, барыһ ы таралғ ан. Туғ ыҙ башлы ҙ ур йылан Шул тирә лә уралғ ан. Ҡ апҡ ағ а яҡ ын килгә н, ти, Бер ҡ ыҙ тө ҫ лө булғ ан, ти, Урал янына инеп, Арбамаҡ сы булғ ан, ти, Уралғ а ҡ ул һ уҙ ғ ан, ти. Урал ҡ улын ҡ ыҫ ҡ ан, ти, – Бармаҡ тары осонан Ҡ аны бә реп сыҡ ҡ ан, ти; Йылан тү ҙ мә й ҡ ыҫ ыуҙ ан Ут бө ркмә к булғ ан, ти; Урал сә сеп ғ ә йрә тен, Боғ аҙ ынан алғ ан, ти. – Һ ин бит серҙ е белеү се, Кеше ашап ятыусы, Баш ү ҫ тереп йө рө ү се, Ҡ ә һ ҡ ә һ ә нең бар серен, Башын һ аҡ лап тороусы, – Тигә н һ ү ҙ ҙ е ишеткә с, Аптырауғ а ҡ алғ ан, ти: – Ай, тә ң рем икә нһ ең, Мин быны һ ис белмә нем, Кешеһ ең, тип уйланым. Шуғ а бая батшама: – Улың серҙ е кешегә, Беҙ гә дошман ишегә Һ ө йлә гә н бит, – тигә йнем, – Тиеп, йылан Уралдың Аяғ ына йығ ылғ ан, Бил урталай һ ығ ылғ ан. Еҫ кә непме, һ иҙ епме, Кү п тә ү тмә й был йылан: – Юҡ, юҡ, тә ң рем тү гел һ ин – Кеше еҫ е аң ҡ ыны – Ысын кеше икә нһ ең! Батша улын һ ө йлә теп, Бө тә серҙ е белгә нһ ең, Серҙ е аң лап килгә нһ ең, – Тиеп ырғ ып торғ ан, ти, Ауыҙ асып, ажғ ырып, Утын бө ркмә к булғ ан, ти. Урал ҡ урҡ ып тормағ ан, Башына бер орғ ан, ти, – Бер башынан сылтырап, Ергә асҡ ыс ҡ ойолғ ан, Һ игеҙ баштан тағ ы ла Һ игеҙ батыр бар булғ ан. – Барыбыҙ ҙ а кеше инек, Илебеҙ ҙ ә ир инек, Йылан беҙ ҙ е ашаны, – Ү ҙ енә баш яһ аны. Яр йыландың йө рә ген – Алтын асҡ ыс табырһ ың Сер һ арайын асырһ ың, Телә гә нең алырһ ың, – Тип тегелә р ә йткә н, ти. Урал йө рә ген ярғ ан, ти, – Сер һ арайын асҡ ан, ти: Ынйы менә н биҙ ә нгә н, Ебә к менә н уранғ ан, Йө зө -башы һ арғ айғ ан Бер һ ылыу ҡ ыҙ кү ренгә н; Ҡ ыҙ янында – бер ишек, Шуны барып асҡ ан, ти; Бер тә хеттең янында Ынйы таяҡ кү ргә н, ти. – Алсы, егет, таяҡ ты, – тип, - Теге кешелә р ә йткә н, ти. Шул саҡ һ арай ишеген Бер аҡ йылан асҡ ан, ти; – Был кем бында инеү се, Һ ис кешегә теймә ҫ тә й Таяғ ымды алыусы? – тип, Йылан килеп Уралғ а, Йотайым тип, уҡ талһ а, Урал тотоп алғ ан, ти, Ергә урап һ алғ ан, ти, Ошо һ ү ҙ ҙ е ә йткә н, ти: – Кеше юйыр Ү лемде Эҙ лә п сыҡ ҡ ан батырмын; Ү лем яҡ лы берә ү ҙ е Ерҙ ә имен ҡ уймамын; Атым Урал булғ анда, Затым кешенә н булып, Был донъяғ а тыуғ анда, Кешегә ярҙ ам итермен, Илем байман итермен, Кешегә дошман булғ андың Барын тар-мар итермен. Батша булһ аң, бир фарман: Бө тә йылан йыйылһ ын, Кеше ейгә н баштары Бары ергә эйелһ ен, – Барын турап бө тө рмө н, Кире кеше итермен. Яуыз Ү лем юлдашы, Бө тә йылан-яуызды, – Барын тар-мар итермен! – Тигә н һ ү ҙ ен ишеткә с, Батырлығ ын һ ынағ ас, Йылан да буй биргә н, ти. – Таяғ ым киткә с ҡ улымдан – Кө сө м һ индә, – тигә н, ти. Батша фарман биргә н, ти: Бар йыланды йыйғ ан, ти; Кеше ашап ү ҫ кә ндең Башын Урал ҡ ырҡ ҡ ан, ти, – Баштан кешелә р сыҡ ҡ ан, ти. Бар һ арайҙ ы астырғ ан, Зиндандағ ы тотҡ ондоң Барыһ ын да ҡ отҡ арғ ан. – Хә ҙ ер улың ды тап, – тигә н, Эҙ лә п алып кил! – тигә н. Халыҡ иреккә сыҡ ҡ ан, ти, Бикле ятҡ ан һ ылыу ҡ ыҙ – Ул да бергә сыҡ ҡ ан, ти; Барыһ ы ла килгә н, ти, Уралды һ ырып алғ ан, ти: – Тә ң ре бирмә ҫ ярҙ амды Беҙ гә, егет, атҡ арҙ ың, Ил ҡ аплағ ан яуыздың Утлы яуын аҡ тарҙ ың. Инде, егет, нишлә йек, Ниндә й бү лә к бирә йек, Ни тип ә йтеп ҙ урлайыҡ? – Һ ис бер ҙ урлыҡ кә рә кмә й. Ил батыры шул булыр – Кеше һ ө йө р ир булыр, Һ еҙ ҙ ең шатлыҡ – минеке, Минең шатлыҡ – һ еҙ ҙ еке. Илдең барын йыяйыҡ, Кү мә клә п туй ҡ ылайыҡ, Арағ ыҙ ҙ ан берә ү ҙ е Башлыҡ итеп ҡ уяйыҡ. Йыланғ а ҡ аршы яу тотҡ ан, Кү п йыл буйы һ уғ ышҡ ан Алғ ыр тигә н ир булғ ан, – Шуны башлыҡ ҡ ылғ ан, ти. Алғ ыр ҡ арт ҡ орҙ ашының Тоғ ро бер юлдашының Ҡ ыҙ ы ҡ алғ ан – Гө лө стан – Ҡ ә һ ҡ ә һ ә лә ҡ ол булғ ан, Һ арайҙ а бая осрағ ан Ошо ҡ ыҙ ҙ ы димлә шеп, Уралғ а бирмә к булғ андар. Урал халыҡ тың уйҙ арын – Ҡ ыҙ ҙ ы алыр туйҙ арын Бер аҙ һ уң латмаҡ булғ ан, Ә зрә ҡ ә не ең гә нсе, Туйҙ ы туҡ татмаҡ булғ ан. Арала иң ө лкә не, Донъяны кү п кү ргә не: – Һ ә р йыл ғ ү мер бер батыр Иле ө сө н яратыр. Быуын-быуын ү тер ул, Килә сә к быуын етер ул, Һ инең даның ҡ алһ а ла, Ҡ улда ғ ә йрә т бө тө р ул. Ир бө тһ ә лә, ил бө тмә ҫ, Ил батыры – батырҙ ан, Батыр ирҙ ә н тыуыр ул; Атанан кү реп, уҡ юнып, Ө лкә ндә н кү реп, яу ҡ ыуып, Ил эсендә ү ҫ ер ул, Утын-һ ыуын кисер ул. Батырҙ ан батыр тыуғ анда, Бер быуын тип һ аналғ ан Илдә ғ ү мер ү тер ул. Батыр атанан ҡ от йә йгә н, Матур ә сә нә н һ ө т имгә н, Һ иң ә тиң дә ш булыр ҡ ыҙ, Батырғ а ә сә булыр ҡ ыҙ, – Тигә с, Урал тың лағ ан: Гө лө станды алғ ан, ти, Бер оло туй ҡ ылғ ан, ти, Бергә ҡ унаҡ булғ ан, ти.
|