9-тақырып. Халықаралық және мемлекетішілік құқықтың қатынасы және бір-бірімен өзара әрекеттесуі.

Жоспар:

1. Халық аралық қ ұ қ ық пен ұ лттық қ ұ қ ық арақ атынасының теориялық негiздерi.

2. Халық аралық қ ұ қ ық пен ұ лттық қ ұ қ ық тың арақ атынасы нысандары.

Негізгі ұ ғ ымдар: халық аралық қ ауіпсіздік, қ арулану, ұ жымдық қ ауіпсіздік.

Халық аралық қ ұ қ ық пен ұ лттық қ ұ қ ық тың арақ атынасындағ ы басымдық ү шінші мағ ынасында бір қ ұ қ ық жү йесі нормасының екінші қ ұ қ ық жү йесінің нормасынан заң дық кү шінің жоғ арлылығ ын білдіреді. Ә рине, бұ л жоғ арылылық абсолюттi емес, ситуациялық сипатта болады. Салыстырмалы зерттеу сипатында болатын жұ мысымызда бiз халық аралық қ ұ қ ық нормалары мен қ ағ идаларының ұ лттық қ ұ қ ық нормаларының иерархиясына ә сер ету дең гейі мен осы иерархиядағ ы олардың алатын орнын анық тауды міндеттеріміздің бірі етіп қ ойдық. Осы жерде адамзаттың даму процесінде бірде халық аралық қ ұ қ ық ұ лттық қ ұ қ ық тан, енді бірде ұ лттық қ ұ қ ық халық аралық қ ұ қ ық тан басым болғ анын айта кетуіміз керек. Кең ес Одағ ы мен социалистік елдер лагері болғ ан кезде халық аралық қ ұ қ ық пен ұ лттық қ ұ қ ық тың бә секелестігі анағ ұ рлым тең ескен болатын, кең естік ғ ылыми доктрина олар ө зара тең деген кө зқ арасты қ атал ұ станды. Қ азіргі постсоциалистік кезең де халық аралық қ ұ қ ық пен ұ лттық қ ұ қ ық тың ө зарақ атынасы жаң а сатығ а кө терілді жә не мұ нда халық аралық қ ұ қ ық мемлекетаралық сала да, мемлекетішілік салада да ұ лттық қ ұ қ ық тан басым.

Халық аралық қ ұ қ ық тың элементтері ө те ерте замандарда қ алыптаса бастады. Бірақ кө бінесе ол жең уші халық тардың қ ұ қ ық тарын қ амтамасыз ету ү шін қ алыптасқ ан болатын. Бұ л қ асиет Еуропа елдеріне де тә н болды жә не ХVI-XVII ғ асырларда осы ортада қ азіргі халық аралық қ ұ қ ық туындады.

Ө зінің қ алыптасып дамуының алғ ашқ ы сатыларында-ақ мемлекетішілік қ ұ қ ық халық аралық қ ұ қ ық қ а ә сер ете алды жә не керісінше халық аралық қ ұ қ ық та мемлекетішілік қ ұ қ ық қ а ә сер етті, халық аралық қ ұ қ ық тың бір тү рі ретінде аймақ тық қ ұ қ ық, сонымен бірге, дамығ ан мемлекеттердің қ ұ қ ық тары кө рші елдердің қ ұ қ ығ ының пайда болуына, қ алыптасып дамуына ә сер етті. Мысалы, еуропа (ә сіресе, неміс) қ ұ қ ығ ы Ресей қ ұ қ ығ ының қ алыптасуына, ал орыс қ ұ қ ығ ы ө з кезегінде ХІХ ғ асырдың басында Қ азақ станның еуропаланғ ан қ ұ қ ығ ың пайда болуына ә сер етті. Бұ л ү рдіс осы кү нге дейін жалғ асуда, Қ азақ стан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев айтқ андай, француз заң намасы, соның ішінде Франция Конституциясы 1995-жылы қ абылданғ ан Қ азақ стан Республикасының Конституциясын дайындауғ а ә сер етті.

ХІХ ғ асырдың соң ы ХХ ғ асырдың басында неміс ғ алымы А. Цорн «Халық тар қ ұ қ ығ ының (халық аралық қ ұ қ ық ) негіздері», Венцель «Юриспруденция негізгі мә селелері» атты жұ мыстарында халық аралық қ ұ қ ық ты «мемлекеттердің сыртқ ы қ ұ қ ығ ы» ретінде қ арастырады жә не олар ұ лттық қ ұ қ ық қ а енгізілген бө лігінде ғ ана заң ды болады деп айтты.

Тү сініктердің мазмұ нын нормативтік, немесе бірінші кезең де, доктриналды бекіту қ ұ қ ық ты біркелкі норма шығ армашылық та, тү сіндіруде жә не қ олдануда маң ызды рө л ойнайды.

Ұ лттық жә не халық аралық қ ұ қ ық арақ атынасының дә стү рлі нысаны осы жұ мыстың кіріспесінде кө рсетілген бірқ атар ғ алымдардың ең бектерінде кө п рет қ арастырылғ ан болатын. Соғ ан қ арамастан, халық аралық -қ ұ қ ық тық нормаларды ғ ылыми «тү гендеу» (инвентаризация) қ ажеттілігі, ішкі мемлекеттік қ ұ қ ық нормаларымен салыстыру негізді, кездейсоқ емес сипатта болу ү шін «сап бойынша» орналастыру туралы 1980 жылдар ортасында А. М. Васильев жазғ ан болатын.

Ғ ылыми ә дебиеттерде халық аралық жә не ұ лттық қ ұ қ ық арақ атынасын сипаттайтын терминдер мен тү сініктер бойынша ә р қ илылық байқ алатындық тан, біз бұ л бө лімде қ ұ қ ық тарихында бұ рыннан белгілі қ ұ былыстарды белгілеу ү шін ұ лттық жә не халық аралық қ ұ қ ық арақ атынасы нысандарының жіктелуіне тоқ таламыз.

«Трансформация» термині (латынның тransformatio – қ айта қ ұ ру, ө згерту) қ айта қ ұ руды, ө згертуді білдіреді. Кө бінесе қ оғ амдық ғ ылымдар бұ л тү сінікті радикалды қ ұ рылымдық ө згерістерді суреттеу ү шін қ олданады. Ол қ оғ амдық ұ йымның жаң а сапалы жағ дайына кө шуді білдіреді. Трансформациялық процесс келесідей сатылардан ө теді: қ оғ амның осы кү нгі жағ дайын қ айта бағ алау; ә леуметтік диагностика, дағ дарыстан шығ удың мү мкін жолдарын анық тау; ескірген жү йені бө лшектеу; қ оғ амның жаң адан ө зін-ө зі билеуі. «Трансформация» термині жаң а ә леуметтік-экономикалық саясатқ а кө шкен посткең естік мемлекеттердегі ө тпелі процестерді нақ ты сипаттайды. Осылайша, біздің ойымызша трансформация дегеніміз – мемлекет нысанының немесе қ ұ қ ық тық жү йенің кө лемді ө згерісін сипаттайтын термин.

Адаптация (лат. adaptatio–лайық тау, бейімдеу) –ө зара байланысты нормативтік қ ұ қ ық тық актілер блогы дең гейінде ұ лттық қ ұ қ ық тың біртіндеп ө згеруі, ә лемдік қ оғ амдастық та ә рекет етуші қ ұ қ ық тық дә стү рлерді ескеру, ү немі туындайтын ішкі жә не сыртқ ы факторларғ а лайық тану мақ сатында сала ішілік, салалық жә не тіпті тү гелдей жү йе ауқ ымында ө згеру.

Модернизация (фр. мoderniser – осы заманғ а сай істеу) – ө тпелі кезең де қ оғ амдық ө мірдің барлық жақ тарының елеулі жаң аруы («заманғ а сай жаң алануы») негізінде елдің мемлекеттік-қ ұ қ ық тық қ ұ рылымының уақ ыт бойынша ұ зақ емес, ерікті ө згеруі. Бұ л Ежелгі ә лем уақ ытынан белгілі Non progredi est regredi» – «прогрестің жоқ тығ ы – регресс» қ ағ идасы бойынша дамитын барлық мемлекеттерге тә н ү здіксіз процесс. Модернизация эволюцияның қ ұ рамдас бө лігі болып табылады жә не ол революцияғ а (латын тілінде re-volutio тіркесі «кері қ озғ алу, артқ а шегіну» дегенді білдіреді - кейіннен мемлекеттің ә рі қ арай дамуына жағ ымсыз ә сер етуі мү мкін мемлекет жә не қ ұ қ ық дамуының кү тпеген, кү шпен, ө ткінші ө згеруі) қ арама-қ арсы.

Имплементация (лат. implementatio – енгізу, жү зеге асыру) – ұ лттық қ ұ қ ық тық жү йеге халық аралық немесе шетелдік қ ұ қ ық нормаларын енгізу процесін сипаттайтын термин. Имплементация термині кө бінесе мемлекет халық аралық -қ ұ қ ық тық актіні ратификациялағ аннан кейін басталады, бірақ халық аралық қ ұ қ ық нормаларының ұ лттық қ ұ қ ық қ а имплементациясы ратификацияғ а дейін де жү зеге асырылады.

Рецепция (лат. recepcio – қ абылдау) бұ л бір елдің, қ оғ амның осы немесе басқ а елде, басқ а кезең інде туындағ ан қ ұ қ ық тық, мә дени жә не басқ а да қ ұ ндылық тарын қ абылдауы, соғ ан бейімделуі. Қ ұ қ ық тағ ы рецепция деген осы елдің аумағ ында бұ рын болғ ан мемлекеттік қ ұ рылымның немесе қ ұ қ ық тық жү йенің жоғ алғ ан тұ старын қ айта қ алпына келтіру немесе басқ а елдің, халық тың, жергілікті ө ркениеттің тә жірибесін алуды білдіреді.

Инкорпорация (лат. incorporatio – қ ұ рамына енгізу, қ осылу) –имплементациялаумен қ атар халық аралық қ ұ қ ық нормаларын ұ лттық қ ұ қ ық қ а енгізудің, халық аралық шарт ережелеріне байланысты ұ лттық заң нама нормаларын ө згертудің жалпы процесі ретінде қ арастырылады.

Трансплантация (лат. transplantare – қ айта кө шіріп орнату), жат мемлекеттің нормативтік қ ұ қ ық тық актісін ұ лттық заң намағ а мә жбү рлеп енгізу немесе бір мемлекеттің екінші мемлекетке мү лдем жат қ ұ қ ық тық жү йені немесе оның элементтерін кү шпен таң у. Бұ л терминді ғ ылымғ а кең пайдалануғ а енгізу қ ұ қ ығ ын ғ ылымда «заң дық трансплантация» сө з тіркесінің қ олданылып жү руі бекітеді.

Ө зін-ө зі бақ ылау сұ рақ тары:

1. Халық аралық ғ арыш қ ұ қ ығ ы дегеніміз не?

2. Халық аралық ғ арыш кең істігін игеру мә селелерін анық таң ыз.

3. Халық аралық ә уе қ ұ қ ығ ына сипаттама берің із.

4. Халық аралық ә уе қ ұ қ ығ ының қ айнар кө здері мен қ ағ идаларына тоқ талың ыз.

Негізгі жә не қ осымша ұ сынылатын ә дебиеттер тізімі:

1. Қ ұ лжабаева Ж. О. Халық аралық жария қ ұ қ ығ ы. - Алматы, 2002. -467 с.

2. Сарсенбаев М. А. Международное право. – Алматы: Жеті Жарғ ы, 1996.

3. Бирюков П. Н. Международное право. Учебное пособие. –М.: Юристъ, 1998. -416 с.

⇐ Предыдущая 14 15 16 17 181920 21 22 23 Следующая ⇒