7-тақырып. Халықаралық ұйымдардың құқықтық мәртебесі.

Жоспар:

1. Халық аралық ұ йымдардың қ ұ қ ығ ының тү сінігі жә не қ айнар кө здері.

2. Халық аралық ұ йым тү сінігі жә не классификациясы.

3. Халық аралық ұ йымдарды қ ұ рудың тә ртібі.

Негізгі ұ ғ ымдар: халық аралық ұ йым, халық аралық ұ йымдар қ ұ қ ығ ы, консенсус, Ұ лттар Лигасы.

Халық аралық ұ йымдар мен конференциялар қ ұ қ ығ ының тү сінігі мен қ айнар кө здері. Бү гінгі кү ндерде халық аралық аренада мемлекеттердің ө зара қ арым-қ атынастарының ауқ ымы кең ейіп, барлық жаң а қ атынастар халық аралық -қ ұ қ ық тық реттеу пә ні болып отыр. Мемлекет аралық ынтымақ тастық тың ұ йымдық -қ ұ қ ық тық нысандарының, кө пжақ ты дипломатияның бірі халық аралық ұ йымдар болып табылады.

Халық аралық ұ йымдар қ ұ қ ық тық феномен ретінде салыстырмалы тү рде жақ ында ғ ана пайда болды, ХІХғ. аяғ ы мен ХХғ. Басында халық аралық байланыстардың сұ раныстары тұ рақ ты, ү немі ә рекет ететін мемлекет аралық қ ұ рылымдарды талап етті. Осылай, 1874 жылы Бү кіл ә лемдік почталық Одақ пайда болды, 1919 жылы халық аралық ең бек ұ йымы пайда болды. Нақ ты саяси бағ ыттағ ы алғ ашқ ы халық аралық ұ йым 1919 жылы қ ұ рылғ ан Ұ лттар Лигасы болды. Ол Версаль жү йесінің жағ дайларына жә не 1946 жылғ а дейін формалды тү рде қ ызмет етті.

Халық аралық ұ йымдар қ ұ қ ығ ы халық аралық – қ ұ қ ық тық нормалардың 2 тобынан тұ рады, жә не олар мынаны қ ұ райды: біріншіден, ұ йымның «ішкі қ ұ қ ығ ы» (ұ йымның қ ұ рылымын, оның органдарының қ ұ зырлығ ын жә не жұ мыс тә ртібін, персоналдың мә ртебесін, ө зге де қ ұ қ ық тық қ атынастарды реттейтін нормалар); екіншіден, ұ йымның «сыртқ ы қ ұ қ ығ ы» (мемлекеттермен жә не басқ а да халық аралық ұ йымдармен ұ йымның келісімшарт нормалары).

Халық аралық ұ йымдар қ ұ қ ығ ының нормалары – келісімшарт нормалары, ол ұ йымдар қ ұ қ ығ ының ө зі – халық аралық қ ұ қ ық тың ең кодификацияланғ ан саласының бірі болып табылады.

Осы саланың қ айнар кө здрі ретінде мыналарды атауғ а болады:

- халық аралық ұ йымның қ ұ рылтай қ ұ жаттары;

- 1975ж. универсалды сипаттағ ы халық аралық ұ йымдармен қ арым-қ атынас жасайтын мемлекеттердің ө кілдігі туралы Вена Конвенциясы;

-1986ж. мемлекеттер мен халық аралық ұ йымдар арасындағ ы немесе халық аралық ұ йымдар арасындағ ы келісімшарт қ ұ қ ығ ы туралы Вена Конвенциясы;

- Халық аралық ұ йымдардың артық шылық тары мен қ орғ аншылық тары туралы келісімдер.

Халық аралық ұ йымдар қ ұ қ ығ ы – ұ йымдардың қ ызметін, қ ұ қ ық тық жағ дайларын, халық аралық қ ұ қ ық тың ө зге де субъектілерімен қ арым-қ атынастарын, халық аралық қ атынастарғ а қ атысуын реттейтін нормалардың жиынтығ ы.

Халық аралық ұ йымдардың тү сінігі жә не классификациясы. Қ азіргі уақ ыттағ ы халық аралық қ атынастарда халық аралық ұ йымдар мемлекеттердің ынтымақ тастығ ының жә не кө пжақ ты дипломатия нысаны ретінде маң ызды рө л атқ арады.

«Халық аралық ұ йым» термині ү кіметаралық жә не ү кімет аралық емес ұ йымдарғ а бірдей қ олданылады, бірақ олардың заң ды табиғ аты ә ртү рлі.

Ү кіметаралық ұ йымдарғ а мынадай белгілер тә н:

- мемлекететрдің мү шелілігі;

- қ ұ рылтайшы қ ұ жаты- халық аралық келісімшарттың болуы;

- тұ рақ ты органдар;

- мү ше-мемлекеттердің егемендігін қ ұ рметтеу.

Сонымен, халық аралық ү кіметаралық ұ йым - бұ л мү ше – мемлекеттердің ө з егемендіктерін қ ұ рметтей отырып, ортақ мү дде де ә рекет ететін жә не тұ рақ ты органдары бар, жалпы мақ сатқ а жету ү шін халық аралық келісімшарт негізінде қ ұ рылғ ан мемлекеттердің бірлестігі. Жә не де тек осы ү кіметаралық халық аралық ұ йым халық аралық қ ұ қ ық тың субъектісі болып табылады.

Ү кімет аралық емес халық аралық ұ йымның басты белгісі – бұ лар мемлекетаралық келісімшарттың негізінде қ ұ рылмағ ан жә не заң ды немесе жеке тұ лғ аларды біріктіреді. Мысалы, халық аралық қ ұ қ ық тық Ассоциация, Қ ызық Крест қ оғ амының Лигасы жә не т. б.

Халық аралық ұ йым халық аралық қ ұ қ ық тың туынды субъектілері ретінде оларды мемлекеттер қ ұ рады жә не ол 3 кезең нен тұ рады:

1) қ ұ рылтай қ ұ жатын қ абылдау;

2) ұ йымның материалдық қ ұ рылымын қ ұ ру;

3) ұ йымның қ ызметінің басталуын растайтын негізгі органдарын шақ ыру.

Мемлекеттердің халық аралық ұ йымды қ ұ руғ а келіскен ерік білдірушіліктері 2 тә сілмен белгіленуі мү мкін:

а) халық аралық келісімшартта;

б) ә рекет етіп отырғ ан халық аралық ұ йымдар шешімінде.

Ең кө п тарағ аны – халық аралық шартты жасасу – бұ л халық аралық ұ йымның қ ұ рылтайшы актісі болып табылатын келісімшарттың мә тінін дайындау жә не қ абылдау ү шін халық аралық конференцияны шақ ыру. Бұ л актінің ә ртү рлі атауы бар: статут (Ұ лттар Лигасы); Жарғ ы (БҰ Ұ, АМҰ, АБҰ ), конвенция (ВОИС; ВПС). Оның кү шіне ену датасы ұ йымды қ ұ ру кү ні деп аталады.

Халық аралық ұ йым ық шамдалғ ан тә ртіпте қ ұ рылуы мү мкін, басқ а халық аралық ұ йымның шешім қ абылдау нысанында. Практикада БҰ Ұ бірнеше рет қ олданды, қ осалқ ы орган мә ртебесінде жеке орган Бас Ассамблея қ ұ рылды, мысалы, дә л осылай 1964ж. ЮНКТАД –бұ л сауда жә не даму бойынша БҰ Ұ конференциясы қ ұ рылды.

Бұ л жағ дайда мемлекеттердің халық аралық ұ йым қ ұ ру туралы келісілген ерік білдірушілігі қ абылданғ ан сә ттен бастап кү шіне енетін қ ұ рылтайшы резолюцияғ а дауыс беру жолымен кө рінеді.

2-ші кезең і – ұ йымның материалды қ ұ рылымын қ ұ руды білдіреді. Осы мақ сатта кө бінесе арнайы дайындық органдары жиі пайдаланылады. БҰ Ұ, ЮНЕСКО, МАГАТЭ, тең із тү бі бойынша халық аралық органды қ ұ ру ү шін, тең із қ ұ қ ығ ы бойынша халық аралық трибуналды қ ұ ру ү шін дайындық комиссиясының қ ұ рылу практикасы дә л осылай.

Дайындық органдары жеке халық аралық келісімшарт негізінде, немесе қ ұ рылатын ұ йымның жарғ ысына қ осымша негізінде, немесе басқ а халық аралық ұ йым резолюциясы негізінде қ ұ рылады. Бұ л қ ұ жатта органның қ ұ рамы, оның қ ұ зырлығ ы мен функциялары анық талады. Бұ л органның қ ызметі болашақ ұ йымның органдары іс-шараларының ережесінің жобасын дайындауғ а, штаб – пә терді қ ұ руғ а қ атысты сұ рақ тарды ә зірлеуге, басты органдардың алдын-ала кү н тә ртібін қ ұ растыруғ а, осы кү н тә ртібінің барлық сұ рақ тарына қ атысты қ ұ жаттар мен ұ сыныстарды дайындауғ а бағ ытталғ ан.

Халық аралық ұ йымның мү шесі болып табылмайтын мемлекеттер, егерде ұ йым ережесімен белгіленген болса, халық аралық ұ йым органдарының жұ мысына қ атысу ү шін ө з байқ аушыларын жіберулері мү мкін. Кейбір ұ йымдарда мү ше емес мемлекеттерге тұ рақ ты байқ аушылар миссияларын аккредиттеуге рұ қ сат береді, мысалы, БҰ Ұ -да Ватиканың, Швейцарияның осындай миссиялары бар.

3 кезең – басты органдарды шақ ыру жә не олардың қ ызметінің басталуы халық аралық ұ йымды қ ұ ру бойынша іс-шараны аяқ тайды.

Халық аралық ұ йым ө мір сү руін тоқ тату да мү ше – мемлекеттердің келісілген ерік білдірушілігі жолымен жү зеге асырылады. Кө бінесе ұ йымды тарату туралы Хаттамағ а қ ол қ ою жолымен жү зеге асырылады. 1991ж. 01 маусымда Прагада Саяси кең ес беруші Комитеттің жиналысында Варшава келісімшартына мү ше-мемлекеттер: Болгария, Венгрия, Польша, Румыния, КСРО жә не Чехословакия (Варшава келісімшартының алғ ашқ ы екі қ атысушысы одан ертерек шық ты: Албания (1968ж. ), Германияның бірігуімен байланысты ГДР (1990ж. ) шық қ ан болатын) – 1955ж. 14 наурыздағ ы достық, ынтымақ тастық жә не ө зара кө мек туралы келісімшарттың ә рекетін тоқ тату туралы Хаттамағ а қ ол қ ойды. ВКҰ тарату туралы Хаттаманы барлық қ атысушы – елдердің Парламенттері ратификациялауғ а тиіс болды.

Ә рбір халық аралық ұ йымның қ аржылық қ оры болады, кө п жағ дайда мү ше мемлекеттердің жарналарынан қ ұ ралады, тек ұ йымның жалпы мү ддесінде ғ ана жұ мсалады.

Халық аралық ұ йым органдарының тү рлері:

1) мү шелілік сипаты бойынша:

а) ү кіметаралық;

б) парламентаралық;

в) ә кімшілік;

г) жеке бас сапасы бар тұ лғ алардан тұ ратын;

д) ә ртү рлі ә леуметтік топтардың ө кілдерінен тұ ратын органдар.

Осы аталғ андардың ішінде маң ыздылары – ү кіметаралық органдар болып табылады. Оларғ а мү ше-мемлекеттер ө здерінің тиісті ө кілеттіліктері мен ү кімет атынан ә рекет ететін ө кілдерін жібереді жә не олардың дипломат болуы тиісті емес. Бірқ атар ұ йымарғ а ө кіл болу ү шін сә йкес мамандығ ының болуы талап етіледі, мысалы, Дү ниежү зілік денсаулық сақ тау ұ йымы ү шін медициналық білімі бар тұ лғ а немесе ЮНЕСКО ү шін мә дениет облысындағ ы маман қ ажет.

Парламент аралық органдар Еуропалық Одақ ү шін тә н. Олар тұ рғ ындар санынан сайланатын Парламент депутаттарынан тұ рады. 1976ж. бастап Еуропалық Парламент мү ше-мемлекеттердің тұ рғ ындарымен жалпы тікелей сайлау жолымен сайлануда. Еуропалық Кең ес органдарының бірі Парламенттік Ассамблея болып табылады.

Ә кімшілік органдар – барлық халық аралық ұ йымдың маң ызды қ ұ рылымдық бө лігі болып табылады. Олар халық аралық ұ йымда қ ызмет ететін жә не тек соғ ан ғ ана жауапты болатын халық аралық лауазымды тұ лғ алардан тұ рады. Олар мү ше-мемлекеттер ү шін белгіленген квоталарғ а сә йкес келісімшарт негізінде алынады.

Жеке бас сапасы бар тұ лғ алардан тұ ратын органдар халық аралық ұ йымдардың қ ызметінде ө те маң ызды рө л атқ арады, мысалы, арбитраждық немесе сот органдары, сарапшылар комитеттері.

2) мү шелерінің саны бойынша:

а) пленарлық - барлық мү ше-мемлекеттерден тұ ратын органдар;

б) шектеулі қ ұ рамы бар органдар.

Ұ йымдардағ ы анағ ұ рлым демократиялық қ ұ рылымы бар пленарлық органдар ұ йымның саясатын анық тайды. Оларғ а анағ ұ рлым фундаменталды сұ рақ тар бойынша шешім қ абылдау жү ктелген: ұ йымның жалпы саясатын жә не оның қ ағ идаларын анық тауғ а; конвенциялар мен ұ сыныстардың жобаларын қ абылдауғ а; бюджеттік жә не қ аржылық сұ рақ тарды; жарғ ыларды қ айта қ арауғ а жә не оғ ан тү зетулер енгізуге; ұ йымғ а мү ше болумен байланысты сұ рақ тар – қ абылдау, шығ ру, қ ұ қ ық тар мен артық шылық тарды тоқ тату жә не т. б.

Сонымен қ атар, бірқ атар халық аралық ұ йым қ ызметінде, ә сіресе, БҰ Ұ арнайы мекемелерінде, шектеулі мү шелілік органдарының қ ызметтерінде жетекшілік етулеріне рө лдерінің жоғ арылау тенденциясы байлалып отыр, мысалы, Халық аралық ең бек ұ йымы, ИКАО.

Шектеулі мү шесі бар органдар ү шін олардың қ ұ рамының сұ рақ тары маң ызды болып табылады. Бұ л органдар олардың қ абылдайтын шешімі екі немесе бірнеше топтардың ғ ана емес, барлық мемлекеттердің мү дделерін ө те кө п дә режеде кө рсететіндей етіп қ ұ рылуы қ ажет.

Осындай органдар қ ұ ру ү шін мына қ ағ идалар қ олданылады:

- ә діл географиялық ө кілдіктер;

- арнайы мү дде;

- мү дделері бірдей емес мемлекетердің ө кілдіктерінің тең тобы;

- анағ ұ рлым кө п қ аржылық ты емес;

- саяси ө кілдік.

Органдарды қ ұ руда кө бінесе осы қ ағ идалардың біреуі ғ ана қ олданылады.

Халық аралық ұ йымдардың органарын сипаттау ү шін басқ а да белгілер қ олданылуы мү мкін:

-органдардың иерархиясы: басты жә не қ осалқ ы.

-отырыстарының мерзімділігі бойынша: тұ рақ ты жә не сессиялық органдар.

Екінші кезең і – шешімнің қ абылдаушы органның кү н тә ртібіне мә селелерді шығ ару. БҰ Ұ Бас Ассамблеясы алдын-ала кү н тә ртібі кезекті сессия ашылғ анғ а дейін 60 кү н бұ рын қ ұ растырылады, қ осымша пункттері 30 кү н бұ рын енгізіледі, жаң а жедел пункттер – кемінде 30 кү н ішінде немесе кезекті сессия кезінде енгізіледі. Сессия жұ мысына жетекшілік ететін Бас Комитет қ осымша пункттермен бірге алдын-ала кү н тә ртібін қ арайды жә не ә рбір пункті бойынша кү н тә ртібіне кіргізу туралы ұ сыныс береді, немесе бас тартуғ а, не болмаса келесі сессияларғ а қ алдырады. Содан кейін БА кү н тә ртібін қ абылдайды. БҰ Ұ арнайы мекемелерінде ә детте, атқ арушы органдар пленарлық органдардың кү н тә ртібін дайындайды.

Кү н тә ртібіне сұ рақ ты кіргізгеннен кейін ол немесе арнайы қ ұ рылғ ан комиссия мен комитеттердің қ арауына беріледі. Осыдан кейін сұ рақ ө кілетті органның қ арауына қ айта беріледі, мысалы, БҰ Ұ БА іс-шарасы Ережесінің 65 ережесі бойынша кү н тә ртібінде тұ рғ ан бір сұ рақ бойынша егер басқ аша шешпесе, сол бойынша тиісті комитеттің баяндамасын алмағ анғ а дейін біржолата шешім қ абылдамайды.

Кө п жағ дайда халық аралық ұ йым шешімді пленарлық органның талқ ылауына шығ армастан бұ рын ең алдымен, қ осалқ ы органдардың қ арауына береді, мә ні бойынша шешімнің жобасы ә зірленеді, оның жақ таушылары мен қ арсыластары айқ ындалады. Сондық тан да қ осалқ ы органның жұ мысына кө п кө ң іл бө лінеді. Халық аралық ұ йым шешімді қ ұ растыру процесінде талқ ылау кезең і асты орын алады. Бұ л басты немесе қ осалқ ы органдар да болғ анына қ арамастан бұ л талқ ылаудың тікелей саяси мә ні бар жә не нақ ты заң ды нә тиже болып табылады.

Шешім қ абылдаудағ ы шешуші кезең – дауысқ а салу. Халық аралық ұ йым органдарының кө пшілігінде ә р делегацияда бір дауыс болады. Тек органдарда шешім қ абылдаудың салмақ ты жү йесінде ғ ана ұ йымдардың қ абылдағ ан белгілері бойынша мемлекеттердің дауыстары бө лектенеді, мысалы, БҰ Ұ жү йесінің қ аржылық ұ йымдарында ә рбір мемлекет ө зінің жарнасына тең дауыс саны болады.

Қ атысушылардың саны бойынша конференциялар:

а) универсалды – оның жұ мысына ә лемнің кез келген мемлекеті қ атыса алатын халық аралық конференция;

б) аймақ тық – қ атысушылары нақ ты бір аймақ қ а жататын мемлекеттер болып табылатын халық аралық конфренция.

Кө птеген конференцияларғ а, ә сіресе, БҰ Ұ ақ ыратын конференцияғ а, байқ аушылар ретінде мү дделі ү кімет аралық жә не ү кімет аралық емес ұ йымдардың, сондай-ақ конференцияғ а қ атыспайтын мемлекеттердің ө кілдері жіберілуі мү мкін. Сонымен қ атар, кейбір қ азіргі уақ ыттағ ы ү кімет аралық конференцияларғ а байқ аушылар ретінде ұ лт-азаттық қ озғ алыстардың ө кілдері де шақ ыралады.

Халық аралық конференцияны шақ ыру туралы ұ сынысты бір немесе бірнеше мемлекеттер немесе халық аралық ұ йымдар беруі мү мкін.

Конференцияғ а дайындық оны шақ ыру мақ сатын анық таудан басталады, соғ ан байланысты кү н тә ртібі қ ұ растырылады. Кө бінесе конференцияның кү н тә ртібіне қ атысты мемлекеттердің кө зқ арастарын алдын ала келістіру жү зеге асырылады. Алдын ала, сондай-ақ ө кілдіктьердің дейгейі, ө ткізу уақ ыты жә не орны, процедурасының ережесі де келсімді. Конференцияны шақ ыруғ а қ атысты мемлекеттердің пікірлерін келістіру дипломатиялық каналдар немесе арнайы кең ес берушіліктер шегінде жү руі мү мкін.

Конференцияның қ атысушылар санын, ондағ ы ө кілдіктердің дең гейін анық тай отырып, мемлекеттер конференцияның мақ сатын жә не сипатын белгілейді.

Егер де конференция ү кімет аралық ұ йымдардың шегінде немесе соның эгидасымен шақ ырылатын болса, оның шақ ырылу уақ ыты мен орны осы ұ йымның сә йкес резолюциясында белгіленеді. Жә не де ол оның штаб – пә терінде, немес ұ йымның мү шесі болып табылатын мемлекеттің шақ ыруы бойынша соның территориясында ө теді.

Конференцияны ө ткізу тә ртібінің жә не оның алдында тұ рғ ан процедурасының ережесін алдын ала келісу, ереже бойынша, дайындық кездесулерде ө теді. Жалпы дайындық ө те маң ызды.

Ө зін-ө зі бақ ылау сұ рақ тары:

1. Мемлекеттік шекара дегеніміз не?

2. Мемлекеттік шекараның режимдері жә не тү рлері.

3. Халық аралық сулар дегеніміз не?

4. «Территория» ұ ғ ымына анық тама берің із?

5. Демаркация жә не Делимитация ұ ғ ымдарының этимологиясын анық таң ыз.

Негізгі жә не қ осымша ұ сынылатын ә дебиеттер тізімі:

1. Қ ұ лжабаева Ж. О. Халық аралық жария қ ұ қ ығ ы. - Алматы, 2002. -467 с.

2. Сарсенбаев М. А. Международное право. – Алматы: Жеті Жарғ ы, 1996.

3. Бирюков П. Н. Международное право. Учебное пособие. –М.: Юристъ, 1998. -416 с.

4. Қ азақ стан Республикасының «Мемлекеттік шекара туралы» Заң ы 1993 жылы 13 қ аң тарда қ абылданғ ан.

⇐ Предыдущая 12 13 14 15 161718 19 20 21 Следующая ⇒