11-тақырып. Халықаралық құқықтағы адам құқықтарын қорғау.

Жоспар:

1. Халық тар жағ дайын халық аралық -қ ұ қ ық тық реттеу.

2. Адам қ ұ қ ық тарын халық аралық -қ ұ қ ық тық реттеу.

3. Адамның қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын қ орғ ау тетігі.

Негізгі ұ ғ ымдар: халы, адам, азамат, азаматтық, адам қ ұ қ ығ ы, бостандық, филиация, азаматтық ты алу, бипатризм.

Халық аралық қ ұ қ ық тағ ы адам қ ұ қ ығ ы. Алғ аш рет «адам қ ұ қ ығ ы» ұ ғ ымы халық аралық қ ұ қ ық та Ұ лы Француз революциясынан кейін пайда болды. Адам қ ұ қ ығ ының кө пшілігі ол туғ ан сә ттен басталатын азаматтығ ымен анық талады.

Азаматтық - бұ л белгілі бір мемлекетке қ атысты жә не оның билігіне бағ ынуда нақ ты қ ұ қ ық тар мен міндеттерге ие болуында кө рінетін жеке тұ лғ аның нақ ты мемлекетпен тұ рақ ты саяси-қ ұ қ ық тық байланысы.

Азаматтық:

а) туғ ан кезде;

б) халық аралық келісімшарт негізінде натурализация ә дісімен;

в) шағ ымдану жә не қ айта қ алпына келтіру жолдарымен алынады.

Туғ аны бойынша азаматтық қ а ие болу. Кө птеген мемлекеттердің заң намаларын зерттеу мынаны кө рсетіп отыр: туғ аны бойынша азаматтық ты алу 2 қ ағ идағ а негізделетіндігін:

- қ ан қ ұ қ ығ ы қ ағ идасы- тұ лғ аның азаматтығ ы ата-анасының азаматтығ ына байланысты жә не туғ ан жеріне байланыссыз ие болуы. Европаның кө птеген мемлекеттері осы қ ағ иданы ұ станады, мысалы, Австрия, Норвегия, Италия, Финляндия жә не т. б.

- топырақ қ ұ қ ығ ы қ ағ идасы –бастапқ ы сә т болып мемлекететрдің территориясы болып табылады, қ ай мемлекеттің территориясында адам туса; бұ л кезде ата-аналарының азаматтығ ы маң ызды емес, мысалы, Бразилия мен Аргентинаның заң дары, егер осы мемлекеттердің территориясында бала туса, ата-аналарының азаматтығ ына байланыссыз, сә йкесінше Бразилияның немесе Аргентинаның азаматы болып табылады деп саналады. Бұ л қ ағ иданы кө бінесе Латын Америкасы елдері ұ станады.

Бірқ атар елдердің заң дары 2 қ ағ иданың ә рекетінен тұ рады, яғ ни аралас қ ағ иданы ұ станады, мысалы, АҚ Ш, Франция, Англия, Ү ндістан жә не т. б.

Азаматтық қ а қ абылдау немесе натурализация-бұ л азаматтығ ы жоқ немесе басқ а мемлекеттің азаматтығ ы бар тұ лғ аның нақ ты мемлекеттің азаматтығ ын алуы.

«Азаматтық туралы» Қ Р заң ының 10-б. сә йкес азаматтық қ а қ абылдау немесе натурализация мынадай жағ дайларда қ арастырылғ ан:

- тұ лғ аның оғ ан азаматтық беру туралы ө тініші;

- бір мемлекеттің азаматының басқ а мемлекеттің азаматымен некеге отыруы;

- ө зге мемлекеттің азаматтығ ы бар тұ лғ алардың баласын асырап алуы.

Азаматтық қ а қ абылданатын тұ лғ а қ анағ аттандыруы қ ажетті ә ртү рлі талаптар мен негіздер бар, соның ішінде ең кө р тарағ ан шарты – «елде тұ ру мерзімі»:

- АҚ Ш пен Францияда – 5 жыл;

- Норвегия мен Ұ лыбританияда -7 жыл;

- Испанияда -10 жыл жә не т. б.

Азаматтық ты жоғ алту мынадай негіздерде болуы мү мкін:

а) басқ а мемлекетте натурализация жасағ ан жағ дайда азаматтық тан ерікті тү рде шық қ анда;

б) территорияның мә ртебесі ө згергенде;

в) азаматтық тан айырғ анда.

Азаматтық ты жоғ алту жә не тоқ тату ә ртү рлі ұ ғ ымдар, біріншісі екіншісінен тар ұ ғ ым.

Қ азақ стан Республикасының азаматтығ ы мынадай жағ дайлар тоқ татылады:

- Қ азақ стан Республикасының азаматтығ ынан шық қ анда;

- Қ азақ стан Республикасының азаматтығ ын жоғ алтқ анда;

Азаматтық тан шығ у тұ лғ аның ө тінішінің негізінде ғ ана жү зеге асырылып қ оймайды. Шығ у туралы ө тініш қ анағ аттаныдырылмайды, егерде Қ Р алдында орындамағ ан мінддетрі болса немесе Қ азақ станның жеке тұ лғ асының немесе заң ды тұ лғ асының мү ддесіне елеулі тү рде мү ліктік мінддетері болса. Қ Р азаматтығ ынан шығ у туралы ө тініш қ анағ аттаныдырылмайды, егерде осындай ө тініш берген тұ лғ а қ ылмыстық жауапкершілікке тартылғ ан болса немесе қ ылмыстық жазасын ө теп жү рсе.

Қ Р азаматтығ ы туралы заң нама. 1995ж. Қ Р Конституциясында –азаматтық мә селелеріне арналғ ан жеке бө лім бар. Конституцияғ а сә йкес Қ Р –да ә рбір адам азаматтық қ а жә не оны ө згертуге қ ұ қ ылы; Қ Р территориясында жү рген азаматтар жә не оның азаматы болып табылмайтын тұ лғ алар, барлық қ ұ қ ық тар мен бостандық тарды пайдаланады, сонымен қ атар, Конституциямен, заң дармен жә не Қ Р мемлекет аралық келісімшарттарымен белгіленген барлық міндететрді алып жү руілері қ ажет.

«Азаматтық туралы» Қ Р заң ының 9-бабына сә йкес, Қ Р республиканың шегінен тыс жү рген ө з азаматтарының заң ды қ ұ қ ық тары мен мү дделерін қ орғ ау бойынша шаралар қ абылданды. Шет елде жү рген қ азақ стандық азаматтардың қ ұ қ ық тарын қ орғ ауда нақ ты функцияны Сыртқ ы Істер Министрі жү зеге асырады. Сонымен қ атар, ол (СІМ) қ азақ стандық азаматтық ты алуғ а жә рдемдеседі жә не Қ азақ станнан тыс республиканың азаматтығ ымен байланысты ағ ымдағ ы сұ рақ тарды шешеді.

Ө з кезегінде Қ Р азаматтары ө з мемлекетіне қ атысты бірқ атар міндететрді орындауы қ ажет:

- азамат Қ Р заң дарын жә не Конституцияны сақ тауы қ ажет;

- Қ Р мү ддесін, оның территориялық біртұ тастығ ын қ орғ ауы қ ажет;

- ә дет-ғ ұ рыптарын, дә стү рлерін, мемлекеттік тілді, Қ Р территориясында тұ ратын, Қ Р егемендігіне жә не тә уелсіздігіне ық пал етуші барлық ұ лттардың тіліне қ ұ рметпен қ арау қ ажет; (Қ Р азаматтық туралы заң нының 1 бабы);

Шетел азаматтарының қ ұ қ ық тық жағ дайы. Шетелдік тұ лғ а – белгілі бір мемлекеттің территориясында тұ рақ ты немесе уақ ытша жү рген жә не осы мемлекеттің азаматы болып табылмайтын тұ лғ а.

Шетелдіктердің қ ұ қ ық тық жағ дайы қ ай мемлекеттің территориясында жү рсе, сол мемлекеттің заң ымен жә не халық аралық қ ұ қ ық пен реттеліп анық талады. Шет ел азаматтарының қ ұ қ ық тары мен міндеттері белгілі бір мемлекеттің заң намаларымен, нормативті-қ ұ қ ық тық актілерімен анық талады. Нақ ты мемлекетте шет елдіктердің қ ұ қ ық тары мен міндеттері белгілейтін нормалардың жиынтығ ы – олардың қ ұ қ ық тық режимін қ ұ райды.

Қ Р ө зінің заң дарында, ережелерінде жә не сә йкес нұ сқ ауларында бекітілген шетелдіктердің кіру, болу жә не шығ у ережелерін белгілеуде халық аралық нормаларды басшылық қ а алады.

Шет елдіктердің қ ұ қ ық тық жағ дайы арнайы жә не ұ лттық режимдері бө лінеді.

Арнайы режимде – шетелдіктер ұ лттық қ ұ қ ық та немесе халық аралық келісімшарттарда анық талғ ан қ ұ қ ық тарды пайдаланады.

Ұ лттық режимде – шетелдіктер сол мемлекеттің ө зінің азаматтарының сияқ ты қ ұ қ ық тары мен міндеттері болады, бірақ та шет ел азаматтарының жә не нақ ты мемлекеттің азаматтарының қ ұ қ ық тары тең болмайды.

Қ ос азаматтылық - бипатризм –двойное гражданство – бұ л тұ лғ аның екі мемлекетпен саяси – қ ұ қ ық тық байланысы. Қ ос азаматталық екі елдің заң дарының коллизиясы (қ ақ тығ ыс - столкновения) туындайды, мысалы, «қ ан қ ұ қ ығ ы» қ ағ идасын қ олданатын Финляндия азаматы болып табылатын ата-анадан «топырақ қ ұ қ ығ ын» қ ағ идасын қ олданатын (Перу) мемлекеттің территориясында туғ ан бала туғ ан сә тінен бастап бір уақ ытта ПЕру жә не Финляндияның азаматтығ ына ие болады.

Бипатризм басқ а мемлекеттің азаматтығ ын қ абылдаушы тұ лғ а натурализация кезінде ө з елінің азаматтығ ын жоғ алтпағ ан кезде туындауы мү мкін, мысалы, Кең ес Одағ ы қ ұ лағ ан кезде қ ос азаматтылық мә селесі туындады, яғ ни ө зінің тұ рғ ылық ты жері Қ азақ станда тұ ратын ұ лты бойынша орыстар (қ азақ стандық азаматтар) ө здерінің тарихи елі – Ресей азаматтығ ын алуына рұ қ сат етілді. Бұ л мә селе ө з кезінде дискуссия пә ніне айналды, бірақ екі елдің Президенттері 1994ж. қ ол қ ойғ ан Қ азақ стан мен Ресейдің азаматтарының қ ұ қ ық тық мә ртебесі жә не азаматтығ ы туралы Меморандумда шешімін тапты. Бұ л қ ұ жатта Қ азақ танғ а немесе Ресейге тұ ақ ты тұ ру ү шін келген азаматтарғ а жә не олардың жақ ын туыстары тиісті азаматтылық ты алудың қ ысқ артылғ ан тә ртібіне кепіл беретін процедураны қ абылдауғ а ниет білдірді. Қ Р мен РФ арасындағ ы келісімшартта РФ территориясында тұ рақ ты тұ ратын Қ Р азаматтарының жә не Қ Р территориясында тұ рақ ты тұ ратын РФ азаматтарының қ ұ қ ық тық мә ртебесі туралы процедуралар қ абыданғ ан (1993ж. 20. 01. ).

Апатридтер – қ ай елдің территориясында тұ рса, сол елдің заң дарына бағ ынады (апатризм сұ рақ тарын реттейтін халық аралық -қ ұ қ ық тық нормалар жоқ ).

Баспана қ ұ қ ығ ы - ө з мемлекетінде саяси кө з қ арасы ү шіе, қ оғ амдық қ ызметі ү шін қ уғ ын сү ргінге ұ шырап, одан қ ұ тылуғ а мә жбү р болғ ан жағ дайда, ө зге мемлекеттен баспана іздеуге ә рбір адамғ а қ ұ қ ық беріледі. Осындай қ ұ қ ық, ереже бойынша, ә рбір елдің Конституциясында, басқ а да заң дарында жазылады.

Баспана қ ұ қ ығ ы – бұ л ө з мемлекетінде саяси қ ызметі ү шін қ удаланғ ан шетел азаматына нақ ты басқ а мемлекеттің ө з территориясына кіруге жә не тұ руғ а рұ қ сат беру жә не осы азаматты оны қ удалағ ан мемлекет бермеу қ ұ қ ығ ы да табылады.

Баспананың 2 формасы бар:

- территориялық (аумақ тық ) – бұ л азаматқ а басқ а территорияда баспана беру;

1) дипломатиялық – шет мемлекеттердің дипломатиялық немесе консулдық ө кілдік территориясында жекеленген тұ лғ аларғ а баспана беру (кө бінесе латын Америкасында таралғ ан).

Баспана бермеу негіздері, егер тұ лғ а мынадай іс - ә рекеттерді жасағ ан болса:

- ә скери қ ылмыс;

- қ ылмыстық істерді;

- БҰ Ұ мақ саты мен қ ағ идаларына қ айшы келетін қ ылмыстық ә рекететрді (1976ж. БҰ Ұ БА ХХІІ сессиясында «Территориялық баспана туралы Декларация» қ абылданғ ан, осығ ан сә йкес мемлекеттер кімге баспана беретіндігін ө здері шешеді. Декларацияның 1 бабына сә йкес отаршылдық қ а қ арсы кү ресушілерде баспана қ ұ қ ығ ын пайдалануғ а қ ұ қ ылы).

Босқ ындардың қ ұ қ ық тық жағ дайы. Босқ ын – бұ л ө з елін мына себептер бойынша тастап кеткен тұ лғ аларды атайды:

- сыртқ ы агрессия, оккупация, шетелдік ү стемдік басқ а да формалары негізінде;

- оларды тіршілік етуінің материалды негіздерін жойғ ан табиғ и апаттар негізінде;

- қ андай-да бір ә леуеметтік топқ а, саяси жә не діни кө з қ арастарығ а қ атыстылығ ы ү шін репрессияғ а ұ шырау қ ауіптілігі болса.

Босқ ындардың қ ұ қ ығ ы нақ ты бір елде тұ рақ ты тұ ратын шетелдіктермен бірдей, сонымен қ атар босқ ындар келген мемлекетте ең бегі ү шін сол мемлекеттің азаматтары сияқ ты сыйақ ы алуғ а қ ұ қ ық беріледі. Босқ ындарғ а мемлекеттік шекарадан ө туге мү мкіндік беретін қ ұ жаттар берілуі мү мкін.

1951ж. екінші дү ниежү зілік соғ ыстан кейін «Босқ ындардың мә ртебесі туралы Конвенция» қ абылданды. Испанияда, Италияда, Германияда фашистік режимді белгілеумен байланысты осы режимге келіспеген адамдар осы елден қ ашты. Соғ ыстың ө зі адамдарды ә ртү рлі елдерге айдап жіберді. 1951 жылғ ы Конвенция осы жағ дайды бә сең дету ү шін қ абылданғ ан болатын. 1951ж. жә не 1951 жылғ а дейінгі жағ дайларғ а ғ ана қ олданылды. 1951 ж. кейінгі туындағ ан босқ ындардың мә селелерін қ ұ қ ық тық реттеуге қ ажеттілік туындады. Сондық тан да 1967ж. 1951 Конвенцияның кез келген уақ ытта жә не жерде туындайтын босқ ындар мә селелеріне ә рекеті жү ретін Хаттама қ абылданды.

1951ж. Конвенция КСРО қ атысқ ан жоқ жә не босқ ындардың мә селелерін шешуге ү лесін қ осудан бас тартты. Ал Қ азақ стан Республикасы 1951ж. босқ ындар туралы Конвенцияғ а жә не 1967ж. оның Хаттамасына қ осылуды қ арастырып жатыр. Ал бұ л дегеніміз осы мә селені шешуге қ атысуғ а жас мемлекеттің дайындығ ын кө рсетер еді, бірақ республика заң дары ә лі де жеткілікті ә зірленбеген. АҚ Ш-та, мысалы, осы сұ рақ тарғ а Иммиграциялық (кө ші-қ он) жә не ішкі мемлекеттік акт арналғ ан жә не босқ ындарғ а баспана берудің жаң а процедурасын белгіледі.

Ө зін-ө зі бақ ылау сұ рақ тары:

1. Азаматтық дегеніміз не?

2. Халық аралық қ ұ қ ық тағ ы азаматтық мә селесі.

3. Халық аралық аренада азаматтық алу жолдарын атаң ыз.

Негізгі жә не қ осымша ұ сынылатын ә дебиеттер тізімі:

1. Қ ұ лжабаева Ж. О. Халық аралық жария қ ұ қ ығ ы. - Алматы, 2002. -467 с.

2. Сарсенбаев М. А. Международное право. – Алматы: Жеті Жарғ ы, 1996.

3. Бирюков П. Н. Международное право. Учебное пособие. –М.: Юристъ, 1998. -416 с.

⇐ Предыдущая 16 17 18 19 202122 23 24 25 Следующая ⇒