4-тақырып. Халықаралық құқықтың қағидалары.

3-тақ ырып. Халық аралық -қ ұ қ ық тық ғ ылымның жә не халық аралық қ ұ қ ық тың тарихы. Қ азақ станның тарихында халық аралық -қ ұ қ ық тық институттардың қ алыптасуы мен дамуы.

Жоспар:

1. Халық аралық қ ұ қ ық тың қ алыптасуы жә не оның тарихының кезең дері.

2. Осы дә уірдің халық аралық -қ ұ қ ық тық кө зқ арастары.

3. Қ азақ стандағ ы халық аралық қ ұ қ ық тың дамуы.

4. Ә дет-ғ ұ рып, Қ ұ ран, шарттар Қ азақ стан тарихында халық аралық қ ұ қ ық тың қ айнар кө зі ретінде.

Негізгі ұ ғ ымдар: доктрина, буржуазиялық революция.

Халық аралық қ ұ қ ық ә лемдік ө ркениеттің жетістгі болып табылады. Ол мемлекетердің жә не олардың функцияларының пайда болуымен пайда болды. Халық аралық қ ұ қ ық ө зінің ерте даму кезең інде аймақ тық халық аралық – қ ұ қ ық тық жү йе ретінде қ алыптаса бастады. Біртіндеп бұ л жү йелер ұ лғ айып, ұ штасып, бү кіл адамзаттың, ә лемнің барлық мемлекеттерінің сұ ранысына қ ызмет ететін ерекше қ ұ қ ық жү йесі ретіндегі ортақ халық аралық қ ұ қ ық қ алпыптасты.

Алғ аш рет адамзат қ оғ амының дамуында халық аралық қ ұ қ ық б. з. д. IV аяғ ында III ғ асырдың басында мың жылдық тарда алғ ашқ ы қ ұ л иеленушілік мемлекеттер пайда бола бастағ ан кезде Ежелгі Шығ ыста, Египетте, Ежелгі Қ ос ө зен аң ғ арындағ ы мемлекеттердің қ арым-қ атынастарда қ алыптаса бастады. Олардың арасындағ ы қ атынастар ә дет-ғ ұ рыптар арқ ылы реттелді. Сонымен қ атар жазбаша халық аралық шарттар пайда бола бастады. Осындай ежелгі шарттардың бірі б. з. д. ХХІІІғ. Аккад патшасы Нарамсин мен Эламның арасындағ ы жасалғ ан шарт болып табылады. Жазбаша шарттардың классикалық мысалы ретінде бейбіт жә не одақ тық шарттар тү ріне жатқ ызуғ а болатын хеттік-египеттік шартты (б. з. д. ХІІІ ғ. ) атауғ а болады. Екі мемлекетте ә скери іс-ә рекеттерді тоқ татуғ а, бір-біріне ішкі жә не сыртқ ы жаулармен кү ресте кө мектесуге, екі мемлекеттің де қ шқ ын қ ұ лдарын ұ стап беруге кө мектесуге міндеттенді.

Б. з. д. ІІ-І ғ ғ. халық аралық қ ұ қ ық тың элементтері Қ ытай мен Ү ндістанның, кейіннен Ежелгі Элладаның (Грецияның ) жә не Ежелгі Римнің территорияларында пайда бола бастады.

Ү ндістандағ ы Ману заң дары елдер арасында елшілік қ атынастарды орнату, елшілердің функциялары туралы, шет мемлекеттердің елшілеріне қ ол сұ ғ ылмаушылық туралы ережелерден тұ рды. Бұ л заң дар рақ ымшылық сұ рағ ан ә скери тұ тқ ындарғ а, жаралыларғ а адамгершілікпен қ арауды талап етті. Осы заң дар жинағ ының негізгі ойларының бірі – бейбіт тұ рғ ындарды қ ырып-жою емес, тек ә скери қ арсыласын жең у болып табылады. Соғ ыстың ізгілік нормалары Қ ытайдың кө не қ ұ жаты – б. з. д. Ү ІІ ғ. белгіленген «Ә скери ө нер туралы Трактатта» белгіленген. Ө з қ ызметтерімен мемлекеттер арасындағ ы дипломатиялық қ атынастарды бекіткен, сапарғ а шығ атын Қ ытай елшілері қ ол сұ ғ ушылық ты иеленді. Осы кезең дегі мемлекеттерге ө здерінің арасындағ ы дау-жанжалдарды шешетін халық аралық сот институты таныс еді.

Ежелгі Грецияның полистері (қ ала-мемлекеттері) елшілер арқ ылы бір-бірімен қ арым-қ атынас жасады. Диплом деп аталатын тақ тайшаларда елшілерге келіссө здер жү ргізуге қ ұ қ ық беретін мазмұ ндағ ы мә тіндер болды. Осы тақ тайшалардың атынан «дипломатия», «диплом» сө здері пайда болды. Елшілерге қ ол сұ ғ ылмаушылық қ а кепіл берілді. Халық аралық –қ ұ қ ық тық элементке Ежелгі Грецияда пайда болғ ан жә не шетелдіктерге қ амқ орлық ты білдіретін проксения институтын жатқ ызуғ а болады.

Ежелгі дә уірдің халық аралық қ ұ қ ығ ы, сондай-ақ аймақ тық сипаттағ ы кө жақ ты шарттарды да білді. Ежелгі Грецияда ә р тү рлі одақ тардың (Этолиялық, Ахейлік одақ тар) қ ұ рылуына ә келген кө птеген кө п жақ ты шарттар болды. Ә скери одақ – симмахия Спартаның басшылығ ымен жасалды (б. з. д. Ү ІІ – Ү І ғ ғ. ).

Ежелгі Римнің халық аралық -қ ұ қ ық тық практикасы. Шетелдік елшілер мұ нда қ ол сұ ғ ылмаушылық ты пайдаланды. Осы ережені бұ зғ андарды жә бірленген мемлекетке берілетін болды. Осығ ан қ арамастан, заң бойынша шетелдіктердің ешқ андай қ ұ қ ық тары болмағ аны қ ызығ ушылық тудырады. Біртіндеп, шетелдіктерді қ амқ орлық қ а алуды тү сінді, себебі шапшаң экономикалық даму мү мкін болмады. Арнайы шенеунік «претор перегринус» шетелдіктердің қ ұ қ ық тарын қ орғ ауды қ амтамасыз етті.

Рим халық аралық шарттар жасасты. Олар «мә ң гілік бейбітшілік» деп аталатын, сонымен қ атар достасу, достық қ атынастар, қ амқ орлық, одақ орната алды. Рим жаулап алғ ан халық тарғ а міндеттейтін тең сіз шарттар басым болды. Ежелгі Рим соғ ыстарының ә дет-ғ ұ рыптары ерекше адамгершілікпен кө зге тү скен жоқ. Қ арусыз ә скерлерді қ ырып жойып қ ұ лдарғ а айналдырды, қ алаларды қ ираты, мысалы, Карфаген.

Ежелгі мемлекеттерде толық тай халық аралық қ ұ қ ық болғ ан жоқ. Халық аралық қ атынастардың қ андай болмасын аспетілері жө нінде айтқ ан ежелгі ойшылдардың, филосфтардың, ораторлардың жекелеген сө здері ғ ана болды. Платон, Аристотель, Цицерон жә не басқ алар ә ділетсіз соғ ыстарды айыптап сө йледі. «Jus gentium» деп аталатын халық тар қ ұ қ ығ ын қ алыптастырғ ан Ежелгі Рим заң герлерінің ең бегін атап ө туге болады. Бұ л халық тардың арасындағ ы қ арым-қ атынастар туралы, Римнің шетел азаматтарымен қ атынастары туралы белгілі бір нормалардан тұ рды.

Ертеректе халық аралық қ атынастар тек қ алыптаса бастады. Бұ л халық аралық қ ұ ық тың аймақ тық сипатын айқ ындады. Халық аралық қ ұ қ ық тың нормаларының діни сипаты басым болды. Қ азіргі заманғ ы дипломатиялық қ ұ қ ық тың, халық аралық шарттардың жә не қ арулы қ ақ тығ ыстар қ ұ қ ығ ының негіздері ежелгі мемлекеттерде пайда болғ ан.

Орта ғ асырлардағ ы халық аралық қ ұ қ ық. Феодализмнің ыдырауы адамзат қ оғ амының сол даму кезең іне тә н болды. Феодалдық қ оғ амда шарттар кө п болғ андық тан бұ қ аралық -қ ұ қ ық тық шарттарды жеке–қ ұ қ ық тық шарттардан ажырату мү мкін болмады. Шарттардың субъектілері ретінде феодалдар, қ алалар болды. Рим папалары конкордаттар деп аталатын шарттар жасасты. Римдік католиктік шіркеу еуропалық феодалдық халық аралық қ ұ қ ық тың дамуына елеулі ық пал етті. Олар жекеленген соғ ыстарды ашуғ а тыйым салу жө ніндегі шектеулерден тұ рды, аптаның белгілі бір кү нінде ә скери іс-қ имылдар ашуғ а тыйым салу қ ажет деп тапты, шіркеуде баспана берілді. Бірақ соғ ыс заң дары мен ә дет – ғ ұ рыптары қ атал болды: қ алалар қ иратылып тоналды, жаралылар далада қ алды, тұ тқ ындар қ ұ лғ а айналдырылды.

Кейіннен орта ғ асырларда жаралылар мен тұ тқ ындарды қ амқ орлық қ а ала бастады.

Ереже бойынша, орта ғ асырлардағ ы халық аралық шарттар екі жақ ты болды, сонымен қ атар кө п жақ ты халық аралық шарттардың да осы кезең де қ алыптаса бастағ анын айта кету қ ажет, мысалы, отыз жылдың соғ ыстың аяқ талуын заң ды тү рде рә сімдеген 1648 жылғ ы Вестфаль Трактаты болды. Швейцария мен Голландияның, Германияның кө птеген княздық тарының тә уелсіздігі жарияланды. Рейн ө зенінің жағ алауындағ ы мемлекеттерге еркін жү зулері жарияланды. Осы аталғ ан келісімшарт мемлекет аралық қ атынастардың ө ркениетті тү рде реттелуіне бастау болды.

Мемлекеттердің егемендігі мен тең қ ұ қ лылығ ы идеялары маң ызды бола бастады. Бастапқ ыда феодалдық -династиялық сипат ала бастағ ан, кө птеген ғ асырлар бойында эволюцияланғ ан, олар қ азіргі уақ ытта мемлекеттердің егеменділігі мен тең қ ұ қ ылылығ ының халық аралық -қ ұ қ ық тық қ ағ идалардың міндетті тү рде орындалатын негізгі қ ағ идалар ретінде рә сімделді.

Елшілік қ ұ қ ық сапалы дамуын алды. Елшіліктермен алмасу жиіледі, уақ ытша елшіліктер тұ рақ ты бола бастады. Ерте феодалдық кезең дегі дә уірде елшілік артық шылық тар мен қ орғ аншылық тардың кең еюі тә н болды. Елшілік кварталдарда елшілердің ғ ана емес, сондай-ақ кез келген тұ лғ ағ а қ ол сұ ғ ылмаушылық қ а кепіл берілді. Осығ ан байланысты елшіліктерде баспана берілді, ал елшілік кварталдарда қ ылмыстық элементтер жасырылды.

ХҮ – ХҮ ІІ ғ ғ. консулдар институты пайда бола бастады. Империя кезінде консул – тек қ ұ рметті атақ, кейіннен – ө кіметі шетелге ө з елінің азаматтарының қ ұ қ ық тық, сауда жә не ө зге де мү дделерін қ орғ ау ү шін жіберілген лауазымды тұ лғ а, шенеунік.

Тең ізе жү зу мен халық аралық сауданың дамуымен барлық мемлекеттердің ашық тең іздер мен мұ хиттарда еркін кеме жү зу қ ағ идасы танылды. Тең із қ ұ қ ығ ының ә дет-ғ ұ рыптары бекітіле бастады, атап айтқ анда, ХІҮ ғ. шығ арылғ ан «Косолато дель маре» (Кодекс морских обычаев) сілтеме жасай бастады. Сауда келісімшарттарында шетелдіктер ү шін барынша қ олайлы режим туралы пункттер жиі кездесе бастады.

Феодализм кезінде халық аралық -қ ұ қ ық тық ойлар лдан ә рі дамуын алды. Бұ л кезде де тодық тай халық аралық қ ұ қ ық болмаса да, осы кезең дегі ойшылдардың ой-талқ ылаулары қ азіргі халық аралық -қ ұ қ ық тық ғ ылым ү шін де қ ұ нды болып табылады. Августин Блаженный (340 – 430 жж. ) адамдар ә ділеттілік нормасын басшылық қ а алулары тиіс деп ұ йғ арды.

Орта ғ асырларда егемендік, бейтараптық, ашық тең із, контрабанда, қ азіргі дипломатиялық жә не консулдық ө кідіктердің прообразы ретіндегі тұ рақ ты елшіліктер мен консулдық тар сияқ ты ұ ғ ымдар пайда болды. Г. Гроций мен оның ізін қ уушылардың ең бектері ХҮ ІІ ғ. халық аралық қ ұ қ ық тық ғ ылымның туындауына ә келді.

Жаң а кезең нің халық аралық қ ұ қ ығ ы. Еуропада капитализмнің дамуымен ә лемдік рыноктың туындауы, халық аралық сауданың кең еюі мен терең деуі, қ атынас жасау қ ұ ралдарының белгілеу қ ажеттілігі кө п жақ ты келісімдердің жасалуына жә не мемлекет аралық ұ йымдардың қ ұ рылуына ә келді. Алғ ашқ ы халық аралық ұ йымдар ретінде Халық аралық телеграф одағ ын (1865ж. ), Халық аралық теміржол одағ ын (1886ж. ), Бү кілә лемдік почта одағ ын (1874ж. ) атауғ а болады.

Еуропада ант беру, адамдарды кепілге алу, Рим Папасының кепілдігі жә не т. б. сияқ ты халық аралық шарттарды жү зеге асыру қ ұ ралдарының бұ рынғ ы тә сілі жоғ ала бастады.

Осы кезең дегі барлық халық аралық қ ұ қ ық тың практикасы ғ алым заң герлердің ең бектерінде кө рініс тапты (кодекс тү ріндегі Ф. Лист (Германия), И. Блюнчили (Швейцария), Д. Филд (АҚ Ш) халық аралық курстарында).

Ө зін-ө зі бақ ылау сұ рақ тары:

1. Халық аралық шарт ұ ғ ымы.

2. Халық аралық шарттарды бекіту.

3. Халық аралық шарттарды бекіту.

4. Халық аралық шарттардың жарамсыз салдары (денонсация, пролонгация).

5. Халық аралық шартқ а тү сінік беру (тү рлері).

Негізгі жә не қ осымша ұ сынылатын ә дебиеттер тізімі:

1. Қ азақ стан Республикасының Конституциясы. 1995ж. 31 тамызда қ абылданғ ан // «Параграф» ақ параттық жү йесі.

2. Халық аралық қ ұ қ ық. Дә рістер курсы. /Г. Б. Хан жә не т. б. редак. –Алматы: Қ азГЗУ, 2003. -472 б.

3. Кулжабаева Ж. О. Межународное публичное право. - Алматы, 2002. -467 с.

4. Сарсенбаев М. А. Международное право. – Алматы: Жеті Жарғ ы, 1996.

5. Бирюков П. Н. Международное право. Учебное пособие. –М.: Юристъ, 1998. -416с.

6. Қ ұ лжабаева Ж. О. Халық аралық жария қ ұ қ ық. –Алмаы: «HAS», 2005. -369 б.

4-тақ ырып. Халық аралық қ ұ қ ық тың қ ағ идалары.

Жоспар:

1. Халық аралық қ ұ қ ық тың негізгі қ ағ идалары.

2. Халық аралық қ ұ қ ық тың негізгі қ ағ идалары жә не мемлекеттің негізгі қ ұ қ ық тары мен қ ағ идалары.

Негізгі ұ ғ ымдар: қ ағ ида, шекара, агрессия, кү ш қ олдану, ынтымақ тастық, халық аралық міндеттемелер.

Халық аралық қ ұ қ ық тың негізгі қ ағ идалары – ө зіндік сипаттамасы бар дербес қ ұ қ ық тық санатқ а жатады. Біріншідең қ ағ идалар барлық қ ұ қ ық тық жү йеге таралады. Екіншіден, олар міндетті (императивті) сипатта jus cogens. Ү шіншіден, қ ағ идаларғ а жү йе қ ұ раушы рө л сипаты тә н. Тө ртіншіден, қ ағ идаларғ а заң дылық ө лшемі тә н болады.

Халық аралық қ ұ қ ық та қ ағ идалардың екі тү рлі санаты бар: жалпы, негізгі қ ағ идалар; жә не тар мағ ынадағ ы тә ртіп ережелерін бекітетін арнаулы қ ағ идалар.

Осы заманғ ы халық аралық қ ұ қ ық тың негізгі қ ағ идалары, біріншіден, БҰ Ұ Жарғ ысында бекітілген. Бірақ, БҰ Ұ Жарғ ысы халық аралық қ ұ қ ық қ ағ идаларын тұ жырымдау жө нінде арнайы мақ сатты кө здемегендіктен, олардың кейбіреулері ө те қ ысқ а мазмұ ндалғ ан. Сондық тан, бірқ атар мемлекеттердің бастамасымен, бірнеше негізгі қ ағ идалардың мазмұ нын айқ ындау ү шін БҰ Ұ -да бірсыпыра жұ мыстар атқ арылды. Бұ л жү мыс 1970 ж. БҰ Ұ Бас Ассамблеясының БҰ Ұ Жарғ ысына сай (мұ нан былай, халық аралық қ ұ қ ық тың негізгі қ ағ идалары туралы Декларация) мемлекеттер арасындағ ы достық қ атынастар мен ынтымақ тастық қ а қ атысты халық аралық қ ұ қ ық тың қ ағ идалары туралы Декларацияны қ абылдаумен аяқ талды.

1970 ж. Декларацияда халық аралық қ ұ қ ық тың 7 қ ағ идасы мазмұ ндалғ ан:

- Кү ш қ олданбау немесе кү ш қ олданамын деп қ оқ ан-лоқ қ ы жасамау қ ағ идасы;

- Ішкі істерге араласпау қ ағ идасы;

- Халық аралық дауларды бейбіт жолмен шешу қ ағ идасы;

- Мемлекеттердің ө зара міндетті ынтымақ тасу қ ағ идасы;

- Халық тардың тең дік жә не ө зін-ө зі басқ ару қ ағ идасы;

- Мемлекеттердің дербес тең дік қ ағ идасы;

- Міндеттемелерді адал орындау қ ағ идасы.

Дегенмен, бұ дан халық аралық қ ұ қ ық та тек осы 7 қ ағ ида бар екен деген ой тумауы керек. 1975 ж. Хельсинкий қ ең есінің Қ орытынды Актісінде 10 қ ағ ида бар. 1970 ж. Декларациядағ ы тізімге мыналар қ осымша енгізілді: шекаралардың мызғ ымастық қ ағ идасы; аумақ тық тұ тастық қ ағ идасы; адамның қ ұ қ ық тары мен негізгі міндеттерін қ ұ рметтеу қ ағ идасы. Айтып ө тетін бір жайт, халық аралық қ ұ қ ық халық аралық қ ұ қ ық субьектілерінің басшылық қ а алатын қ ағ идаларының барлығ ын белгілеуді ө зіне мақ сат тұ тпайды. Ә рбір жеке тарихи кезең де қ олданыстағ ы қ ағ идалар жаң аланып, эволюция жү ріп тұ рады. Мысалы, халық аралық экологиялық қ ұ қ ық та қ оршағ ан ортағ а залал тигізбеу сияқ ты; қ оршағ ан орта мен оның компоненттерін еркін зерттеу жә не пайдалану қ ағ идасы; қ оршағ ан ортаны тиімді пайдалану қ ағ идасы жә не т. б. бар. Халық аралық ә уе қ ұ қ ығ ында халық аралық ә уе қ атынасының қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету қ ағ идасы; ә уе кемелерін заң сыз қ ол сұ ғ у актісінен қ орғ ау жә не т. б. қ ағ идалар негізгі қ ағ идалар болып табылады.

Халық аралық қ ұ қ ық доктринасы халық аралық жария қ ұ қ ық тың негізгі қ ағ идаларын былайша жіктейді.

Мемлекеттердің экономикалық, ә леуметтік жә не саяси жү йелерінен тә уелсіз, бейбіт қ атар ө мір сү ру қ ағ идасы басты орын алады.

Келесі топқ а халық аралық бейбітшілік пен қ ауіпсіздікті тікелей қ олдайтын қ ағ идалар кіреді. Мұ ндай қ ағ идаларғ а кү ш қ олданбау немесе кү ш қ олданамын деп қ оқ ан-лоқ қ ы жасамау қ ағ идасы; халық аралық дауларды бейбіт жолдармен шешу қ ағ идасы; мемлекеттердің аумақ тық тұ тастық қ ағ идасы; шекаралардың мызғ ымыстық қ ағ идасы жатады.

Халық аралық ынтымақ тастық ты айқ ындайтын қ ағ идалар тобына мыналар жатады: мемлекеттердің дербес тең дік қ ағ идасы; қ ол сұ қ пау қ ағ идасы; халық тардың тең қ ұ қ ылық жә не ө зін-ө зі басқ ару қ ағ идасы; мемлекеттердің ынтымақ тасу қ ағ идасы; халық аралық міндеттемелерді адал орындау қ ағ идасы.

Мемлекеттердің экономикалық, ә леуметтік жә не саяси жү йелерінен тә уелсіз бейбіт қ атар ө мір сү ру қ ағ идасы. Осы қ ағ идағ а сә йкес, мемлекеттер халық аралық бейбітшілік пен қ ауіпсіздікті қ олдауғ а, сондай-ақ ө зара тиімді ынтымақ тастық ты дамытуғ а міндетті. Бұ л қ ағ иданың сипаттамалық белгісі – ол халық аралық қ ұ қ ық тың кө птеген негізгі қ ағ идаларының мә н-маң ыздарының ү йлесуі.

Кү ш қ олданбау немесе кү ш қ олданамын деп қ оқ ан-лоқ қ ы жасамау қ ағ идасы. Алғ аш рет бейбітшілік туралы Декретте жарияланғ ан басқ ыншылық соғ ысқ а тыйым салу қ ағ идасы, 1935 -1939 жж. жасалғ ан шабуыл жасамау жә не бейтараптық туралы шарттарда заң и бекітілген болатын. Осы қ ағ ида 1933 ж. агрессияны айқ ындау жө ніндегі Лондон Конвенциясында; басқ ыншылық соғ ысқ а тыйым салу қ ағ идасын халық аралық қ ұ қ ық тың жалпығ а міндетті нормасына айналдырғ ан 1928 ж. Париж шартында онан ә рі бекітіле тү сті. БҰ Ұ Бас Ассамблеясының «басқ ыншылық ты айқ ындау туралы» 1974ж. 14 желтоқ санындағ ы 3314 қ арары кү ш қ олданбау қ ағ идасының бекітілген жә не жү йеленген маң ызды халық аралық нормативтік актісі болып табылады.

Кө пшілік мойындағ ан қ ағ ида – консенсус негізінде жасақ талғ ан басқ ыншылық анық тамасын мақ ұ лдай отырып, БҰ Ұ Бас Ассамблеясы барлық мемлекеттерді тү рлі басқ ыншылық актілерінен жә не БҰ Ұ Жарғ ысының ережелері мен халық аралық қ ұ қ ық тың негізгі қ ағ идалары туралы 1970 ж. Декларацияғ а қ айшы келетін кү ш қ олданудың басқ а да тү рлерінен тартынуғ а шақ ырды.

Халық аралық дауларды бейбіт жолмен шешу қ ағ идасы. Г. И. Тункин шабуыл жасамау жә не халық аралық дауларды бейбіт жолмен шешу қ ағ идасының арақ атынасын қ озғ ай отырып, бұ л екі қ ағ ида бір медальдың екі жағ ы іспеттес деп атап ө тті. Егер мемлекет ө зінің басқ а бір мемлекеттермен қ атынасында кү ш қ олдануғ а тыйым салатын болса, тиісінше мұ ндай мемлекеттермен туындағ ан дауларды да бейбіт жолмен ғ ана шешуі тиіс. Сонда дауларды бейбіт жолмен шешу қ ағ идасы, осы дауларды реттеу ү шін кү ш қ олданбау керек дегенді білдіреді.

Халық аралық дауларды бейбіт жолмен шешу, халық аралық қ ұ қ ық қ ағ идасы ретінде алғ аш рет соғ ыстан бас тарту туралы 1928 ж. Париж шартында бекітілген еді. 1928 ж. Париж шартынан кейін туындағ ан дауларды бейбіт жолмен шешу басқ а да бірқ атар мемлекетаралық келісімдерде, сондай-ақ Ұ лттар Лигасының қ арарларында да халық аралық қ ұ қ ық тың қ ағ идасы ретінде танылды. Екінші дү ниежү зілік соғ ыс аяқ талғ аннан кейін осы қ ағ ида БҰ Ұ Жарғ ысында, атап айтқ анда, 2-баптың 3-тармағ ында бекітілді: «БҰ Ұ -ның барлық мү шелері халық аралық бейбітшілік пен қ ауіпсіздікке жә не ақ иқ атқ а қ ауіп тө ндірмеу ү шін ө з дауларын бейбіт қ ұ ралдар арқ ылы шешеді».

Мемлекеттердің аумақ тық тұ тастығ ы қ ағ идасы. 1970 ж. Декларацияда осы қ ағ ида кү ш қ олданбау немесе кү ш қ олданамын деп қ оқ ан-лоқ қ ы жасамау қ ағ идасының бір бө лігі ретінде баяндалғ ан. Мемлекеттердің аумақ тық тұ тастығ ына қ арсы бағ ытталғ ан ә рекеттердің ішінде кү ш немесе қ ауіп-қ атер кү шін қ олдану ерекше орын алады. Қ арастырып отырғ ан қ ағ иданың тұ жырымдамасында мемлекеттердің кез келген мемлекеттің саяси тә уелсіздігі мен бірлігіне қ арсы бағ ытталуы мү мкін кез келген ә рекеттерден тартынуы жө нінде сө з бар. Сө йтіп, кез келген мемлекеттің саяси тә уелсіздігі мен бірлігі оның аумақ тық тұ тастығ ымен тығ ыз байланысты.

Шекаралардың мызғ ымастығ ы қ ағ идасы. Шекаралардың мызғ ымыстығ ы қ ағ идасының мә ні бұ л қ ағ иданың соғ ыс пен бейбітшілік мә селелерін шешудегі ұ зақ мерзімді тә жірибемен қ амтамасыз етілгенімен айқ ындалады. Бұ л қ ағ иданы қ олдану ә лемдік тә жірибеде қ алыптасқ ан саяси жә не аумақ тық болмыс шарт-жағ дайларындағ ы барлық мемлекеттер ү шін ақ иқ атты қ ауіпсіздікті бекіту сұ ранысының жинақ талғ ан кө рінісі болып табылады.

Бұ рындары шекаралардың мызғ ымастығ ы қ ағ идасы халық аралық қ ұ қ ық тың жаң а қ ағ идасы деп аталып келді. Біріккен Ұ лттар Ұ йымының жарғ ылық ережелері кез келген мемлекеттің аумақ тық мызғ ымастығ ына немесе саяси тә уелсіздігіне кү шпен қ ол сұ ғ уғ а тыйым салады. Осылайша мемлекеттердің аумақ тық мызғ ымастығ ын қ орғ ай отырып жә не оны бұ зу ү шін кү ш қ олдануғ а тыйым сала отырып, БҰ Ұ Жарғ ысы шекаралардың мызғ ымастығ ы қ ағ идасын басшылық қ а алады.

Мемлекеттердің дербес тең дігі қ ағ идасы. 1975 ж. Еуропадағ ы қ ауіпсіздік пен ынтымақ тастық жө ніндегі Кең есте Еуропаның даму жолдары туралы пікірталасына белгілі бір қ орытынды жасалды. Хельсинки Кең есі мемлекеттердің қ арым-қ атынасы дербес тең дік, дербестікке тә н қ ұ қ ық тарды қ орғ ау қ ағ идаларына негізделулері қ ажет екендіктерін растап берді.

Дербес тең дік қ ағ идасы қ арама-қ айшы қ оғ амдық жү йелері бар мемлекеттердің тең қ ұ қ ық тарын мойындауды білдіреді. 1975 ж. Қ орытынды Актіде дербестікке тә н қ ұ қ ық тардың толық тізімі берілмеген Қ ұ жатта ә лемдік бірлестіктің қ ауіпсіздігі ү шін аса маң ызы бар бірнешеуі ғ ана кө рсетілген.

Ішкі істерге қ ол сұ қ паушылық қ ағ идасы. Мемлекеттердің бір-бірінің ішкі істеріне араласпауы туралы мә селе феодализм дә уірінде пайда болғ ан еді. Бұ л кезең де қ ол сұ қ паушылық ты қ ұ қ ық тық норма ретінде шарттық ресімдеу – ө те сирек кездесетін қ ұ былыс болатын. Ол халық аралық қ ұ қ ық тың жалпы қ ағ идасы ретінде буржуазиялық революция кезең інде қ алыптасты. Бұ л қ ағ ида кез келген мемлекеттің қ ұ зыретіне қ ол сұ ғ атын барлық ә рекеттерден тартыну міндетін білдіреді. Қ ағ иданың заң дық мазмұ ны 1970 ж. халық аралық қ ұ қ ық тың негізгі қ ағ идалары туралы Декларацияда баяндалғ ан. «Бірде-бір мемлекет ө зінің дербес қ ұ қ ық тарын жү зеге асыру барысында жә не одан қ андай да бір артық шылық тарғ а ие болу ү шін басқ а мемлекетті ө зіне бағ ындыру мақ сатында экономикалық, саяси шараларды немесе кез келген басқ а сипаттағ ы шараларды қ олдана да, кө термелей де алмайды.

Халық тардың тең қ ұ қ ылық жә не ө зін-ө зі билеу қ ағ идасы. Бұ л қ ағ ида орталық тандырылғ ан абсолютті монархияның орнағ ан кезең інде, ХV-ХVІ ғ асырда пайда болды. Хельсинки қ ұ жаты осы қ ағ иданы бейбітшілік, қ ауіпсіздік жә не ынтымақ тастық тың маң ызды шарт-жағ дайы деп таниды. Бұ л байланыс алғ аш рет бейбітшілік туралы тарихи Декретте жә не Қ азан социалистік революциясының ө зге де маң ызды актілерінде кө рініс тапқ ан болатын. Халық тардың тең қ ұ қ ылық жә не ө зін-ө зі билеу қ ағ идасының тұ жырымдамасында халық тардың ө здерінің саяси мә ртебесін айқ ындауы туралы былай делінген:

- басқ ару нысанын еркін таң дау;

- ө здерінің мемлекеттік қ ұ рылымын айқ ындау;

- ө зінің саяси, ә леуметтік жә не мә дени дамуын ө з қ алауынша жү зеге асыру;

- мемлекеттің аумақ тық тұ тастығ ын қ орғ ау.

Осындай қ ұ қ ық тардың жү зеге асуы халық аралық қ ұ қ ық тың қ орғ ауында болады. Халық тардың ө здерінің ішкі саяси мә ртебесін еркін айқ ындауларына кедергі келтіру мақ сатында мемлекеттердің ішкі істеріне қ ол сұ ғ у басқ ыншы мемлекеттерге тә н сипат.

Мемлекеттердің ынтымақ тасуы кағ идасы. Осы қ ағ идағ а сә йкес, мемлекеттер ө здерінің ынтымақ тастық тарын барлық салалар бойынша дамытуғ а міндеттенеді. 1975ж. Қ орытынды Актімен 1970ж. Декларациядағ ы осы қ ағ иданың тұ жырымдамасын салыстыра қ арағ анда, мемлекеттердің бұ л қ ағ иданы материалдық мазмұ н жағ ынан толық тыруғ а тырысқ анын байқ ауғ а болады. 1970 ж. Декларацияда ынтымақ тасудың бір мақ саты ретінде «халық тардың жалпы ә л-ауқ атын» жақ сарту ү шін жә рдемдесу кө зделсе, Қ орытынды Актіде бұ л ереже нақ тылана тү седі: мемлекеттер ө здерінің ынтымақ тасуын дамыта отырып, халық тардың тұ рмысын кө теруге, оның ішінде экономикалық, ғ ылыми, техникалық, ә леуметтік, мә дени жә не гуманитарлық салаларда таралып келе жатқ ан ө зара таныстық тардан келіп шығ атын пайданы қ олдануғ а тырысады.

Адам қ ұ қ ық тарын қ ұ рметтеу қ ағ идасы. Осы қ ағ иданың мазмұ нына сә йкес, мемлекеттер азаматтық жә не саяси ғ ана емес, сонымен бірге ә леуметтік-экономикалық қ ұ қ ық тарды да сақ тауды ө здеріне міндет етіп жү ктейді. Сө йтіп, тә уелсіздікке тә н дербес тең дік жә не қ ұ қ ық тарды қ ұ рметтеу қ ағ идаларын орындай отырып, мемлекеттер бір-бірінің ө здерінің саяси ә леуметтік, экономикалық жә не мә дени жү йелерін еркін таң дау жә не дамыту қ ұ қ ық тарын қ ұ рметтеуге міндеттенеді.

Осы заманғ ы халық аралық қ атынастарда, баяғ ы қ алпынша адамның негізгі қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын апартеид, геноцид, нә сілшілдік сипаттарында дерекі жә не жаппай бұ зу ә лі де орын алып келеді.

Халық аралық міндеттемелерді адал орындау қ ағ идасы. Халық аралық қ ұ қ ық та ертеден-ақ, шарттар орындалуы тиіс – расtа sunt sегvаndа – деген қ ағ ида бар. Ол кейін БҰ Ұ Жарғ ысының Кіріспесінде кө рініс тапты. Онда БҰ Ұ мү шелерінің «халық аралық қ ұ қ ық тың шарттарынан жә не басқ а да қ айнар кө здерінен туындайтын міндеттемелердің ә ділдігі мен қ ұ рметтелуінің сақ талуына шарт-жағ дайлар қ алыптастыруғ а» бел байлағ андары атап кө рсетілген БҰ Ұ Жарғ ысының 2-бабының 2-тармағ ына сә йкес, барлық мү ше мемлекеттер Жарғ ы бойынша қ абылданғ ан халық аралық міндеттемелерді адал орындауғ а міндетті. Мемлекеттер ө здерінің ішкі қ ұ қ ық тарына қ арамастан, шарттың мақ саты, мазмұ ны, мерзімі жә не орындалу орны бойынша ө здерінің міндеттемелерін адал орындаулары тиіс.

Ө зін-ө зі бақ ылау сұ рақ тары:

1. Халық аралық ұ йымғ а қ ұ қ ық тық сипаттама жасау.

2. Халық аралық ұ йымдардың тү рлерін атаң ыз.

3. Халық аралық ұ йымғ а мү ше болу ү шін қ ойылатын талаптарды кө рсетің із.

Негізгі жә не қ осымша ұ сынылатын ә дебиеттер тізімі:

1. Қ азақ стан Республикасының Конституциясы. 1995ж. 31 тамызда қ абылданғ ан // «Параграф» ақ параттық жү йесі.

2. Халық аралық қ ұ қ ық. Дә рістер курсы. /Г. Б. Хан жә не т. б. редак. –Алматы: Қ азГЗУ, 2003. -472 б.

3. Қ ұ лжабаева Ж. О. Халық аралық жария қ ұ қ ығ ы. - Алматы, 2002. -467 с.

4. Сарсенбаев М. А. Международное право. – Алматы: Жеті Жарғ ы, 1996.

5. Бирюков П. Н. Международное право. Учебное пособие. –М.: Юристъ, 1998. -416с.

⇐ Предыдущая 10 11 12 13 141516 17 18 19 Следующая ⇒