Су тасқыны.

Дауыл

Дауыл — жойқ ын кү ші бар жә не едуә ір созылатын, 30 м/с жылдамдық пен соғ атын жел.
Дауылдардың пайда болуына ауа айналымының ерекше жағ дайында пайда болып, атмосферадағ ы тепе-тең діктің ө те жоғ ары жылдамдық пен аяқ асытнан бұ зылуы ә сер етеді.
Дауыл ү лкен бү ліншілікке ұ шыратып, адам қ ұ рбандық тарын алып келеді, малдар шетінеп, материалдық залал келітреді.
Ең қ ауіпті аймақ та тұ рғ ын ү й салуғ а тыйым салынып, ал қ алғ ан аймақ тарда сейсмикалық аудандар ү шін қ абылданғ ан қ ұ рылыс нормалары енгізіліп, онда пайдаланылатын материалдардың қ олайлы ү лгілері кө рсетілуге тиіс. Дауыл ө зінің алапат кү шімен инженерлік ғ имараттарғ а жер сілкінісінен кем ә сер етпейді.
Шаң дақ дауыл — бұ л кү шті жел салдарынан шаң ның, қ ұ мның, топырақ тың, тұ здың жә не кө лемі 1 мм аз басқ а да бө ліктердің ауағ а кө терілуі.
Қ азақ тсан аумағ ында шаң дақ дауыл — сә уір, мамыр жә не қ ыркү йек айларында жиі байқ алады.
Дауылдың жойқ ын салдарын тө мендетудің тиімді шарасы, ол – таянғ ан дауыл қ ауіпін тұ рғ ындарғ а дер кезінде хабарлау жә не дауыл болып тұ ратын аудандарындағ ы осыны ескере отырып орналастыру. Ең қ ауіпті аймақ та тұ рғ ын ү й салғ ызбай, ал қ алғ ан аймақ тарда сейсмикалық аудандар ү шін қ абылданғ ан қ ұ рылыс нормаларын енгізіп, бақ ылауғ а алып кө мектесу керек.
Дауылдың жақ ындағ аны туралы хабар алғ ан соң, мына іс-ә рекетті жү зеге асыру қ ажет:
Панахананы, жертө лені ә зірлеу; есікті, терезені, шатырдағ ы (желдеткіш) люкті нығ ыздап жабу; саң ылауларды бекіту; тө беден, лоджиядан, самалдық тан жел ұ шырып кету қ аупі бар заттарды шығ ару; даладағ ы заттарды бекіту немесе ү йге кіргізу; газды, электр жү йесін ажырату, суды жабу; пешті сө ндіріп, қ ажет болса қ орғ аныс панаханаларына барып орналасу керек.
Ө ндірісте барлық сыртқ ы жұ мыстарды тоқ тату, қ ондырғ ыларды бекіту, агрегаттарды, механизмдерді ажырату жә не панаханаларғ а жасырыну, ауылды жерлерде фермалардағ ы мал ү шін жемнің, судың қ орын даярлау, панаханада радиоқ абылдағ ышты тұ рақ ты қ осып қ ою керек. Ғ имарат ішінде болғ ан ә йнек, шыны сынық тарынан жә не жарық шақ тардан сақ танғ ан жө н. Далада қ алғ ан кезде ең жақ ын шұ ң қ ырды, жел ө тінен сақ тайтын жерлерді іздеу керек немесе жерге етпетінен жатады. Орманда қ алғ анда ең жақ сысы ашық алаң ғ а шық қ ан жө н, нө серлі дауыл, найзағ ай жарқ ылдағ ан кезде жалғ ыз тұ рғ ан ағ ашқ а жасырынбаң ыз, электр беру желілерінің дің гектеріне жақ ындамаң ыз. Дауылды жел, қ арлы боран кезінде ү йден тек ерекше жағ дайда ғ ана бірнеше адам болып шығ ады. Шаң дақ дауыл жақ ындағ анда ү йде есік пен терезені нығ ыздап жауып, ғ имараттан шық пағ ан жө н. Ү й хайуанаттарын қ орғ а немесе ғ имарат ішіне қ амау керек.
Егер сіз ауылдан алыс жердегі қ ұ мдақ тағ ы жайылымда болсаң ыз, малды тасағ а жасыру қ ажет. Жақ ын жерде сексеуіл, шең гел тә різді бұ талы жерде малды ұ стай тұ рғ ан жақ сы.
Егер дауыл кезінде елді мекеннен қ ашық та болсаң ыз, кө ру қ ашық тығ ы азайып, адасып кету қ ауіпі туса, онда қ озғ алысты тоқ тату қ ажет. Егер адассаң ыз, жарақ ат алсаң ыз, онда ө з орның ызды білдіру мақ сатында тү тіні қ атты шығ атын матаны, бұ таны, кө к шө пті жағ ып, дыбыс беріп, алыстан кө рінетін ашық затты жерге іліп, қ ам жасағ аның ыз жө н.
Егер шаң дық дауыл кезінде жапан далада қ алсаң ыз киімдерің ізді тү ймелеп, бас киімдерің ізді киің із. Кө зің ізге шаң мен тас, қ оқ ым тү спес ү шін арнайы кө зілдірік киің із. Егер қ андай да бір жамылғ ы болса, оны шаң нан, суық желден, дененің суынуынан қ алқ а ретінде пайдалануғ а болады.
Дауылдан, бораннан, буырқ асыннан кейін қ ұ тқ ару бө лімшелері ең бекке жарамды тұ рғ ындармен бірге жасырынғ ан, жарақ аттанғ ан адамдарды шығ арып, қ ауіпсіз жерге немесе емдеу мекемесіне апарады.
Таудың су тасқ ыны. Таудан ақ қ ан кө п су аз уақ ыт ішінде дү лей кү шке айналып, жолындағ ы тау тастарын, топырақ тарын ала тө мен қ ұ лайды. Олардың биіктігі 10-20 метрге, кейде 40-50 метрге дейін жетеді. Қ ұ лау шапшаң дығ ы секундына 3-5 метрді қ ұ райды. Су тасқ ынының пайда болу себептеріне таудағ ы жауынның ұ зақ болуын, мұ здың кенеттен мол еруін, сол жердің топырағ ының бостығ ын, тас жиынтығ ының кө птігін жатқ ызуғ а болады.
Республика бойынша 300-ден аса осындай қ ауіпі бар тау бассейіндері бар. Ә сіресе қ ауіпті жерлерде Іле, Жоң ғ ар, Талас, Алатау, қ аратау, Кетмен, тарбағ атай таулары жатады. Бұ л тауларда осындай тасқ ындар жыл сайын болып тұ рады.

Су тасқ ыны.

Бұ л қ ұ былыс та біздің елімізде жерімізде жиі болып тұ рады. Тек соң ғ ы бес жылдың ішінде, Атырау облысының ө зінде ғ ана бірнеше су тасқ ыны болды. Бұ л ө згерістердің барлығ ы тек абиғ ат кү штерімен ғ ана болып жататын қ ұ былыстар. Ә сіресе, Каспий тең ізінің тасуынан Қ ұ рманғ азы, Исатай аудандары кө п зиян шегуде. Мал, қ ора, қ ыстақ тар, ү йлер суғ а кетуде.
Жайық, Ойыл, Эмбі ө зедерінің суының кө терілуінен Қ ызыл-қ оғ а, Жылой, Махамбет аудандары кө п зиян шегіп отыр. Каспий тең ізі мен Жайық ө зендері Атырау қ аласына қ ауіп тө ндіруде. Бұ ғ ан қ арсы облыс басшылары тиісті шаралар қ олданып (жағ аны бекіту, елді мекендерді қ ауіпсіз орындарғ а кө шіруді), кү рес жү ргізуде. Осындай жағ дай 2003-2004 жж. Шардара су қ оймасында, Сырдария ө зенінің батысында болып, ү лкен материалдық шығ ын ә келді.
Су басу — ө зен, кө л немесе тең із суының дең гейінің кө теріліп, жердің белгілі бір бө лігінің су астында қ алуы. Ол елді мекендердің су астына қ алуына, адам мен малдың ө лім-жітіміне алып келеді.
Кө птеген су басудың негізгі себептеріне нө сер жаң быр жаууы, қ ардың, мұ здақ тардың ү здіксіз еруі жатады.
Сырғ ымалар, бө геттерден, тоғ андардан кенет бұ зылуынан пайда болатын су басу ө те қ ауіпті болады.
Судың кө терілуінен болатын су басуы Қ азақ станның барлық аймақ тарындағ ы ө зендерде болып тұ рады. Оң тү стік Қ азақ стан ө зендерінде мұ ндай қ ұ былыстар ақ пан-наурыздан, оң тү стік-шығ ыс жә не Шығ ыс Қ азақ станда — наурыз – шілдеде, республиканың жазық тағ ы ө зендерінде – наурыз-маусым айларында болады.
Жаң бырдан болатын тасқ ындар, Қ азақ стан аумағ ында таза тү рінде негізінен оң тү стіктегі, оң тү стік-шығ ыстағ ы тау етегінде жә не ортасындағ ы ө зендерде, сайларда кө ктемнің аяғ ында жә не жаз мезгілінде, сондай-ақ жазғ ы-кү згі мерзімде. Ертіс байссеіні ө зендерінде байқ алады. Орта таулы аймақ тардағ ы жаң быр тасқ ынының ерекшелігі сол, белгілі бір жағ дайларда олардың селге айналуы мү мкін.
Қ ума желге байланысты апатты тасқ ын Қ азақ стан аумағ ында Орал ө зенінде жә не Каспийдің бү кіл солтү стік-шығ ыс жағ алауында болады. Атырау жә не Маң ғ ыстау облыстарының бү кіл шаруашылық кешеніне орасан зор залал келтірген соң ғ ы жылдардағ ы су тасқ ыны Каспий тең ізінің дең гейінің кө терілумен ушығ а тү суде.
Кептелулер мен тосқ ауылдардан болатын қ ирату салдары бар тасқ ынның таралу аудандары Іле, Жоң ғ ар Алатауының, Шығ ыс Қ азақ стан ө зендері болып табылады. Олар кү з бен кө ктемде мұ з жамылғ ысының бұ зылуы мен пайда болуы кезінде байқ алады.
Ө зеннің жоғ арғ ы бө лігінде мұ з тосқ ауылдары топырақ бө геттерінің бұ зылуы жағ дайында тасқ ын қ ас-қ ағ ым сә тте болуы мү мкін.
Қ алғ ан жағ дацларда су басу қ ауіпіне дер кезінде назар аударуғ а мү мкіндік беретін азды-кө пті уақ ыт бар. Алайда қ ардың кө ктемгі еруі, қ ұ былмалы ауа райының созылуы, мұ з жү рген кезде, қ ар еріп жатқ анда жә не қ олайсыз ауа райы кезінде батпақ тардың ү стімен жү рі ө те қ ауіпті. Су батпақ тардың сінгіштіген азайтады да, батпақ қ а батудың қ ауіпі туады.
Су тасқ ыны апаты кезінде мү мкіндігінше тө менгі жерден жылдам кетіп, биік жерлерге кө терілу қ ажет.
Елді мекендегі тасқ ын кезінде қ ауіпсіздің кө п жағ дайда оның алдында жү ргізілген сақ тандыру жұ мыстарымен қ амтамасыз етіледі.
Республика аумағ ындағ ы кө птеген тасқ ыдардың судың дең гейінің кө терілуінің болатындығ ынан белгілі. Алдын алу жұ мыстарының тұ тас жү йесі бар: судың басуы болатын аумақ тың тасқ ын судың арнасын бұ ру; су қ оймасы, ьө гет, тосқ ауыл тұ рғ ызу; жағ аны биіктету жә не тү бін терең дету жұ мыстарын жү ргізу; ғ имараттар мен ү й-жайларды судан оқ шаландыру қ ондырғ ысын қ ою; қ ысқ а бұ талы ағ аштар отырғ ызу; жү зу жә не қ ұ тқ ару қ ұ ралдарын жасау жә не даярлау; толқ ын соқ қ ыларына тө зетін кү рделі қ ұ рылысты тұ рғ ызу; отбасының барлық мү шелерін жү зуге ү йрету; қ айық тың болуы; жақ ын орналасқ ан биік жерді білу; жақ ындағ ан зілзала туарлы хабарды алуғ а дайын болу; тұ рғ ын ү йдің жанына топырақ салынғ ан тосқ ауылдар қ ою, топырақ тө гу.
Тұ рғ ындарды уақ ытша кө шірудің басталуы мен тә ртібі туралы жергілікті радио мен теледидар, ал жұ мыс істейтіндерге кә сіпорын, мекеме жә не оқ у орындары арқ ылы, ал ө ндіріс пен қ ызмет кө рсету саласында жұ мыс істейтін халық қ а тұ рғ ын ү й басқ армасы органдары арқ ылы хабарланады.
Халық қ а жиналатын орынды, жиналу мерзімін, кө шу кезінде жаяу баратын бағ ыт, сондай-ақ апаттың кү тілген кө леміне орай туындағ ан жағ дайларды, оны ауыздық тау жолдарын жә не барысын жә не басқ а да мә ліметтер хабарланып отырады.
Уақ ыт жеткілікті болғ ан жағ дайда қ ауіпті аймақ тағ ы халық дү ние-мү лкімен бірге су басу аймағ ынан тыс орналасқ ан жақ ын елді-мекендерге кө шіріледі.
Кә сіпорын мен мекемелер су қ ауіпі тө нген жағ дайда жұ мыс тә ртібін ө згертеді, ал кей жағ дайда жұ мыс мү лдем тоқ тайды. Су басу ық тимал аймақ та мектептер мен балалардың мектепке дейінгі мекемелері уақ ытша жұ мысын тоқ татып, балалар қ ауіпсіз жерге орналасқ ан ментеп пен балалар мекемесіне ауыстырылады. Егер тө менгі қ абатта тұ ратын жә не кешенді адамдар судың кө терілуін байқ аса, жоғ арғ ы қ абаттарғ а кө терілуге, егер ү й бір қ абатты болса, шатырғ а шығ у тиіс. Жұ мыста ә кімшілік нұ сқ ауымен белгіленген тә ртіпті сақ тап, биік орналасқ ан орындарғ а кө терілу керек. Далада кенеттен су басқ ан кезде дө ң еске немесе ағ ашқ а шығ ып, ә р тұ рлі жү зу қ ұ ралдарын пайдаланғ ан жө н.
Ү йден (пә терден) шық қ ан кезде ө зің ізбен бірге қ ұ жаттарың ызды, қ ұ нды заттарды, аса қ ажетті заттарды, екі-ү ш тә улікке жеткілікті азық -тү лік қ орын алу ұ сынылады.
Судың басуынан сақ тауды қ ажет ететін жә не алу мү мкін емес мү лікті жоғ арғ ы қ абатқ а, шатырғ а шығ ару керек. Ү йден (пә терден) шығ ардың алдында электр мен газды ажырату, пешті ө шіру, есікті, терезені, ғ имараттағ ы желдеткішті жә не басқ а да саң лауларды нығ ыздап жабу керек.
Су басқ ан аумақ тағ ы ададмдарды іздеу шұ ғ ыл ұ йымдастырылып осы жұ мысқ а АҚ жә не ТЖ қ ұ рамалары, ә скери бө лімдері, жү зу қ ұ ралдарының экипажы мен басқ а барлық қ олда бар кү ш пен қ ұ ралдар тартылады. Қ ұ тқ ару жұ мыстары кезінде ұ стамдылық танытып, қ ұ тқ арушылар талабын бұ лжытпай орындау керек. Жү зу қ ұ ралдарына (қ атар, қ айық, желкен жә не т. б. ) шектен тыс салмақ алуғ а болмайды, ө йткені бұ л адамдардың ө міріне қ ауіпті. Кө мектің бірінші кезекте балаларғ а, ауру адамдар мен қ арттарғ а кө рсетілетінін есте ұ стағ ан жө н.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 5 678 9 Следующая ⇒