Тау тастарының құлауы.

Тау жыныстарының кристалдық торларының температуралык, ө згерістер ә серінен кең еюі мен сырылуының тү рліше болуы физикалық ү гілуге негіз болады. Бұ л ө згерістер жыл маусымдары айқ ын ажыратылатын аудандар мен климат континенттілігі жоғ ары болатын, ә сіресе тә уліктік температура ү лкен айырма- шылық жасайтын жерлерде каркынды жү реді. Мұ ндай аудандарда ү гілу ә серінен киыршьщтасты қ орымдар тү зіледі. Тау жыныстарындағ ы ұ сақ. жарық шақ тарғ а су кіріп, ол кең ейеді, тү нге қ арай мұ з қ атып, жарық тар одан ә рі ұ лғ аяды. Мұ ндай қ ұ былыс поляр маң ы мен биік таулы жерлерге, сондай-ақ Сахара сияқ ты табиғ аты «қ атал» шө лдерге тә н.

Химиялық ү гілу дегеніміз — тау жыныстары мен минералдардың қ ұ рамындағ ы реакцияғ а тез тү сетін заттардың (оттек, кемір қ ышқ ылы, тұ здар, қ ышқ ылдар, негіздер) ауадағ ы су буының кө мегімен ө згеруі жә не ө зара ә рекеттесуі нә тижесінде бұ зылуы. Сондық тан химиялық ү гілу ылғ алды, ыстық климат жағ дайындағ ы субтропиктер мен тропиктерге, сондай-ақ тең із маң ы аудандарына тә н. Ә детте, ү гілудің барлық ә рекеттері қ атар жү ріп отырады, сондық тан айқ ын басымдылық танытатын ә рекет тү рі бірінші кезекте айтылады. Ө сімдіктер ө лемі мен жануарлар дү ниесі де белгілі дә режеде физикалық жә не химиялық ү гілу ә рекеттеріне қ атысып, кейде тіпті оның жү ру қ арқ ынын кү шейтеді.

Ү гілген тау жыныстары салмағ ына қ арай тө мен сырғ уы немесе тік беткейлерден етекке қ ұ лауы мү мкін. Олар кейде ө здерімен бірге басқ а да тау жыныстарын сырғ ытып, ілестіре кетеді. Етекке қ ұ лап тү скенде тау жыныстары кө бінесе ө зара соқ тығ ысып, сынып, ұ сақ талады. Неғ ү рлым майда бә лшектер желмен ұ шырылып, шаң -тозаң ғ а айналады. Тү птеп келгенде, ү гілудің барлың тү рлері биік таулардың аласаруына, керісінше неғ ұ рлым ойыс жатқ ан жерлерді толтыру арқ ылы жер бедерінің тегістелуіне себепші болады.

Ү гілу енімдері мен борпылдақ жыныстарды тасымалдау арқ ылы жер бедерін ө згертуде желдің маң ызы зор. Жел ә рекетінен қ алыптасатын жер бедері пішіндерін золдық деп атайды. Ә сіресе шө лдердегі қ ұ рғ ақ климат жағ дайында жел ә рекеті айқ ын кө рінеді, мұ нда қ ұ мды тебелер мен жалдар, толқ ын тә різді эолдық пішіндер таралғ ан. Тең іздер мен кө лдердің жағ алауларында да жел ә рекетінен тү зілген мұ ндай пішіндер жиі кездеседі.

Ү гілген тау жыныстарын тасымалдауда ағ ын су ә рекетінің алатын орны ерекше. Жаң быр кезінде су беткейлер аркылы ағ ып, бір арнағ а тоғ ысады. Ол ә рі карай жер бетін тілімдеп, жыралар, сайлар жасайды. Тіпті жазық жердегі ө зендер де ең кіштігі тө мен, ағ ыны баяу болғ анына қ арамастан, ө зімен бірғ е кө птеген жыныстарды тасымалдайды. Ал тау ө зендері ағ ыны қ атты болғ андық тан қ ү м, саз сияқ ты майда жыныстармен қ атар, ө те ірі тастарды да ағ ызып ә кетеді.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 567 8 9 Следующая ⇒