Қар көшкіні

Сел

Сел – тау ө зенінің ө з арналарынан кенеттен кө теріліп, дең гейінің кү рт ө згеруі жә не тау жыныстары бұ зылуынан болатын қ уатты ағ ын.
Сел ұ зақ нө сердің салдарынан, мұ з бен қ ардың жылдам еруінен, моренді, мұ зды ө зендердің бұ зылуынан, жер сілкінісінен, адамның шаруашылық қ ызметі нә тижесінде пайда болады. Тасқ ындардың басқ а тү ріне қ арағ анда сел ә деттегідей ү здіксіз емес, жекеленген толқ ындар мен 10 м/с жә не одан кө п жылдамдық пен қ озғ алады.
Іле, Жоң ғ ар, Талас Алатауының жоталарында, сондай-ақ Қ аратай, Кетмен жә не Тарбағ атай тауларындағ ы ө зендер Қ азақ стандағ ы сел қ ауіпі кү шті аудандар болып табылады.
Сел тасқ ыны кезінде халық тың ө зін-ө зі ұ стауы мен іс-ә рекетіне зілзаланың белгілерін дер кезінде анық тау мен белгілеуді жә не ол туралы хабарлауы (ескерту) ұ йымдастыру ү лкен ә сер етеді.
Сейсмикалық қ ауіпті аудандағ ы халық орман желектерін кесу, егіс жұ мыстарын жү ргізу, ү й малын бағ у жө ніндегі нұ сқ ауларды қ атаң орындауғ а тиіс.
Халық қ а сел тасқ ынының жақ ындауы туралы хабарланғ ан жағ дайда, сондай-ақ оның пайда болуының алғ ашқ ы белгілері білінген сә тте, ғ имараттан тез шығ ып, бұ л туралы тө ң іректегілерге ескертіп, қ ауіпсіз орынғ а бару керек. Ө рт болмау ү шін ү йден шық қ ан кезде пешті сө ндіріп, газ бұ рандысын жауып, жарық ты ө шіріп, электр заттарын ажырату қ ажет. Егер уақ ыт болса, қ аупті аймақ тан малды айдап кеткен жө н. Халық қ ауіпті аудандардан уақ ытша қ ауіпсіз орынғ а кө шіріледі.
Сел тасқ ынына тап болғ ан адамғ а қ олда бар барлық қ ұ ралдармен кө мек кө рсету керек. Мұ ндай қ ұ ралдар қ ұ тқ арушылар беретін таяқ, арқ ан, сырық, шынжыр жә не т. с. с. болуы мү мкін. Тасқ ын ішіндегі адамды оның шетіне біртіндеп жақ ындата отыра, тасқ ынның бағ ыты бойынша шығ ару керек.
Сел қ ауіпі кезінде кө шіруге қ атысушы адамдар қ ауіпті жерлерден қ арттар мен балаларды, аурулар мен ө з бетінше жү ре алмайтын адамдарды шығ арады. Ең бекке қ абілетті бү кіл халық толғ андарды нығ айтуғ а, кедергілер туғ ызуғ а, ағ ызғ ыш каналдар қ азуғ а міндетті.
Егер сел апатына елді мекен ұ шыраса, онда іздеу-қ ұ тқ ару жұ мыстарына ә зірленген жоспары бойынша жұ мыс жү ргізетін ә р тү рлі қ ұ тқ ару бө лімшелерінің айтарлық тай кү штері мен қ ұ ралдары тартылады.

Қ ар кө шкіні

Қ ар кө шкіні – бұ л қ ар массасының тау беткейі бойынша тө мен қ арай жылдам лық суы.
Қ азақ станда 95 мың шаршы км тау аумағ ы қ ар кө шкіні қ ауіпіне ұ шырайды.
Қ азақ станда қ ар кө шкіні қ алың қ ар кө п жауатын жә не қ олайлы геоморфологиялық жә не топырақ тық — ботаникалық жағ дайлары бар Батыс Тянь-шань, Алтай, Іле Алатауы мен Жоң ғ ар Алатауының жоталарында болып жатады. Кө шкіндер қ ұ лама тау беткейінен кө бінесе 20-60 градуспен, кө шкін қ ар жаң а жауғ ан жә не кү н кү рт жылығ ан кезде болады. Кө шкін тауда жауын –шашынның жиі болуынан, циклондық қ ұ былыс кү шейетін наурыз-сә уір айында кө бірек болады. Сирек қ айталанатын кө шкіннің кө лемі 1 млн. текше метрге, қ озғ алысының ең ү лкен жылдамдығ ы 100 метр секундке дейін жетеді. Барлық кө шкіндердің 50% жуығ ы жазық қ а дейін жетіп, халық пен шаруашылық объектілеріне тікелей қ ауіп тө ндіреді. Кө шкіннің кедергіге кө рсететін қ ысымы 1 шаршы метр ү шін бірнеше жү з тоннағ а жетуі мү мкін.
Қ азақ станның бү кіл таулы аудандарында қ ар кө шкіні болып тұ рады. Ол негізінен қ ардың тү суі мен кү ннің жылуына байланысты, қ ар кө шкіні болатын ең қ ауіпті кезең қ араша-сә уір, ал биік тауда – қ азан-мамыр.
Тауда болғ ан кез-келген адам қ ысқ ы кезең дегі таудағ ы қ ауіптерді, сақ тандыру шараларын білуге міндетті.
Жай адамдар кө шкіндерге қ ыстың суық мезгілінде тауда болса тап болуы мү мкін. Ал альпенистер мен тауғ а шығ уды ә дет қ ылғ ан туристер бұ ғ ан жыл бойы ә зір болуғ а тиіс. Тау ә уезқ ойларымен болатын барлық бақ ытсыз оқ иғ алардың 25% -на жуығ ы кө шкіннің еншісінде. Ол ә детте бағ ыт пен қ озғ алыс уақ ытын дұ рыс таң дай алмаудан, кө шкін қ ауіпі бар беткейлерден ебдейсіз ө туден, кө шкіннің пайда болу табиғ аты туралы білмеуден, тә ртіп бұ зудан болады.
Тауда болғ ан кезде қ оршағ ан ортағ а мұ қ ият қ арап, кездескен жабайы хайуанаттардың мінезін зерделеген жө н (тау ешкілері қ ар кө шкінінің ық тимал лық суын алдын ала сезіп қ ауіпті аймақ тан кетеді), сондай-ақ беткейдегі қ ардың тө зімділігін қ олда бар қ ауіпсіз ә дістермен тексеру қ ажет. 15 градустан тік беткейлер аса қ ауіпті болмағ анмен, қ ар кө шкінінің одан да жазығ ырақ беткейлерде лық су оқ иғ алары белгілі. Беткей тік болғ ан сайын кө шкіннің лық су ық тималдылығ ы арта тү седі, алайда 50 градустан тігірек беткейлер қ ауіпті емес, ө йткені қ ар жамылғ ысы жинақ талмайды, қ ар жауғ ан сайын шағ ын бө ліктермен сырғ ып тү сіп отырады.
Жағ дай сә тті аяқ талса, зардап шегушіге алғ ашқ ы медициналық кө мек кө рсетіледі жә не ол қ ауіпсіз жерге апарылды.

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 7 8 9 Следующая ⇒