Исегездә тотыгыз!. Җөмләнең баш кисәкләре

Исегездә тотыгыз!

1. Баш кисә клә р - җ ө млә нең нигезе, оештыручы ү зә клә ре.

2. Иярчен һ ә м модаль кисә клә р - җ ө млә не җ ә енкелә ндерә торган кисә клә р.

3. Җ ө млә дә иярчен һ ә м модаль кисә клә р булырга да, булмаска да мө мкин, ә баш кисә к һ ә рвакыт урын ала.

4. Баш кисә клә р - ияртү ле бә йлә нешнең хә бә рлекле мө нә сә бә те дигә н сү з. Хә бә рлекле мө нә сә бә тне белдерү че чаралар, икенче тө рле ә йткә ндә, ия белә н хә бә рне бә йлә ү че чаралар.

5. Аергыч, тә мамлык, хә ллә р – ияртү ле бә йлә нешнең ачыклаулы мө нә сә бә те дигә н сү з.

6. Аныклагыч сү злә рнең аныклаулы мө нә сә бә ткә керү е нигезендә барлыкка килә.

Җ ө млә нең баш кисә клә ре

Җ ө млә тө зелсен ө чен, я ике сү знең (иянең һ ә м хә бә рнең ) хә бә рлекле мө нә сә бә ткә керү е, я бер генә сү знең (баш кисә кнең ) хә бә р итү интонациясе белә н ә йтелү е кирә к.

Җ ө млә нең ү зә ген тө зү че иң ә һ ә миятле кисә клә р баш кисә клә р дип атала. Баш кисә клә ргә керә:

· ия

· хә бә р

Ия һ ә м хә бә р җ ө млә нең оештыручы ү зә ген, нигезен тә шкил итә лә р. Ия белә н хә бә р булмаса, җ ө млә була алмый. Ия – җ ө млә дә баш килештә ге сү з белә н бирелеп, хә бә рне ү зенә ияртә торган грамматик бә йсез кисә к. Ия белә н хә бә р бә йлә нешен ө йрә нү – ү зара хә бә рлекле мө нә сә бә ткә кергә н сү злә р бә йлә нешен ө йрә нү дигә н сү з. Җ ө млә нең ия турында хә бә р итә торган һ ә м аң а грамматик буйсына торган баш кисә ге хә бә р була.

1. Җ ө млә, гадә ттә, ике баш кисә ктә н тора. Кө зкилде. Кө ннә рҗ ылы. Ә билә р чуагыбашланды. Шул ук фикерне бер сү з белә н дә белдерергә мө мкин: Кө з. Җ ылы. Ә билә р чуагы. Биредә бер баш кисә к – ия генә кулланыла. Мин чит тел ө йрә нә м. Бу җ ө млә дә баш кисә клә рнең икесе дә кулланыла. Чит тел ө йрә нә м. Чит тел ө йрә нә сем килә . дигә н җ ө млә лә рдә бер баш кисә к - хә бә р генә кулланыла.

2. Җ ө млә бер генә сү здә н дә торырга мө мкин. Эх! Рә хмә т! Ә йе. Биредә ия дә, хә бә р дә кулланылмаган, лә кин җ ө млә буларак карала. Бер генә сү здә н торган мондый җ ө млә лә р таркалмыйлар.

32. Ө зекне игътибар белә н укыгыз. Баш кисә клә рне бергә язып алыгыз.

Мин авылыбызның ... Рамазан чишмә се буенда утырам. Ул авыл уртасындагы таулык куеныннан агып чыга да, ун адымлап йө гереп баргач, кечкенә елгачык эченә кереп югала.

Елганы чыпчыклар тө ркеме сырып алган. Алар чыркылдаша-чыркылдаша су чә чрә теп уйныйлар. Томшыкларына тамчылар алып кү ккә чө ялә р дә, кабат кабып йотмакчы булып, югары кү тә релә лә р. Бераздан тагын ә йлә неп кайталар!

Чыпчыклар уенына мавыгып, чишмә тө бенә килеп тө шкә нсандугачны кү рми дә калганмын икә н. Бу ялгыз кош елга суына да, шунда чыркылдашып уйнаган чыпчыклар тө ркеменә дә исе китмичә, чишмә нең тү ренә рә к узды. Су буена килеп җ иткә ч, чишмә гә ү релер ө чен, урын җ айларга кереште. Аннары ү зенең сусап-кибеп беткә н томшыгын агымга тө ртте... (Г. Гыйльман).

33. Җ ө млә дә ге баш кисә клә рне табып, таблицада ия белә н хә бә рне аерып языгыз.

Ия	Хә бә р

1. Кинә т Рифкать сискә неп китте (Р. Вә лиев).

2. Кояш куе ботаклар арасыннан озын нур-кылычларын сузган (Г. Рә хим).

3. Ул тө нне без бик вакытлы ө лгердек (М. Маликова).

4. Сө ембикә, туфлилә рен салып, чыклы ү лә нгә басты (Ф. Садриев).

5. Ә тил тизрә к җ ылыга, ачык урынга йө герде (Ф. Бә йрә мова).

6. Авылның нә къ уртасында ике катлы зур йорт бар ( Ф. Латыйфи).

7. Җ ә й буе укып, хә зерлә неп, бү ген ул менә тагын экзаменга бара (И. Гази).

⇐ Предыдущая 6 7 8 9 101112 13 14 15 Следующая ⇒