ЧАС ПЯРЭВАРАТНЯ, 8 страница

Мо за гэтай сузіральнасьцю я і забыўся б на сьлёзы і боль дзяцінства, на жаданьне адпусьціць сваю душу на волю, каб яна, жахаючыся ад страху, ня бачыла той і гэты сьвет, тагасьветных і жывых людзей: чаго прысыіешваць жыцьцё і выпрабоўваць лёс, хутка ўсё адбудзецца само па сабе. Мо б так яно і было. Зямля перапоўнена нязбытым. Нязбытага, няспраўджанага на ёй столькі, што, пэўна, шчылінкі маленькай чалавеку праціснуцца ўжо няма.

Але тут надарылася нечаканая паездка. Вандроўка. I не куды-небудзь, а ў Амерыку, сур'ёзна жадаць наведаць якую звычайнаму сьмяротнаму было таксама глупствам, амаль вар'яцтвам. Мо іменна таму кожны савецкі чалавек добра ведаў, як сябе паводзіць у той далёкай Амерыцы, што можна, а што- - ні-ні. I мяне хто толькі ні вучыў, хто толькі ні расказваў, праз што і кудою трэба ехаць у тую Амерыку, як там ступаць, куды і каму глядзець, што за людзі амерыканцы.

- Чэсныя, - сказаў адзін са знаёмых, якому пашчасьціла сярод іх пабыць. - Здаў гарнітур у хімчыстку, забыўся дзесяць даляраў. Пабег- - як ляжалі грошы ў кішэні, так і ляжаць. Чэсныя, сукі. Але глядзі... Магчымы правакацыі.

Якраз на тую пару, перад саменькім маім ад'ездам, вярнуўся з Амерыкі Алесь Адамовіч. Не, ён нічому не вучыў мяне. Я толькі папрысутнічаў пры гаворцы з Васілём Быкавым пра яго паездку. Хаця, павінен адзначыць, уласна кажучы, і гаворкі, здаецца, аніякай пра гэта паміж імі не было.

Сонечным поўднем, ужо не зусім летнім, але яшчэ і ня восеньскім, больш набліжаным да ласкавага і цёплага бабінага лета, яны стаялі на прыступках Рускага драматычнага тэатру і гаварылі паміж сабой, нібыта як акторы са сцэны. А я быў адзіным іх слухачом і гледачом.

Пра што яны гаварылі, па-ўсім, ня мела значэньня, ці то мне так здавалася. Хаця я не аднойчы быў сьведкам такой іх размовы, што, на маю думку, ніяк не суадносілася ні з рэчаіснасьцю, бягучым днём і тым, што гучала ў іх словах.

Словы нібы ня мелі значэньня. Так, яны вымаўлялі іх, як саблісты ці рапірысты абменьваюцца ўдарамі, уколамі. Пікіраваліся словамі, якія скакалі па каменных прыступках і бетонных сьценах будынку, а самі ў думках былі далёка ад імі нямоўленага. Абодва яшчэ маладыя і дужыя, як мне сёньня здаецца, яны ўжо тады былі не зусім жыхарамі зямлі. Нешта ўжо больш велічнае і значнае было за іх плячыма. I абодва яны як бы прымервалі, яшчэ мо і не асэнсаваную імі будучую сваю велічнасьць і значнасьць, пасьмяротную ўжо, што лунала паміж лёгкасьцю блакітнага неба і адчувальнай напружанасьцю зямлі сярод задумлівасьці беларускага бабінага лета.

- Здалася табе тая Амерыка, - як папікаў, пасьмейваючыся, Быкаў.

- Багатая краіна, - вёў сваё Адамовіч, - але апроч косткі са свайго, панскага, стала ніколі і нікому нічога ня дасьць.

- А ў нас тут перабудова пачалася: уверсе вецер, вецер, а ўнізе ціха, ціха...

- Наркаманаў у Штатах сапраўды шмат. Але, ведаеш, галоўнае не сустрэцца з імі позіркам, не паймацца вокам. I мець з сабой напагатове пяць даляраў, каб адкупіцца: даць яму грошай на яго дозу...

Вось прыкладна, пра што ішла гаворка, і як яны паміж сабой размаўлялі: я слухаў і рабіў свае высновы. Асабліва пра позірк, пра тое, як не сустрэцца, не зазірнуць амерыканскаму наркаману ў вочы падчас ягонае ломкі.

Я ўспомніў гэтую гаворку ўжо калі быў у Амерыцы. У Філадэльфіі, некалі сталіцы ЗША, а цяпер, на першы погляд, горадзе ціхім і нават патрыярхальным, у які мы паехалі з Нью-Ёрку на экскурсію. Лётам праляцелі па шматлікіх музеях, ад нязвыкласьці наведваньня якіх я больш, пэўна, разгубіўся, чымсьці вынес нешта запамінальнае. Амерыка наогул забівае чалавека музеямі, памяцьцю сваёй ужо і не такой вялікай гісторыі. I мімаволі хочацца ўскрыкнуць: бедная ты бедная, Радзіма. Адзінае, што табе могуць тут з гонарам паказаць-- - гэта сьвінарнікі ды кароўнікі: і сёньня, і ў той перабудовачны час, пра які ідзе гаворка -- і толькі дзе-нідзе пракінецца сьціпленькі краязнаўчы музейчык, абабраны, што ліпка, сталіцамі. I колішняму савецкаму чалавеку ды й сёньняшняму невядомай нацыянальнасьці і краіны супрацьпаказана бываць у амерыканскіх музеях. Яны там адразу чамярэюць і потым доўга трызьняць чужым і неспазнаным.

Вось і я ачамярэў ад музеяў Філадэльфіі, апошнім з якіх, па сёньняшнім маім уяўленьні, быў ці не музей сучаснага выяўленчага мастацтва. Нешта бясконца сюрэалістычнае, мадэрнісцкае і авангардысцкае. Я выляцеў з таго мадэрну і авангардызму, нібы мне там у дзьве нагі наладзілі добрага высьпятка, а калі без сюрэалізму -- то нават і падсрачніка.

Гэтым я зусім не хачу сказаць, што сучасны мадэрн мне не спадабаўся, наадварот. Дзе б я яшчэ мог з ім сысьціся ў сябе на Радзіме? I нічога педэрастычнага, як у свой час Хрушчоў, я ў ім ня бачыў. Постмадэрн быў мне цалкам рэалістычны, хаця і не прывабліваў. Больш выклікаў адмаўленьне. А часам і нудоту: што на люстэрка наракаць, калі... Так, гэта быў твар бягучага нашага стагоддзя і блізкага ўжо новага тысячагоддзя. 3 кроўю, сукравіцай і гноем, на палатне сучаснага жыцьця. 3 пашкамутаным выбухамі мінаў і снарадаў жалезам, жалязяччам авія-- і аўта-катастроф. Чалавека амаль не было, толькі нейкія фрагменты яго: вока, вуха, пуп, геніталіі.

Пакуль мае суайчыньнікі, зацікаўлена плюючыся, услых лаялі гэтае ня наскае членістапалавое мастацтва, я ціхенька пакінуў будынак музею. Амаль ва ўсім, што там мелася, адчувальная была пагібель. Пагібель мастацтва, сонечнага сьвятла і сьвятла чалавечай душы і думкі. Чарнобыль, які ўжо адбыўся. Камуністычны Чарнобыль часоў перабудовы параднёны са Сталінградам -- бясконца гераічнай сталінскай старонкай гісторыі. Тады і цяпер, даўно і нядаўна, у Сталінградзе і Чарнобылі, у першую чаргу ратавалі жывёлу. Вось і дамагліся, уратавалі жывёльнае ў чалавеку, як здолелі, бальшавічкі, паспрыялі стварэньню педэрастычнага мастацтва. А цяпер у першых шэрагах за яго чысьціню.

Мне было і сумна, і горка. А адначасова неяк і шчымліва-сьветла на душы. Хаця неба нада мной спрэс толькі чужое, як і зямля, і граніт на набярэжнай, і бязьмежнасьць вады, чужой вады, чужога акіяну, як і каменю, на які я прысеў, - -усё гэта мяне супакойвала і ўлагоджвала.

Ня ведаю, ці бывае ў Амерыцы бабіна лета. Абдзелены ці не на яго амерыканцы, я тут, у Філадэльфіі, адчуваў яго. Прысутнасьць ласкавага беларускага лета на чуж-чужаніне. Яно выходзіла з вады на бераг, ішло ў скверы і паркі з блакітных глыбіняў акіяну, ракі. Палескай самотнай журбой і тугой абдымала дрэва і сьцішвала нораў нахабных, незьлічоных у Філадэльфіі вавёрак, якіх, дзіўна, ніхто не адлоўліваў, ня вёз на жывадзёрню, як у нас катоў і сабак, ня дбаў пра футра жонцы ці дачцэ і шапку сабе, а карміў з рук, з кішэняў арэшкамі і папкорнам. I журлівая смуга ціхенька прыпадала да неверагодна чыстага блакіту неба, казытала яго празрыстым вэлюмам, зацягвала, засмужвала вока. I недзе далёка-далёка над немаленькім прамысловым горадам тужліва крычалі нябачныя адтуль, дзе я сядзеў, жоравы, якіх, як гэта ні страшна гучыць, у нас уратаваў Чарнобыль. Людзі сталі меней іх нішчыць і ганяць, апраменены лес бярог іх ад людскога вока. I я, як некалі ў дзяцінстве, слухаў тады кліч амерыканскіх жораваў, і мне было хораша, так хораша.

I раптам мяне скаланула, працяла хваля амаль датыкальнага жывёльнага страху. Ён напаўзаў і агортваў мяне аднекуль з правага боку, якім я быў павернуты да тратуара набярэжнай. I гэты страх прыгаломшваў ня толькі мяне, але вымушаў неяк па-асабліваму біцца сэрца, выразна, сьцішана і мерна, такімі ж вымеранымі штуршкамі пульсавала ў целе і кроў, толькі яна была чамусьці халодна-ледзяная, пэўна, ад гэтага яе холаду я адчуў, як пачынаюць падымацца дыбам валасы.

Усё гэта было ўжо некалі перажыта мною і, пэўна, даўно перажыта. Бо я ня мог успомніць: калі, калі і перад чым ці кім я так дранцьвеў і губляўся. Перад вачыма мільганула нешта шэрае, безаблічнае...

I я ўспомніў. Нават ня ўспомніў - -здагадаўся.

Я адчуў прысутнасьць і набліжэньне зьвера. Кінуў вокам наўкола. Ніякага зьвера нідзе. Але ж ён быў тут, і з кожным імгненьнем усё бліжэй да мяне. У тым, што гэта так, я мог паклясьціся дзяцінствам, з глыбіні якога аб гэтым мне падказвала памяць.

Я яшчэ раз агледзеўся і ўбачыў.

I першым памкненьнем было неадольнае жаданьне зьбегчы, уцячы. Гэта была таксама навука, якую выклалі мне перад паездкай у ЗША: чужая краіна, чужыя людзі, чужыя норавы і звычкі. Хай паразьдзіраюць адно аднаго, галовы, чэрапы патрушчаць- - не твая справа, ня лезь. Памятай першы, адзіны і самы лепшы нават на радзіме прыём: ногі ў рукі і гопца-драла-лацаца.

Але ўжо ў наступную хвіліну я забыўся пра гэты найлепшы з прыёмаў. Я ўспомніў ваўка на беразе канавы насупраць сябе, авечку, якую воўк закінуў спачатку сабе за сьпіну, а потым яна сама пабегла за ім. Успомніў пякучы і хваравіты свой жаль, нязьдзейсьненае --зазірнуць у вочы зьвера. Толькі цяпер гэта жаданьне не было ўжо зусім дзіцяча бязглуздым, як колісь у маленстве, ня роспачна інстынктыўным. А цалкам асэнсаваным, даросла высьпелым, разважлівым.

Па-першае, ува мне проста прачнуўся інстынкт вечнага паляваньня, якога чалавек ніколі ня здольны пазбавіцца. А па-другое, я хацеў зьведаць сілу зьвера і выпрабаваць сябе. Супрацьстаяць зьверу, калі наогул гэта дадзена чалавеку, процістаяць чужой першабытна-пячорнай сіле. Зазірнуць, зьведаць, вымераць тую зьвярыную сілу і не адвесьці вачэй. I хай будзе што будзе. Так напраўлялі, вучылі мяне дома, у дзетдоме, ФЗУ, у шахце, у тайзе і перад пісьмовым сталом. Вучылі, хаця гэтай справе чалавека і няварта вучыць, бо такое перадаецца яму з малаком маці і з першым чалавечым словам. Ад нараджэньня даецца. А каму ўжо ня дадзена, то... Так, гэтаму ня вучаць.

Я падняўся з парапету набярэжнай і адразу ж убачыў яго. Самы звычайны чалавечак, інтэлігент, у не да канца зашпіленай белай сарочцы з закасанымі рукавамі і акулярах, пры партфелі, крыху спатыкаючыся, ішоў насустрач мне. Чалавек, які прывык насіць партфель і акуляры, прывык гнуцца, сутуліцца, праводзячы, пэўна, нямала часу за пісьмовым сталом пры электрычным асьвятленьні. Ён разгублена бег вачыма па тварах сустрэчных людзей, але тыя толькі прыбаўлялі кроку і старанна пазьбягалі яго позірку. Імкнуліся глядзець у неба, сабе пад ногі, некуды ўбок, толькі ня ў вочы чалавека.

Зацкаванага, прыгаворанага ўжо чалавека. I ён, здаецца, ужо зьмірыўся з прыгаворам. Зьвер ішоў адзаду сьлед у сьлед за ім, дыхаючы яму ў патыліцу. I не адзін. Ваўкоў-загоншчыкаў было аж тры. Першы -- неабдымны, як з галівудскага кіно негр, другім быў паджары, кашчавы, наколькі я быў здольны разабрацца, пуэртарыканец, трэці ж, па маім меркаваньні, какавашакаладны і жвавы, рухома пераліўны, што ртуць, мулат. Яны ўжо не сумняваліся ў сваёй сіле, у тым, што здабыча не міне іх, нікуды не зьбяжыць. Яна ўжо іх.

Якая сіла, што вымусіла мяне зрабіць крок насустрач прыгаворанаму, і ня проста зрабіць крок, а ўзьняць і разьвесьці рукі, абняць яго, я ня ведаю зараз.

Так было, так імгненна адбылося. Чалавек таксама абняў мяне, утыкнуўся, схаваў на маіх грудзях свой успатнелы -- я адчуў гэта -- твар. Ад яго крыху патыхала гарэлачкай, дарагім адэкалонам, сьвежасьцю чыстай і толькі што адпрасаванай бялізны і жахам. Не выпускаючы з абдымкаў, я з-за шыі мужчыны, з цяжкасьцю перамагаючы жах свой, зірнуў на замежных гарадскіх ваўкоў. Зірнуў, хаця гэтага мне якраз цяпер і ня трэба было рабіць, бо вочы мае ўжо гатовы былі выскачыць з вачніц. Але я павінен быў гэта зрабіць, каб паважаць сябе на радзіме. I я зрабіў.

Не магу сказаць, як ухіляюцца людзі ад кулі, які спрыт на гэта трэба мець Тройца яго мела. Вочы кожнага з трох суладна міргнулі некуды, пабеглі, пабеглі. праваліліся. I ўжо ў наступнае імгненьне, трымаючы на адным месцы галовы, яны крутнулі торсам і абышлі нас па тратуары.

Мужчына пацёг мяне за сабой да прыступак набярэжнай, якія вялі да вады і хаваліся ў ёй. Мы селі на тыя прыступкі і доўга маўчалі. Першым загаварыў ён. Маёй ангельскай хапіла, каб зразумець, што ён дзякуе мне. Хапіла яму і мне паразуменьня і слоў на ўсю далейшую гаворку. Куды цяжэй было растлумачыць яму, хто я такі і адкуль.

- Рашэн? - радасна пытаўся ён у мяне.

- Ноў, - адказваў я.

- Юкрэйн? Сайбірыя?

- Ноў, ноў, - адмаўляўся я. - Белрашэн!

Такой краіны ён, відавочна, ня ведаў. I тады я, як заўзяты паліглот 5-га «В» класу вясковай беларускай сямігодкі, пачаў яму тлумачыць, амаль на ўсіх мовах сьвету, хто я такі.

- Бела, Бела Рутэнія!

- А, - здагадаўся нарэшце ён. - Полонія!

- Ноў Палонія. Белрашэн.

Не, не дарэмна гаворыць пра тупых амерыканцаў Міхаіл Задорнаў. А тут быў тупы і я. Пачаў на бліскучым, вымытым шампунем асфальце, маляваць яму геаграфічную мапу Еўропы. Амерыканец аказаўся пры крэйдзе, прытым каляровай. Як разумеў, быў ён суднабудаўніком і выкладаў недзе ў коледжы. Перахапіў мел і стаў дапамагаць мне нанава тварыць Стары сьвет. I гуляўся з ім па марах і ўсіх акіянах, як Калумб, адкрываючы Амерыку і думаючы, што гэта Індыя. Мы намалявалі з ім Касьпійскае і Чорнае мора, Волгу і Дняпро. Усадзілі паміж імі маю Беларусь і Юкрэйн.

- Полонія, Полонія!

- Сам ты, дурань, Палонія, - пярэчыў я, - Беларутэнія!

Тады ён ня вытрымаў. Канчаткова адабраў у мяне крэйду, узьняў руку і пачаў цягнуць за сабой. I тут зноў жа я аказаўся на вышыні.

- Гоў хоўм, - запрамаўляў ён, паказваючы на бутэлечку ў глыбіні партфеля. Я зразумеў, што ён кліча да сябе дамоў, каб па нашым звычаі пасядзець і ўзяць чарку і давесці адно аднаму, хто мы і адкуль. Я адмовіўся ісьці да яго дамоў. Савецкія людзі па адным у госьці да замежнікаў ня ходзяць. Адмовіўся, і сёньня яшчэ шкадую, хаця наш куратар, палкоўнік КДБ, ад імя Радзімы і ўхваліў мяне за тое, што

я дачакаўся групу, дарэчы - - двух будучых міністраў нашай краіны -- і яго -- мастацтвазнаўцу ў цывільным.

- Ты паступіў вельмі правільна, - сказаў ён мне. - Як сапраўдны савецкі чалавек.

А мне, вечнаму дзетдомаўцу і фабзайцу, стоячы перад каляровай картай Старога сьвету, двума будучымі міністрамі і сапраўдным палкоўнікам, было зусім не салодка ад яго ўхваленьня. I сумна. I роспачна, як і тады, у дзяцінстве, у час,

КАЛІ ЦУКРУ НЕ БЫЛО ЗУСІМ

Казка 46—га году

Замест пралогу

Быў, быў такі час, калі не было ня толькі цукру, але і солі. I бедны чалавек, паляшук той жа, ня ведаў, што літаральна сядзіць на солі, як белы мядзьведзь сярод Ледавітага акіяну на айсьбергу ці сьнежны чалавек на самай высокай горнай вяршыні сьвету. Сядзіць, бядуе, хаця солі той у яго, мазырскай ды старобінскай, салі-горскай ды петрыкаўскай хапае, каб пасаліць увесь белы сьвет. I не адзін раз --кожнаму зайцу ці ваўку ўсё жыцьцё хвост можна пасыпаць. Але ж ягоная соль была схаваная некім ад яго глыбока ў зямлі. Ён абыходзіўся звычайным попелам з печы, калі меў хату і печ, а не- - дык з вогнішча ў куранях. Пра цукар увогуле даўно ўжо і думаць забыўся. А дзеці і ня ведалі, што ён ёсьць.

I прыйшло вызваленьне, пагналі немцаў. I адзін з вызваленцаў, расейскі афіцэр, ашчасьлівіў беларускага хлопчыка драбком цукру. А хлопчык і ня ведаў, што гэта такое, што ён павінен рукі таму афіцэру за гэта цалаваць. Думаў, просты каменьчык такі, толькі ж беленькі. Таму што ў той час у хлопчыкаў ваеннай ды і пасьляваен-най пары была такая гульня - у каменьчыкі.

Прайшоў час, што стала з хлопчыкам, які атрымаў у вайну драбок цукру, невядома. А афіцэр, што ашчасьлівіў яго цукрам, выйшаў у генералы. Генералы ад літаратуры. Вадзім Кажэўнікаў прозьвішча яго. Сёньня вядомы больш як ганіцель А. Т. Твардоўскага. А менш -- як літаратар і рэдактар часопісу " Знамя" --антыпод часопісу " Новый мір".

Наязджаючы ў Беларусь, у Менск, на шматлікія тады літаратурныя вячоркі, Кажэўнікаў упадабаў узгадваць пра тое, як ён дзяліўся цукрам з бедным беларускім хлопчыкам. I столькі ён пра гэта ўсюды нагаварыў, столькі паўтараў усюды, што ўжо другі даваеннага нараджэньня, па ўзросьце мо і равесьнік ашчасьліўленага бедака, купіў у краме торбу цукру. I калі генерал ад літаратуры чарговы раз у красках апісваў шчымлівую гісторыю, падняўся да яго на сцэну і ўрачыста паднёс, падарыў яму торбу цукру. Ад імя таго невядомага хлопчыка, свайго дзяцінства. I ўсяго ўдзячнага беларускага народу.

Звалі хлопчыка Іванам. Ён стаў Народным пісьменьнікам Беларусі.

Іван Гаўрылавіч Чыгрынаў.

Але гэта была зусім не казка. А толькі прыказка пад пытаньне: ці ня час і нам пакаваць торбы нашым дабрадзеям і рупліўцам, ратавальнікам і вызваляльнікам?

Сама ж казка пачынаецца во толькі цяпер

Адбылося гэта на другое лета пасьля вайны. Жылі-былі старая баба пад дзевяноста гадоў ды малы ўнук шасьці гадоў. I была ў іх курачка Раба. Сапраўды была, у дзень давала па яйку, калі ёй давалі, зразумела, што-небудзь клюнуць. I больш у іх нічога не было. Хаця не - -чаканьне было. Сына бабулі, што згарэў у танку пад Сталінградам, жывога яшчэ зяця, бацьку ўнука, што знаходзіўся недзе ў Берліне.

I ў той жа дзень унук з бабуляй хораша папрацавалі. Бабуля прыкмеціла, што да амбару, які стаяў на высокіх палях, вельмі ж бойка і гаварліва горнуцца куры. Прыбегла да сябе ў хату, выпарала з яе ўнука, дала ў рукі торбачку, павяла з сабой. Унук пашыўся пад амбар, пад аруд, дзе захоўваліся авёс з ячмянём. У арудзе была шчыліна, і зерне сыпалася долу. Куры зьмяшалі яго з пяском, але бачныя былі і зярняты. Унук нагроб тых зярнятаў разам з пяском і курынымі катыхамі поўную торбачку.

У хаце было сьвята. Сьвяткавала курачка, сьвяткавалі ўнук з бабуляй. Усе трое, выбіраючы зерне з пяску, дружна клявалі яго. Бабуля асалавела і раздобрылася.

- Слухай, унучак, - сказала яна. - А ці не зрабіць нам сапраўднае сьвята? Ці не зварыць нам бабку?

- Вары, баба, бабку, - дазволіў унук. I ўзяліся яны разам гатаваць бабку. Больш, праўда, улягала бабуля, а ўнук надакучліва перашкаджаў, калі яна лупіла бульбу. I потым таксама. Лез увесь час пад рукі, задаваў недарэчныя пытаньні, бо і яму хацелася гатаваць бабку. Ён быў здольны сам палупіць бульбу. Умеў ужо гэта рабіць, але бабуля не дазваляла. Вельмі ж тоўстыя атрымліваліся лушпайкі. Але ж за дзесяць кіламетраў ад бабулі з унукам жылі яшчэ шасьцёра ўнукаў бабулі. I раз на тыдзень нехта адзін з іх прыбягаў па лушпайкі. I бліжэй да лета бабуля ўсё часьцей лупіла бульбу сама, як вось і зараз. Хутчэй паліравала, а не лупіла.

I лупленая бульба ляжала ў чыгунку роўна і гледзенька, як курыныя яйкі. Бабуля знайшла драчку і пачала драць бульбу. Бабуля парэзалася, і надзёртая ўжо бульба зрабілася ружовай. Тут унук ня вытрываў, адабраў у старой драчку. Унук, зразумела, таксама абадраў пальцы. Але гэта не пашкодзіла іх задуме. Надзёртая бульба сама па сабе рабілася ружовай, чырванела, варта было ёй толькі крыху пастаяць пасьля таго, як з яе зьлілі ваду ў другі посуд, каб адстаяўся крухмал.

Бабуля прынесла з сенцаў, выкарпала ж там недзе, дзежку, у якой сярод парыжэлай солі схаваўся тоненькі шматок сала. Печ яны распалілі загадзя, і бабуля пачала смажыць сала. Яно так смакоўна скварчэла на патэльні, што ўнук прапанаваў бабулі:

- Баба, а давай мы бульбу і сала зьядзім паасобку.

У гэтым, пэўна, мелася рацыя, бо бабуля на імгненьне перастала завіхацца каля печы, задумалася. Але ўсё ж есьці бульбу і сала паасобку не дазволіла.

- Хлеба мала, - сказала яна. - А есьці проста так сала... Мы ўжо лепш прыгатуем бабку. Такую бабку. 3 сакрэтам.

- Ну, калі з сакрэтам, тады добра, - пагадзіўся ўнук.

I віўся сьляпіцай пад рукі, пакуль яна ўпраўлялася ў печы. Каля акна мыла шчарбаты гліняны гаршок, спавіты з бакоў і паверху тоненькім дротам. Апускала ў яго надзёртую бульбу і сала, і яшчэ нешта, потайкам ад унука, брала з прыпечку, сыпала ў гаршок, прыгаворвала нешта шэптам і хрысьціла гаршок. I ўнук увесь час быў пад нагамі і каля яе рук. Яму запалі словы старой пра тое, што бабка будзе з сакрэтам. Ён хацеў яго выглядзець. Але дарэмна. Бабуля засунула гаршок у печ, накрыла яго патэльняй, зачыніла печ засланкай: няхай управае.

I ўнук з бабуляй селі на лаву каля вакна, чакаючы, пакуль бабка ўпрэе ў печы. I сядзелі каля таго вакна, спрачаліся, амаль біліся: упрэла ці не -- гадзіны са тры. Недзе толькі апоўдні прыйшлі да згоды: павінна ўпрэць, хата ўжо не вытрымлівае, млее ад пахаў.

Бабка і сапраўды ўпрэла. Гаршок раскашаваў ад яе духу. Яго расьпірала ад радасьці. Ён нават спрабаваў выказаць гукамі тую радасьць, штосьці вышэптваў, мармытаў. Пэўна, прасіўся вонкі сакрэт. Унук, як заведзена, счакаў, пакуль бабуля зьесьць першую лыжку, і толькі пасьля гэтага аплёў абедзьвюма рукамі драўляную ліпавую лыжку. Намерыўся ўзяць як ня ўсю бабку разам. Але падчапіў з краёчку. Дзьмуў па-даросламу, прыглядаўся, нехапатліва глытаў, аблізваў лыжку і глядзеў на талерку і ў гаршок зазіраў, падкладаючы сабе ўсё новыя і новыя порцыі. Старанна здымаў з краёў гаршка хрусткія прыгаркі. Прыгаркі былі смачней за ўсё, але і бабка -- за вушы не адцягаеш. Яе якраз упору пасьпелі выхапіць з печы, не пасьпела ацьвярдзець, схапіцца комам. Была ў меру наздраватая, у меру густая і вадкая,

трошкі шзранькая і рабенькая, як іх курачка. I ўнук з бабуляй не прыкмецілі таго і самі, як апрасталі гаршок да апошняга прыгарка. I мыць ня трэба.

- Усё, - сказала бабуля, пераварочваючы лыжку. - Управіліся.

- Як усё, управіліся? - зьдзівіўся ўнук.

- Ты ж сам бачыш. Усё. Гаршок пусты. --А сакрэт? Сакрэт яшчэ. Забыла? -- Бабуля пляснула рукамі, завохкала:

- Зьеў, зьеў унучак сакрэт і не прыкмеціў. Што ж гэта будзе?.. Што будзе? -- Унук насупіўся і прыціх. Толькі калі бабуля прыбрала са стала спытаўся:

- А што будзе, баба, што бывае, калі зьядаюць сакрэт?

- А я і ня ведаю, - адразу ж адгукнулася тая. - Цуд, цуд, пэўна, будзе. --Унук порсьценька споўз з лавы і выхапіўся на двор. Сеў на прызбу, на разварушаную, але не прыбраную з зімы кастрыцу. Пачаў чакаць, пэўна ж, цуду. I цуд ніколькі ж не затрымаўся, адразу ж зьявіўся яму. 3 кастрыцы, з-пад хаты выпаўзла старая-старая, жоўтая ўся, выпетраная важыха з пяцьцю маленькімі вожыкамі. Выйшла, пэўна, сама пагрэцца і пагрэць на сонцы сваіх дзетак. I грэліся яны не баючыся хлопчыка. Месца хапала, і хлопчык грэўся разам з імі на сонцы, выставіўшы яму голы і сыты жывот.

Вось такая бабуліна бабка з сакрэтам. Бабка тых часоў, калі цукру яшчэ і ў паміне не было. I болыпай смакаты я ніколі нідзе ня еў. Сакрэт пайшоў на той сьвет разам з бабуляй. Яна панесла яго туды на сто трынаццатым годзе жыцьця. Калі ўнук не пасьпеў яшчэ набрацца розуму.

На схіле дня я вяртаўся з лецішча дамоў, у горад. Дарогі мне заставалася зусім небагацька, кіламетраў з дваццаць, як стрэліла задняе кола. Запаскі не было, яна сканала нашмат раней, а новую я не прыдбаў, бо дурань, і кішэні пустыя. Адбылося гэта напрыканцы тыдня. I было ўражаньне, што ўвесь Менск укінуўся ў легкавікі і кінуўся ў прочкі з гораду. Дарога, здавалася, стамілася і стагнала ад руху, яна раўла, як паранены зьвер. Расьцяты аўтамабільнымі страшылкамі, я выйшаў са свайго «Мерседэсу» імя Ленінскага камсамола без спадзяваньня на тое, што нехта спыніцца і дапаможа мне, з добрай душы дасьць мне пад нейкі заклад кола. Ды й закладаць мне было нечага, хіба што жонку ці ката. I я безнадзейна стаяў на дарозе, зачараваны рухам. Разы са два, праўда, і для прыліку болей паспрабаваў ускінуць руку. Вынік зразумелы.

- Татарын, здымі цюбецейку, - выгукнула з машыны жонка. - Яны баяцца твайго бандыцкага аблічча.

Я падумаў, што яна мае рацыю. Я сапраўды быў у цюбецейцы: як хадзіў па горадзе, так і сеў за руль. Дзіка, але проставалосаму мне пашанцавала ўжо на трэцім ці чацьвёртым легкавіку. Больш за тое, кіроўца, малады хлапчына, на выгляд акрабат ці гімнаст, зграбны і напампаваны, як сучасны новы беларус, бяз доўгіх словаў адразу ж кінуўся ў багажнік свайго «Рэно», дастаў запаску і сам пацягнуў яе да майго ўжо добра струхляўленага легкавіка. Яна, зразумела, не падышла. «Рэно» і «Масквіч» савецкіх часоў - конь і трепетная лань.

- Извини, отец. Извини, ничем не могу помочь…

Я ашалела стаяў на шасейцы. Пра большую дапамогу я і ня марыў. I цяпер ужо амаль патрабавальна пачаў ускідваць руку ўгару. Адразу ж спынілася «Волга», хаця я і ня надта прагнуў гэтага: абутак яе ніяк ня мог падысьці майму здарожанаму каню. Кіроўца дастаў мабільны тэлефон, спытаўшы, ці ёсьць знаёмыя аўтамабілісты ў Менску. Званкі нічога не далі. Тады ён узяў маё прастрэленае кола, укінуў яго сабе ў багажнік і сказаў, што павязе яго ў горад, у шынамантаж. Я прызнаўся, што грошай у мяне на гэтую аперацыю няма.

- Нічога, - сказаў ён. - Маіх павінна хапіць.

I я застаўся чакаць на дарозе. Ужо была ноч, калі ён вярнуўся і бездапаможна разьвёў рукамі:

- Шынамантаж усюды зачынены...

Жонка ўзгадала тэлефон хуткай аўтамабільнай дапамогі. Ён па сваім мабільніку пачаў званіць і дазваніўся.

- Колькі будзе каштаваць ваша дапамога? - спытаўся ў таго, хто яму адказваў.

- Тысячаў каля сарака, - пачуў і я. Ён узарваўся:

- Дык гэта ж ці ня новае кола. Вы што, з глузду зьехалі...

Я быў згодны ўжо і на сорак тысячаў, але ён адключыў мабільнік.

- Едзьце на вобадзе. Вашая пакрышка ўсё роўна такая, што за яе і тысячы не дадуць...

У мяне не было словаў. Дзякаваць яму нават ня. мелася словаў. Я ўжо добра ведаў час і людзей сёньня. Гэта раней сусед выглядваў суседа ў акно, каб паклікаць яго ў хату да сябе і пачаставаць. А сёньня зранку замыкае брамку, каб ніхто не завітаў, не папрасіў чаго-небудзь.

- Хто вы, адкуль вы такі?

- Чалавек, - зьдзіўлена адказаў ён. - 3 вёскі Тарасава. Старшыня калгаса. Сьпяшаўся хоць сёньня раней прыехаць дадому, ды вось забавіўся, здаецца... Імя? Віталій Адамавіч Стацук... Едзьце не сьпяшаючыся, на першай-другой перадачы. Начаваць будзеце ў сваім ложку.

I я паехаў, задаволены і радасны. Бо з самага пачатку ведаў, падрыхтаваўся, што менавіта так давядзецца мне чыкільгаць сёньня дахаты. Цяпер жа да гэтай падрыхтаванасьці дадалася і асалода веданьня, што людзі на зямлі яшчэ не зьвяліся. Ёсьць яны і ў Менску, і па-за Менскам, нават на вялікай дарозе.

I так мне было хораша той жнівеньскай ноччу. Хораша і на душы, і ў думках. Хаця думаў я пра горкае: да чаго ж гэта мы дайшлі, куды прыдзем. А яшчэ пра тое, што я бачыў зусім нядаўна, якраз перад тым, як выправіцца ў дарогу з лецішча дахаты. Бачыў, як ластаўкі лашчаць перад выраем скалечаны сьпякотай сад. Завісаюць над кожнай сьпярэшчанай заўчасным надыходам восені галінкай. Як трымцяць іх распушчаныя хвосьцікі. Як хуценька-хуценька перабіраюць яны крылцамі, нібы жадаючы ўзяць у абдымкі дрэва, ушчамляюцца ў яго павуцінкамі кіпцюрыкаў, выпростваць іх і разьвітальна хаваюць, як дзеці, яшчэ непрывучаныя нешта хапаць і трымаць, выпростваюць і расьціскаюць пальцы. I ў дзіцячай руцэ, і ў ластаўчыных лапках безьліч цеплыні і дабрыні, згубіўшы якую сёньня гібее і гіне сьвет і чалавек у ім. Гіне, страціўшы дабрыню ў пагоні за цукрам, бясконцай адной толькі асалодай жыцьця, зьвіхнуты, перакулены сваёй жа нікчэмнасьцю і ўбогасьцю. I падменай самога сябе.

Я застаюся там, у дваццатым стагоддзі. I гэта ня прыхамасьць і не гульня, ці брахня словам. Я ёсьць і крыху яшчэ застаюся, таму што ў мяне было гэтае дваццатае стагоддзе. А ў ім маё дзяцінства. I я цалкам там, дзе быў яшчэ не падменены і не надкусаны. I гэта не бяды, што там не было цукру. Няхай лепш яго і ня будзе, але буду я.

I ніхто не забароніць піць пустую гарбату. Ніхто мяне ня будзе вучыць, як трэба правільна сыпаць цукар, ня будзе павучаць, чаго нельга рабіць супраць ветру. Буду рабіць тое, чаго просіць, чаго прагае душа.

Яе ўжо ніхто ня выправіць. Ніхто нічога ня здолее забараніць.

Я ўжо ня тут і ня з вамі.

Жнівень 2002 г.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 5 6 78