ЧАС ПЯРЭВАРАТНЯ, 4 страница

Нешта падобнае адбываецца і з нашым пісьменьніцкім канём незацугляным, даўно ўжо не Пегасам. Не Пегасам, але ўсё ж і не сівым калгасным мерынам, бо не даецца, каб яго захамуталі. Да таго, мерынаў, што вытрывалі калектывізацыю і перажылі прамудрага цыгана, усё ж трохі кормяць: каўбасы, хай сабе і конскія, а ўсё роўна застаюцца ў цане. А што возьмеш са зьезджанага ды ўсё яшчэ натурыстага пісьменьніцкага каня.

У таго ж Пімена нашага прыгожага пісьменства, пра каторага мы ўзгадвалі крыху раней, як казалі яго сябры і суседзі, пасьля сьмерці грошай засталося роўна на пачак запалак. А з харчовых прыпасаў - пачатая булка хлеба ды адзіная цыбулінка. Тая цыбулінка вялікая, маленькая? - стаіць у маіх вачах і зараз. Горкая пісьменьніцкая цыбулінка. Паўстала мо менавіта яшчэ і таму, што пахаваньне народнага пісьменьніка было вельмі ўрачыстым і напышлівым. Асабліва ўдаліся хаўтуры. Хаўтурны стол быў наладжаны недзе ў нетрах ні то Саўміну, ні то нейкай адміністрацыі. Угінаўся ад выпівону і закусону. I як жа елі ўсе - жэрлі - як налівалі і пілі - з носу сачылася, як журыліся і смуткавалі згаладалыя творцы і нятворцы.

Не, я не асуджаю іх, бо і сам хаўтурна-халяўна ўмінаў за дзьве шчакі. Хаця, як у тым анекдоце, перажываў і мімаволі думаў: а каб гэта ўсё таму ж Пімену Емельянавічу ды жывому, да яго адзінай ненадкусанай нават яшчэ цыбулінкі. Так я думаў п'ючы і едучы.

I што тут зробіш. Сьвет такі пайшоў: чалавек сёньня больш прагна і сытна есьць на хаўтурах. Хаўтуры, праводзіны на той сьвет, пэўна, апошняе, што засталося ў нас ад былой годнасьці нашых бацькоў і дзедаў. Апошняе сьвята жывата нашага і мёртвых - могілкі. Бо на іншую бяседу і сустрэчу ні ў кога з нас няма ні часу, ні лішняй капейчыны. Адзаду і наперадзе ў кожнага з нас хаўтуры, хаўтуры, хаўтуры. Па культуры. А гэта значыць - па мне і па табе.

Я, зразумела, голы і босы, але, каб не застацца яшчэ і галаслоўным, некалькі прыкладаў з майго жыцьця.

Прыватнае выдавецтва надрукавала маю аповесыдь для школьных бібліятэк. Дзяржава сёньня такой драбязой амаль не займаецца. Пераклала ношку на прыватнікаў: хочаш нешта выдаваць і сам есьці, будзь ласкавы, - забясьпеч школьныя бібліятэкі. Распаўсюджаная практыка. I ня толькі з мастацкімі творамі - усёісны, бяскрыўдны і ўзаконены дзяржаўны рэкет, ясак, ва ўсім айчынным бізнэсе і прадпрыймальніцтве. Тым жа нявінным рэкетам-ясаком заняты сёньня на бацькаўшчыне, пэўна, кожны наш працаздольны, з павернутымі да імгненнага прыбытку мазгамі грамадзянін.

Кніжка выйшла. Мне прапанавалі ў лік ганарару трыццаць асобнікаў. I ўсё. Ні капейчыны болей. Меней таксама - ні грошыка. I цяпер, калі я некаму са знаёмых ці сяброў падпісваю кніжку, папярэджваю: адну трыццатую майго ганарару мы з вамі, можаце лічыць, уседзелі, прапілі.

I гэта зусім не выключэньне з пісьменьніцкага жыцьця. Выйшла другая кніжка з маім творам - ганарару адзін асобнік. А да яго яшчэ і намёк: варта было б і даплаціць за выданьне. Выйшла трэцяя кніжка. У дзяржаўным ужо выдавецтве. Зноў жа прапанавалі разьлік кніжкамі: мо, распаўсюдзіце самі сярод сваіх чытачоў, сяброў-пісьменьнікаў. Я хацеў сказаць, што вы ж, мае даражэнькія, таксама заплацілі ім не грашыма, а натурай. I браткі-пісьменьнікі, прафесіяналы, а сярод іх і з міжнародным прызнаньнем, сёньня такія ж жабракі, як і я. Але кланавы гонар не дазволіў жаліцца, прарвалася набалелае:

- Ня трэба, ня трэба мне вашай ласкі. Недзе таксама, пэўна, пакутна існуе прэзідэнцкі фонд. Пералічыце мае грошыкі ў яго - на бібліятэку, што будуецца пад нашыя ж кніжкі. Няма чаго абдзіраць медсясьцёр і трактарыстаў. Хай і пісьменнікі парупяцца. Пералічыце іх на той жа славянскі базар: сьпявай, мой народ, сьпявай, мая краіна, калі ў цябе ёсьць такія слынныя і галасістыя запявалы. На касьцюмчык яму пералічыце, бо ён мо таксама атрымлівае заробак - у мелодыях-гуках, цэгле і сьпецбоінгах. Калі зьбіраць ужо ясак, то з усіх і з кожнага.

Крыху пазьней сам пра сябе падумаў: а мо якраз у гэтым і хаваецца нашая сярмяжная шэрая праўда, дазваньня голае нашае гора. Дапаможам жа яму з пустой кішэні нашай, бо, калі там нешта завалялася, усё роўна вышныпарыць, забярэ, як адабраў ужо хату. Дапаможам нашаму гору з жабрацтва нашага і на песьні, і на скокі, скінемся яму на буквар, на чарговы ошеломительный ураджай зялёнага гарошку, морквы і гэтага самага гора-горкага - цыбулі, а па-расейску - луку, якія ён настойваў усім нам вырошчваць. Забяспечым белы сьвет цыбулькай, упрыгожым моркаўкай, аздобім зялёным гарошкам. А пасьля - як наямося ўжо - на імпарт, на імпарт, а самі - туды, туды: у нацыянальную бібліятэку і ў маленькую-маленькую труну па кнігарнях сталіцы, разыдземся па сваіх прыватных могілках у сталіцы. Бо ў правінцыі нас ужо даўно няма. Няма нават і знаку ад магілак нашых.

Так ужо склалася, што па мінулай вясьне давялося наведаць і прайсьціся па апетай Купалам зямлі на рацэ Арэсе. Да ракі і зямлі я вярнуся яшчэ трохі пазьней. А пакуль што, як уводзіны, пра знаёмства з кнігарнямі і месца, адведзенае кніжкам у вясковым і раённым гандлі, пра месца прыгожаму беларускаму пісьменству на пераўтворанай зямлі па-над ракой Арэсай.

Самой ракі, праўда, я ня пабачыў, не пашанцавала. Бо сёньня нашыя рэкі ў большасьці сваёй нябачныя, як славутая на ўсе стагоддзі Няміга, крывавыя берагі якой яшчэ і цяпер аказваюць сябе. Але ў тых берагах вады ўжо няма. Хаця ўсім вядома, што яна была, і нават сёньня яшчэ ў мураваным скляпеньні бруіцца гарадскім брудам у Сьвіслач, а каб хоць краечкам вока зірнуць на самую рэчку зрэдку каму выпадае. Так і шмат іншых нашых рэк. Жывуць яны на школьных пажоўклых картах ды ў памяці старых людзей. I то толькі назовам сваім. А каб убачыць, трэба выбіраць месячную і зорную вераб'іную ноч, калі гудзе і стогне вецер і нябожчыкі пачынаюць бойку з нечысьцю, нежыцьцю, вось толькі тады праз зрэджаную хмару можа прабліснуць з глыбіні стагоддзяў зьведзеная сёньняшняй набрыддзю, сьцёклая ўжо ціхімі водамі ў Лету рэчка.

Мне такога імгненьня не было даравана. I гэта было мо і добра. Бо з тым, што засталося ад былой красы Арэсы, я сустракаўся раней. Вярэдзіць лішні раз сэрца плакальшчыку не з рукі. Хапала сьлёз і іншым. Пярэварацень чалавек зьвёў ня толькі рэчкі, кінуўся зводзіць, перабудоўваць сьвет, падкладваць яго пад сябе, як памперсы ці тыя ж пракладкі з крылцамі, падцягваць усё да свайго хіжага ненажэрнага лыча. Перайначваць ня толькі навакольную прыроду, але і саму існасьць нашага зямнога быцьця, чалавека і яго званьне. I чалавека тут, на Палесьсі, пракаветнага захавальніка і вартаўніка непадробнай шчырасьці, пяшчоты і прыязнасьці свайго краю амаль што не засталося. Хаця мясьціны што ні на ёсьць запаветныя, варожа насьцярожаныя і ваяўніча натапыраныя, нязгодныя з ціхім адыходам сьледам за сваімі рэчкамі ў нябыт. Вельмі прыдатныя для партызанства мясьціны. Недалёка адсюль была Рудабелка, ці, па сёньняшнім дні, блазнаватае і недарэчнае, - пасёлак Акцябрскі. I дарога да Рудабелкі, хаця і прастрэленая бруднаватым асфальтам, хуткаснымі жукамі- легкавушкамі, пралягала праз такую дрымучую першастворанасьць, што міжволі хацелася сьцішыцца, азірнуцца і паглядзець ці няма паблізу, ці не затрымаўся тут яшчэ і сам творца гэтай першабытнасьці.

У свой час сюды, да Рудабелкі, не дапяў нават Гітлер са сваім войскам. I над сельсаветам ці пассаветам, як ганарыліся савецкія наменклатуршчыкі, з першых дзён бальшавіцкай улады лунаў чырвоны сьцяг. На што людзі больш зямныя і далёкія ад палітыкі слушна даводзілі: сьцяг быў белы, амаль белагвардзейскі. Бо ці мог жа ён застацца ў адным пралетарскім колеры болып за семдзесят гадоў.

Не, усё ж дасьціпныя людзі жылі ў глухамані, так далёка ад Гітлера і Сталіна. Дасьціпныя, хаця і бедныя. Ня маючы нават грошай, каб памяняць сьцяг адпаведна дзяржаўнаму ладу. Не спрыяе ўсё ж дзяржаўнасьці і нараджэньню дзяржаўных патрыётаў глыбінка, глуш.

А яна тут была непадробная. Нязгладжанасьць яшчэ бароў і дуброваў, чароту, трысьнягу і багнаў, дрыгвы, у якіх губляўся і глух чалавечы голас. I сам чалавек, калі ня меў галавы, ці задзіраў яе ўжо вельмі высока, замахваўся на вяршэнства, адразу ж некуды зьнікаў.

Першароднасьць, першабытнасьць захаваліся і нават памножыліся тут сёньня. Але калі раней яны былі па-лясному спагадлівымі і прыязнымі, крынічна чыстымі і сьвежанькімі, што кулідка хлеба, якая толькі-толькі з печы, з ліста капусты - жаданая і прывабная, то цяпер яны пераўтварыліся ў нешта неахайна паголенае і агрэсіўна злоснае. Мо часткова таму, што адсюль пачаў адыходзіць, зьнікаць няведама куды, іншым разам і на той сьвет гаспадар, хадзяін. I ці не з адыходам апошніх магіканаў, беласкурых палескіх індзейцаў (гавару пра гэта таму, што не ўпершыню коўзаюся проста так па тутэйшых барах і балотах), край гэты паціху пачаў пераўтварацца ў тую ж індзейскую рэзервацыю, у ім сталі праглядваць, адчувацца нейкая спуджанасьць і трывога. Дзікаватасьць. А дзе-нідзе, на маю думкі, і зьдзічэньне. Паўсюдна зьмянілася, перакінулася і жыцьцё, і чалавек, звыкла ўстаялы асяродак яго існаваньня: ад шыльдаў, зразумела, толькі не на тубыльскай мове, што нарадзілася і выйшла з гэтых бароў, рэкаў, балотаў і багны, да чалавечага духу, прыроды ўжо самога чалавека.

I Палесьсе стала краем страчанага гонару і мовы. Тое, што ня здолелі зрабіць фашысты падчас вайны, непрыкметна і ціха ў мірны час зрабілі свае. Моладзь гаварыла толькі падкрэсьлена па-рюсску. Людзі больш сталага веку -на неймавернай трасянцы. Ад адной і другой гаворак у краіне страчанай мовы пруцянеў і скручваўся ў парасячы хвосьцік асінавы ліст. А сьвіны хвост -наадварот, весела разгортваўся да ўсьмешлівай парасячай сракі. Бо гэта такая цяпер у іх была морда, такі іх твар. Бо ў краі страчанай мовы, страчанага матчынага слова, здрады свайму бору, балоту і ручаю ў пярэваратняў інакшым ён і ня можа быць. Дзякуй Богу, што хоць такі ды застаўся, ёсьць на што калі ня шапку, то прэзерватыў надзець.

I паныла стогне, смыліць душа. I ніхто ня можа адказаць чаму. Калі морда крывая, нечага на люстэрка наракаць. Нечага, але ж... гэта не чужая, менавіта твая морда, твар душы тваёй. Чаму ж ты з ім так, што ні самому паглядзець, ні людзям паказаць. А ў бацькі твайго было яшчэ нічога. А ў дзеда дык увогуле - пчолы на яго ляцелі, у барадзе мёду шукалі, пылком кветак вочы ясьнілі. А да цябе хто можа прыляцець? Тая ж пчала яшчэ за сто метраў ад цябе прытомнасьць страціць, долу ляжа. I калі выжыве - усё роўна паўпасекі атруціць і сама назаўсёды калекай застанецца. Мо таму яны і зводзяцца: дыхаць ім паблізу чалавека няма чым.

Ные, смыліць душа, хаця пчолаў, як гавораць, на развод яшчэ трохі засталося. I дзе-нідзе, як і раней, яшчэ стаяць нашыя бары і дубровы, воды нашыя ўжо, лічы, трэцяе дзесяцігоддзе як прагорклі, але ж цякуць, бягуць усё ў тую ж бясконцую вечнасьць. I неба над галавой за апошнія гады хаця і паніжэла, прыпала да нашых плячэй, а не абрынулася і, можна сказаць, пакуль што вечнае. Іншая справа, што ў цябе ўкралі гэту вечнасьць, нават не саму вечнасьць, а тваё адчуваньне яе. Памянялі на нябачнае і немае ў сусьвеце, згвалтаванае немаведама кім тваё зямное імгненьне. I баліць, ные душа, хаця і ведае, што боль яе імгненны, але ж зноў гэты боль яе, і на нікога не перакласьці яго, і не падоўжыць, не паўтарыць. Цяжка, цяжка жыць, а тым больш адыходзіць з болем. Вось таму і апякаецца душа, гледзячы на афіцыйныя раны ва ўладных гмахах пад чужым табе сьцягам. У гмахах, будынках ля параднага ўваходу, у якія, сьвежа ці подаўна, зарубцавалася ўжо рана - жыўцом зьдзерлі, білі кувадламі, рэзалі аўтагенам, выгрызалі рэзакамі і зубіламі беларускае слова - шыльды на матчынай мове.

Мова гэта, гэта слова, што сёньня прыемна прыгадаць, па старой традыцыі савецкага яшчэ часу, мелася ў кожнай вясковай краме. У кожнай краме мелася невялічкая палічка-труна - кніжны куток, дзе часам суседнічалі выбітныя, але непажаданыя ў горадзе расейскія выгнаньнікі - дысідэнты ці напаўдысідэнты, якія ў сталіцах ішлі толькі з-пад крыса, сьціплыя, але ж таксама не абдзеленыя ўвагай майстры і чаляднікі айчыны. I па старой, невылечнай ужо кніжнай фобіі, як цуцык да тэлеграфнага слупа, я імкну да прыемнай сустрэчы і гаворкі ў такі куток. I паўсюль мяне чакае расчараваньне.

Якога толькі хламу там няма. Далібог, калі б быў сабакам, не пасаромеўся б, у той куток адно па гэта і бегаў. Не, самі кніжкі былі сьвежа сьпечаныя, суперсучасныя, ніводнага даведніка прафгрупорга ці камсорга. Усе звышактуальныя і край неабходныя, як я лічу, вёсцы кніжкі: " Всё о сексе", " Сексуальная катастрофа", " Омоложение н сохранение мужской силы". I як радасьць вёсцы, проста настольная кніжка - " Выращивание огородных культур на приусадебном участке".

Думаеце, хлушу, дуруся, пераболыпваю? Стрымліваю, стрымліваю сябе! ІКаб пераканацца ў гэтым якому-небудзь недаверліваму Фаме ці Луку, ня трэба ехаць далёка на сяло, у тыя вёскі, дзе шалеў ад шчасьця я. Зазірніце ж на вітрыну першага кніжнага кіёску ў горадзе, у сталіцы. Будзеце адукаваныя шмат лепей, чымсьці ў якім-небудзь замежным, галандскім ці шведскім бардэлі. I налюбуецеся, і атрымаеце інструкцыі на зразумелай і даступнай сёньня кожнаму другой, а на самой справе - першай і адзінай дзяржаўнай мове.

Край страчанага гонару, страчанай мовы і перакуленых нябёсаў і мазгоў, мала чаго маючы свайго, жывс і жывіцца толькі недзе і нечым прыкрадзеным, чужынскім. Ад розуму, газу, кніжкі - да тэлевізійнай скрыні. Недарэмна ж кажуць нашыя суседзі: коль пошла такая пьянка - реж последний огурец.

Вось мы і жывем, як у апошні дзень Пампеі. Ад сваіх гуркоў у нас засталося толькі званьне, абалонка, зярняткі, насеньне, выедзена датла Тое, што гучна завецца духоўнасьцю, сканала, спачыла ў летаргічным сьне. Адляцела абражаная і скрадзеная майстрамі варажбы і вядзьмарства, чараўнічымі пасамі з айчынных амбонаў так званага нацыянальнага тэлебачаньня прафесійнымі заклікальнікамі гадаў.

Гэтаму ж услугоўвае, пасуе і адпавядае асартымент ужо больш мажных гарадскіх кнігарняў. Там вы абавязкова сустрэнеце «Энциклопедию приворотных заговоров и заклятий» (адчуваеце розьніцу: сапраўды ж, што гэтыя вясковыя вядуны ў нячыстай сіле разумеюць, а тут амаль акадэмічна: Энциклопедия! ), " Энциклопедию белой магии", " Энциклопедию черной магии. Полную антологию проклятий, заговоров и порчей. Заговоры сибирской целительницы" і плойму загавораў іншых целительниц - ад Масквы да Уладзівастоку. Расейскага паходжаньня і маўленьня нежыць загаворвае зубы, заклінае, зачароўвае Северо-Западный край. I пэўна, не здарма яны труцяць нас астралагічнымі календарамі, любоўнымі прываротамі і адваротамі.

Сьпіс падобнай літаратуры можаце бясконца працягваць самі. Ён сапраўды ня ведае межаў. Кніжная нахабная экспансія, як нашэсьце чарцей, пошасьці, гіцаляў, цмокаў і вурдалакаў з ваўкалакамі, болып расейская. Але нямала люцыферыць, зноў пераважна на рускай мове, і сваіх, дамарослых д'яблаў і д'ябалятаў. I іх экспансія, д'ябалізацыя, далёка не бяскрыўдная, як некаму можа паказацца. Ня простае абалваньваньне насельніцтва. Яно бярэ пачатак з нізоў вёскі. 3 глыбіні.

3 глыбіні жыцьця пачынаецца дэбілізацыя народу, пазбаўленьне яго свайго духу, існасьці. Непрыхаваная прапаганда сатанізму. Амаль што канвеернае, тэхнагеннае стварэньне пярэваратняў. Новай сутнасьці чалавека, як некалі гомасавецікуса. Чалавек жа разумны непатрэбны аніякай уладзе.

Нежыць, Сатана зьяўляюцца на сьвет, калі ў іх адчуваецца патрэба, у смутны час і ў засмучанай краіне іх блытаюць з месіяй. Народ жа ўжо зьняможаны, стомлены, канае ад безнадзейнасьці: нідзе ні пробліску сьвятла, спадзявацца няма на каго, тут ужо не дапаможа і славутая, пракаветаая працавітасьць і памяркоўнасьць. Бо ні праца, ні розум даўно ўжо нікому ў наш час не патрэбныя - яны сёньня ці ня самы надзейны сродак самазабойства, самазьнішчэньня: куды ні кінься - усюды цемра, цемра, цемра. Вось з гэтай цемры і нараджаецца Сатана. I нас рыхтуюць да яго зьяўленьня. Падрыхтавалі ўжо. I таму як агню баяцца нашага матчынага слова, бо яно як асінавы кол у магілу пярэваратням. Баяцца творцаў, кожнага, хто мае сваё слова. Нячыстая сіла хаўрусуе толькі з дрымучым невуцтвам, цемрашальствам. I тое, што адбываецца з беларускай мовай, з Саюзам бела-рускіх пісьменьнікаў - зусім не выпадковасьць. Хутчэй, як некалі казалі марксісты, асэнсаваная неабходнасьць. Асэнсаваная неабходнасьць у час пярэваратняў.

Каб ня цюкнула ў нейкую звышпільную галаву, што я на нешта ці некага тут намякаю, паклёпнічаю, неканструктыўна нешта крытыкую, палітыканствую, адразу ж павінен агаварыцца. Я пішу, як думаю, наколькі хапае майго дыханьня. I толькі пра тое, што адчуваю і бачыў на свае вочы. Чаго пазьбягаю і каму ня веру і ніколі не паверу - палітыцы і палітыкам. Як толькі яны пачынаюць з уласьцівай ім непадробнай шчырасьцю запэўніваць, пераконваць мяне ў сваёй любові і нават не любові, у нейкай сваёй добрай справе ці ў добрых сваіх намерах, я адразу пачынаю прыкідваць: дзе ж гэта яны нагадзілі ўжо і пачынаюць, як тая кошка, заграбаць. Нагадзілі ці толькі намерваюцца нагадзіць і загадзя папярэджваюць, падрыхтоўваюць да чарговай сваёй брыдоты. I да сёньняшняга дня ніколі яшчэ не памыляўся ў высновах. Таму што, як ужо недзе тут казаў: той, хто прывык да чалавечынкі, ніколі не пагадзіцца есьці гавяду, ялавічыну.

Пошасьць сёньня, як некалі ідэі камунізму, ня мае і плюе на якія б то ні было межы, абмежаванасьці. Гэта цяпер адна з самых прыкметаых разнастайнасьцяў зьявы інтэрнацыянальнай ці рэфармаванага двадцаць першым стагоддзем інтэрнацыяналізму, які неўтаймавана кідаецца ад гарачага да халоднага, ад непрыхаванай здрады свайму народу і бацькаўшчыне да самага гідкага чарнасоценнага патрыятызму: непрыхаванай хлусьні ачмурэньня старога і немаўляці, абалваньваньня іх да поўнай і канчатковай дэбілізацыі. I як ні сумна пра тое гаварыць, мне здаецца, што часткова ідзе гэта ад таго, што сама ўлада, шматлікія кіраўнікі і правадыры новай сьветлай будучыні, што прыгаломшыла зноў людзей, у параўнаньні са сваімі папярэднікамі і з былым часам прыкметна адурнелі. Адны адпілі мазгі, у другіх іх адабраў насьледны сіфіліс, а трэція тых мазгоў і ня мелі. I цяпер сутаргава шукаюць іх у сабе, ня ведаючы нават, што гэта такое і з чым яго ядуць. 3 раніцы свайго жыцьця спазнаўшы, уразумеўшы адну толькі думку: пастухам, калгасу мазгі не-патрэбны. Народ больш прагне вытлумачальна сярэдняга, шараговага інтэлекту, каб стаць з ім побач, быць на адным узроўні ў барацьбе, хмелі і пахмельлі.

Уладная іерархічная лесьвіца пачатку дваццатага, а мо і канца дзевятнаццатага стагоддзя, падламілася. I з яе прыступак, як перасьпелыя грушы, пасыпаліся фройліны, мадамы, цары і царэўны. А падламілася лесьвіца, струхлявелі прыступкі таму, што пачалі падымацца па ёй не прынцы і інфанты, нашчадкі ўладароў, а насьледныя фамільныя хваробы, спароджаныя адмысловым кланавым уладным вірусам, што да гэтага ціха-мірна хаваўся ў шапцы Манамаха.

3 той шапкі, як з чортавай торбы, і пачалося на сьвеце выраджэньне ўлады. Таму што яна, калі ня кроўна, то духоўна здаўна, нашмат раней, чымсьці да гэтага даўмеўся пралетарыят, параднілася і аб'ядналася між сабой. Крывёй. I тая іх кроў ня вытрымала вялікага напружаньня жыцьця.

I ўжо напачатку дваццатага стагоддзя, дзе гвалтоўна, прымусова, а дзе і па згодзе, у гемафільна-блакітную немачную кроў уладароў улілі кроў сьвежую, хаця і больш подлага, вяскова-пралетарскага паходжаньня. I гэтае зьліцьцё, помесь крыві, спарадзіла мешанцаў. Гармоніі не атрымалася. Мешанцы адчулі дзікі сьверб. Насьледны сьверб, што сыходзіў ад шапкі Манамаха: галава ў Сенькі, што ўхапіў яе, аказалася не па шапцы. Сьверб ад шапкі Манамаха, якая прывыкла, каб яе здымалі са сьмердаў, з Сенькі, разам з галавой. I адначасова то быў пракаветны ўласны сьверб Сенькавай галавы.

Крывавы сьверб эпохі і зямлі. Час і зямля праглі чалавечай крыві.

I хлынула чалавечая кроў. Нягегла царская, гемафільна-блакітная і беззаганна здаровая, подлая. I мешанцы хапілі, прыпалі да той крыві і перакінуліся ў ваўкалакаў. Сталі пярэваратнямі. I ўсчалі, не зважаючы ўжо на нікога, ўтвараць па ўсім сьвеце вялікую кроў. Абяскроўліваць зямлю, бо жылі не па зямных, чалавечых і царскіх законах. I нават не па паняцьцях крымінальных. Па законах і паняцьцях сваіх, ваўкалачых, кожны дзень новых. I кожны дзень крывавых. Больш крывавых сёньня, чым учора. А яшчэ больш заўтра - пакуль зямля не захлынецца ва ўласнай крыві. Пакуль яна ня вырачацца чалавечага духу ў сабе.

I, здаецца, на стагоддзі адладжаныя сістэмы пачалі бурыцца. Ня толькі і зусім не таму, што зыржавелі, прагнілі ад крыві, а з-за адсутнасьці сістэмы. Сістэмы, якая б здолела трымаць дурня-правадыра ў лейцах. 3-за адсутнасьці адчуваньня і разуменьня народу, краіны - дзяржаўнасьці. Боскага прызначэньня ўлады. I гэта хвароба, гэта зьява сёньня - планетарная. Хаця кожны раз праяўляецца па-новаму.

- Россия, ты одурела! - выгукнуў некалі вядомы савецкі філосаф і літарату-разнаўца Юрый Каракін. Тады гэта падалося абразай. Але, як высьветлілася значна пазьней і сёньня яшчэ працягвае высьвятляцца - то было папярэджаньне.

Адурэла ня толькі Расія. Адурнеў увесь сьвет, нашае жыцьцё. Калі ж гэта толькі рабілася на зямлі ў адзін час, у адносна кароткае імгненьне - няпоўны нават век аднаго пакаленьня людзей - столькі відавочнага глупства, злачынства, пошасьці і брыдоты. Уражаньне, што недзе пад час мо землятрусу ці іншага стыхійнага бедства: выбуху чацьвёртага блоку чарнобыльскай атамнай станцыі разам з вогненнай лавай, попелам і тлом на сьвятло Божае з пекла выхапілася столькі аднойчы пахаваных ужо, непатрэбных сьвету людзей, што яшчэ пры першым нараджэньні былі абвешчаныя як найвялікшыя злачынцы сусьвету і заяўленыя ў касьмічны вышук. I ўсе гэтыя колішнія злачынцы, як мышы, папаўзьлі не пад венік, а да ўлады. Пішчом пашыліся да трону зямнога. I, карыстаючыся імгненьнем, пакуль творцы, Зямля і людзі не спахапіліся, - гадзяць, гідзяць, гнюсяць.

Маленькі, шэры, шараговы чалавечак, што выйшаў на арбіту, дарваўся да ўлады, больш за ўсё баіцца, каб яго ня засьцілі, не засланілі: сонца павінна быць відно з усіх бакоў. Наш Цэзар вышэй за ўсіх іншых Цэзараў. I таму, калі не стае магчымасьці сьвяціць з вышыні, калі німб вакол галавы больш сьмярдзіць, чымсьці зьзяе, і не хапае, не хапае росту, каб падвысіцца, хаця б параўнацца з высокімі - выйсьце адно: падкараціць гэта высокае, падагнаць усіх астатніх хаця б пад свой памер, розум і рост. Так пачынаецца балванізацыя. I што самае страшнае - балванізацыя не народу цяпер ужо, бо, як кажуць, розум нікуды ня дзенеш, нідзе не схаваеш. Асабістая балванізацыя ўлады і ўладара ў іх імкненьне тащить и не пущать, адсачыць і прадухіліць усе спробы народу падняцца з каленяў і стаць людзьмі.

Так зводзяць на нішто, апускаюць адразу ўвесь народ, зводзячы яго да свайго ўзроўню, свайго інтэлекту. А каб безумоўна ўжо дамагчыся гэтага, трэба той народ справакаваць яшчэ да нейкага відавочнага, а лепш яшчэ і пачварнага глупства. I распачаць з тым глупствам, а заадно ўжо і з народам змаганьне, каб даць народу сьцяг, а гэта значыць самога сябе. I вось тады і толькі тады можна адчуць сябе Месіяй.

Старыя і крывавыя мроі і трызьненьні вялікіх правадыроў усіх часоў і народаў. Але, пэўна, толькі цяпер гэта закарэлая паранойя і шызафрэнія пачынаюць зьдзяйсьняцца. I за гэтым, калі меркаваць па тым, што адбываецца, творыцца вакол культуры, навокал чалавека - вялікая будучыня. Чалавецтва падрыхтаванае ўжо выканаць спрадвечную мару правадыроў. Уладзе, узрошчанай сучасным тэлебачаньнем, затлуміла галаву бязглуздае адчуваньне ўсёдазволенасьці і беспакаранасьці, чаго, дарэчы, прагне, жадае і народ, седзячы на дзяржаўнай наркаце, перад тэлевізарам. Збылася нарэшце векавая мара чалавецтва аб роўнасьці. Душы не чутно. Народ і ўлада гатовыя зьліцца ва ўзаемным экстазе.

Чалавек, жывучы ў атачэньні сабе падобных, абуджае так званую, усюды рэкламуемую сёньня жыцьцяздольнасьць, амаль першабытную прадпрымальнасьць і практычнасьць. I, па Дарвіну і Паўлаву, ці не апускае сябе да пячорнасьці, да інстыктаў, бо і жыве толькі інстынктыўна. Цалкам па Фрэйду і Юнгу. Без замілаваньня і павагі да жыцьця, кіруемы спрэс аднымі толькі інстынктамі. На ўзроўні прасьцейшых. I тут я вымушаны прызнацца, калі быць шчырым, чымсьці так жыць - лепей, прывабней самому перакінуцца ў ваўка, набыць волю і свабоду. Каб стаць самім сабой - самому пайсьці ў пярэваратні. Мо яны нас куды-небудзь ды ўсё ж вывядуць - прывядуць да чалавека.

А ў пярэваратні нас вядуць сёньня ўсе. Да гэтага нас падштурхоўваюць нашыя посьпехі і дасягненьні апошняга часу: эканамічныя, спартыўныя, а найбольш культурныя, прапагандуемае сёньня мысьленьне, мастацтва, слова і, вядома ж, кніжка. Канчатковая духоўная прадукцыя народу і краіны, спажыўцамі якой мы зьяўляемся. Спажыўцамі і мімаволі вытворцамі. Творцамі. У адным з вясковых магазінаў, уражаны вядзьмарскім шабашам, я запытаў у прадаўца:

- А проста пачытаць у вас хоць што-небудзь ёсьць? Не, нават не на беларускай мове. Хай будзе хоць на кітайскай, якой я не разумею.

- Вы думаеце, нам самім з гэтым падабаецца з дня ў дзень стаяць? Секс, секс і сатанізм. Няма нічога больш і на базе. Бярэм і распаўсюджваем, што даюць, што ёсьць.

Тое ж самае амаль слова ў слова мне адказалі прадаўцы кнігарні ў горадзе і ў кніжным кіёску на аўтобуснай станцыі ў раённым цэнтры.

I хай ня хлусяць сёньняшнія новасьпечаныя ідэолагі, дойліды беларускай культуры, рупліўцы матчынай мовы, хай ня хлусяць, што на беларускую кніжку ну зусім няма попыту. На туалетную паперу ў савецкага народу таксама не было попыту. Ці ж можа быць ён на тое, чаго няма ў прыродзе? Што можна ўзяць і прынесьці ў хату з могілак? Беларускую кніжку зьвялі на нішто. Ідзе вялікае і радаснае чаканьне, калі сканае апошні беларускі пісьменьнік. I ады-ход іх, іх выміраньне пачаліся ўжо.

Да прыкладу, сьмерць двух, вельмі розных па складу характару і адносінах да жыцьця творцаў. Васіль Быкаў, Іван Шамякін.

Быкава ўлада ненавідзела. Шамякіна любіла ці рабіла выгляд, што любіць, адначасова даючы прэміі і высьпятка. Але ўладныя афіцыйныя адносіны да сьмерці такіх палярна розных фігураў можна лічыць амаль што аднолькавымі, падкрэсьлена адчужанымі. Аддаць апопшяе і прыстойнае, вартае чалавека: даруй і бывай- Васілю Быкаву ўлада ня без пагарды адмовілася. Адыход Івана Пятровіча, у нечым эпохі савецкай беларускай літаратуры, сацрэалізму, супаў з правядзеньнем усенароднага рэферэндуму, якім узаконьвалася парушэньне Канстытуцыі краіны. I таму, каб не перашкаджаць ошеломительной перамозе над законам, не пахіснуць і не засмуціць народ, ня зьбіць яго з апладысьментаў, што ўжо рыхтаваліся пад сьвяткаваньне новай элегантной перамогі, чытачоў і прыхільнікаў Івана Пятровіча, можна лічыць, адлучылі ад пахаваньня народнага пісьменьніка. Усе на ім былі толькі званыя, ад улады да творчай эліты, больш па разнарадцы, што стварала масавасьць, прысутнасьць народу - студэнты, салдаты, прадстаўнікі радзімы пісьменьніка і чаляднае чынавенства. На могілках амаль не было пісьменьнікаў, бо іх яшчэ раз абразілі, як і родных Шамякіна, як і яго самога. Пасьмяротна ўжо. Не далі апошні раз прылегчы ў хаце, якую ён і пабудаваў, - у Доме Літаратара. Труну з нябожчыкам паставілі ў Доме афіцэраў.

I пахавалі Шамякіна, у параўнаньні з пахаваньнем Васіля Быкава, амаль што ўпотай, без асаблівага розгаласу ў друку, вартага яго памяці і працавітасьці. Ціхенька і хуценька, хаця зьнешне і напышліва.

Вось так разьвіталіся з народным пісьменьнікам яго ўдзячныя чытачы, людзі, якія пры народзе схільныя да ўзьнёслых словаў пра тое, што яны вырасьлі на яго творах. Так, пэўна, непрыкметна ў свой час выміралі маманты. Але, у адрозьненьне ад нас, яны вялікія і кашлатыя. I біўні яшчэ маюць, каб прабіцца праз тысячагоддзі. Здольныя праламаць час, праляжаць у зямлі да таго, як спрахнуць, не адну эпоху. Пакуль нейкі дурань не спатыкнецца аб іхнюю костку, не пачне глыбакадумна калупаць у носе: што б гэта такое магло быць? А ў чалавека, хоць ён і пісьменьнік, зубоў тых, клыкоў і на яго век не хапае. Што ад яго можа захавацца нават не на тым - на гэтым сьвеце, ня згадваючы ўжо нічога пра сусьвет. I гэта калі чалавек яшчэ ніштаваты, а калі пасрэднасьць - праляцела міма яго зямля, як куля, і не адчула.

I ці варта тады наракаць, што зводзіцца жыцьцё. Застаецца адзіны толькі пыл, пыл, пыл ад яго. Зямля бароніцца, атрасаецца ад гома сапіенса. Зводзіць яго эпідэміямі, хваробамі. Топіць, залівае, заносіць сьнягамі. Толькі ў Беларусі штогод зьнікае цэлы раён. Пастроеныя ў шарэнгі бацькамі-камандзірамі сорак-пяцьдзясят тысячаў чалавек дысцыплінавана прызываюцца на нейкую касьмічную вайну. На цэлы раён штогод убывае Беларусь: жыцьцё імкліва, як некалі бралася на пачатак, ідзе да заканчэньня.

Мы самі сьціраем, як ногі апратваем на ганку, памяць аб сабе на планеце. Вытручваем у сабе памяць нашай зямлі, нашых водаў і лясоў, не абмінаючы ніводнай сьветлай крынічкі, ніцага кусточка крушыны ля яе. Выкарчоўваем у сабе наш сьмех і плач. Памяць нашых бацькоў, іх ціхенькае і мяккае слова.

I там, дзе некалі пасьвіўся наш кашлаты мамант, мружыў рудое вочка зубр, хоць і пахіленая, але стаяла, трымалася аблокаў і зямлі бацькава хата, гучала матчына песьня, - сёньня прарастае жарствой белага і жоўтага жвіру наносны бугор. I штодзень, а больш штоноч усё вышэй і вышэй падымаецца ён над нашым пракаветным радаводным котлішчам.

Хто ж так, ня ведаючы спачыну, повідну і ў цемры шчыруе над ім? Хто стварае выспу, носіць і носіць, засыпае і засыпае нас белым пяском бяспамяцтва, зводзячы да чыстага аркуша абыякавай паперы, якой усё роўна, што за літара там праявіцца, на якой мове яна азавецца.

Сумна. Але прыгледзьцеся, ці ня мы самі так рупімся і дбаем сабе? Не, канешне, ня я - ня ты асабіста. Хаця ўвогуле... Так, увогуле і толькі ўвогуле мы там. Побач з братам, суседам, часам нароўні з нашай жа эпохай, з якой ніколі і ніяк ня выпадуць ні Гітлер, ні Сталін. А мы там толькі ўвогуле. О, гэта хітрае і хіжае ратавальнае слова-увогуле. А за ім усе мы—творцы. І ў першую ж, пэўна, чаргу—творцы. Бо нікога ж іншага за словам няма. Мы ўвогуле звыклі хавацца і хлусіць ім. А наўздагон кінуліся перарабляць тое ж і ўсе астатнія: што дазволена Юпітэру...

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 7 8 Следующая ⇒