ЧАС ПЯРЭВАРАТНЯ, 2 страница

Я спачатку аслупянеў, абурыўся ад, здаецца, відавочнай недарэчнасьці, жа-ночага глупства. А потым раздумаўся і сам у сябе ўжо строга спытаў: а сапраўды, як жа гэта я сыплю цукар у кубак з гарбатай? I ня здолеў нічога пэўнага адказаць, бо папраўдзе ня ведаў, як я сыплю цукар. А вы ведаеце, як вы сыплеце цукар? Адкажыце на гэта сабе, а лепш вашай жонцы, зранку, калі яна яшчэ непрычасаная і ненафарбаваная, і не ў гуморы, а ты такі спаважна шырокі ва ўласнай хаце, на сваёй прыватнай кухні.

Я ж адказаць няздольны. Хаця крыху ня так. Я здольны адказаць на гэтае пытаньне ўсяму сьвету. А вось сабе, сваёй жонцы, сваім дзецям... Як жа гэта няпроста ў нашай краіне і ў сваёй нават хаце ў наш час саладзіць гарбату, калі цябе ні то пашырылі, ні то абвузілі, ні то зусім ужо - аб вугал галавой. А хутчэй за ўсё - не кранулі. Звонку. Пакінулі такім, як ёсьць, пры выпаленым, спапялёным стрыжні, як дрэва з дуплом, у якім так раскашуюць восы. Мо таму сёлета на Беларусі і такое сьпякотнае лета, такое мноства драпежных вос? Ці ня мы гэта самі са сваім адчаем, болем і драпежнасьцю. Мы трызьнілі адраджэньнем і не прыкмецілі, як прыспалі яго. Нашыя ваўкі і шакалы, нашыя восы апярэдзілі нас. Тыя ж самыя восы, стварэньні, прызначаныя Усявышнім нішчыць насякомых, пачалі нішчыць нас. I мы, як маці нарадзіла, голенькія перад іх згубным спрытам, злоснай акрыленасьцю, што ня ведае ні жалю, ні сумненьня. Адно толькі нахабства. Нахабства бясплоднае, але энергічна разбуральнае. Разбуральнае для нашай чалавечай сутнасьці, бо перш-наперш палюе за тым, хто яшчэ мае такі-сякі голас.

Мы імкліва старэем. Калі раней стагоддзе было сапраўды памяркоўным, нехапатлівым і спраўджаным, то цяпер яно падманлівае, па-вар'яцку ілжывае і ашалела непрадказальнае, з камарыны нос - кароткае. Як гэта колісь было толькі на вайне: год за два ці тры. У нас жа час каму дык і зусім - за чатыры і нават болей. I ў тыя чатыры гады ўкладваецца ўвесь чалавечы век.

Насамрэч так. Варта толькі ўключыць радыёпрыёмнік ці тэлевізар: столькі крыві, якая льецца там штодзень, ці бачыў сьвет з пачатку свайго стварэньня? Апошнія навіны нагадваюць франтавыя паведамленьні, зьвесткі з месца баёў. Чалавецтва мужна і самаахвярна змагаецца з жыцьцём і, падобна, перамагае. Боязна браць у рукі газету і разгортваць новую кніжку, а раптам і яны выбухнуць. I тут ніякага перабольшваньня. Самае нявіннае, што яны з вамі могуць зрабіць - гэта літасьціва згвалціць. А могуць утварыць гэта і вытанчана, і забіць адмыслова. Пахаваць, зьвесьці са сьвету так, што і знаку ад цябе не застанецца, ніхто і з сабакамі ня знойдзе, як ніколі і ня жыў чалавек. А калі хто будзе пярэчыць, настойваць, што хадзіў з тым небаракам у лазьню, піў піва, так абылгуць, што няшчасны жывы яшчэ сьведка сам у магілу запросіцца. Гэта ўжо нават ня сумна, ня страшна, бо паўсядзённа, будзённа. Паміж жыцьцём, злачынствам, сорамам і ганьбай нібы дасягнутае нейкае дзіўнае пагадненьне, дамоўленасьць: як толькі ўднее чалавеку, яму ўсё дазволена, бо Бог адменены. Няма Бога. I гэта сёньня, пры адраджэньні ў нас царквы, росквіце набажэн-ства і веры. Хаця, назіраючы за тымі новымі велічнымі вернікамі, як яны мілуюцца са сьвятарамі, ловяць за крысо мітрапалітаў, дамагаюцца ад іх пацалункаў у вусны і на " ты" зьвяртаюцца да Бога, прыгадваецца, што гэта ж яны ўчора разбуралі храмы, здымалі і палілі крыжы, выдзіралі бароды ў Божых служак. I мімаволі хочацца заплюшчыць вочы, заткнуць вушы і - як мага прэч са свайго веку і часу з яго валадарамі. Часу, у якім зноў напладзілася столькі праведнікаў, якія і на двор ходзяць падсалоджанай вадзічкай, аж пацеюць ад сваёй безграхоўнасьці, духоўнай велічнасьці, ад жаданьні імгненна, не сыходзячы з трыбуны, зноў ашчасьлівіць чалавецтва, а перш-наперш свой народ. Ачмурыць усіх і кожнага. Іншым разам, думаю, і саміх сябе, бо інакш ні сьвітанкі, ні ўзыходы і захады сонца, туманы і ранішнія росы ня маюць сэнсу.

Ня мае сэнсу, права на існаваньне, само слова. Хоць мо гэта якраз яно і завяло нас у тупік, прывяло да безвыходнасьці. Бо мы столькі грашылі ім. Нідзе няма больш падману і крыві, як на языку. Ці не таму нам, беларусам, і адмоўлена першым і пакуль што, здаецца, адзіным у матчыным слове. Думаю, ня толькі таму, што хлусілі ім. Але і таму, што маўчалі.

Зайшліся тыя, каму папраўдзе балела. А хто ня зьведаў у сабе спапяляльнай пустэльні і адчаю, каму ня дадзена гэта зьведаць, бо так ён ужо створаны, па-бальшавіцку, без сумненьняў, сумленьня, сораму і жалю, той галёкае з высокіх, вертыкальных, амбонаў і сёньня. Вучыць нас, як вырошчваць хлеб (час ад часу пасылае нават дождж), рабіць дзяцей, рухаць наперад навуку -быць чэснымі і праведнымі. Вучыць, праўда, чужым, пазычаным словам. Бо калі раней амаль што кожны са старшыняў калгасаў пасьля трэцяй чаркі пераходзіў з трасянкі на матчыну мову, то сёньня ён і ў ложку сьніць сны чужыя - інтэграцыйныя ўчора, а заўтра ўжо наадварот - гледзячы на якім баку ляжыць. Але ўсё роўна роднае слова не даецца яму. Бо над ім пракляцьце ягонай жа маці, а мо і яго ўласны праклён - за вырачэньне сваёй маці. Як бы там ні было - гэта першы знак непазьбежнасьці.

Але, даруйце мне, я не суддзя, бо гэта зямному суду і не падлягае. Тут суд зусім іншы і, як кажуць, да дзявятага калена, бо няма болыпага граху, як здрада і продаж крыві сваёй. А я толькі сьведка гэтаму, калі мяне паклічуць. Хоць словам у свой час грашылі ўсе пароўну. I абраным, канешне ж, было дадзена больш. Мо менавіта таму напрыканцы свайго веку яны, як больш грэшныя, так жорстка пакараныя. Пры бездакорнай чуйнасьці да слова, наяўнасьці яго, валоданьні ім - прыгавораныя да аняменьня, маўчаньня травы. Аняменьне розуму, касьцянізацыя інтэлекту - гэта наша агульная і асабістая бяда і хва-роба. I ня трэба перакладваць яе на чужыя плечы, на плечы таго ж народа. Во, маўляў, які ён паганы, як нам, разумнікам ды талентам, амаль геніям, не пашанцавала на народ. Рахманы беларус не наважыцца ніколі і нікому слова папярок мовіць. Рабы, бараны...

Гэта ж нішто іншае, як другі бок таго ж брыдкага вырачэньня ад самога сябе. Каб не было гэтых рабоў і баранаў, каму быў бы патрэбны ваш магутны розум. Наўрад бы хто кінуўся экспартаваць яго. Бо такіх у сьвеце ўжо даўно перабор. Экспартны варыянт такога нашага разумніка - гэта большай часткай мыйшчык аўтамабіляў ці прыбіральшчык замежнага тамтэйшага г... на. А ўсё з-за вялікага гонару на сваёй зямлі, празьмерных прэтэньзіяў. 3-за няспраўджанасьці свайго лёсу - азлабленьні і перакладваньне сваёй віны на іншых, зусім не вінаватых. I, як вынік, вялікая дэпрэсія, адчуваньне безнадзейнасьці, а адсюль і інертнасьць: гары яно ўсё гарам. Мо таму і перамаглі жабракі духам. I сталі першыя апошнімі, апошнія - першымі. Узялі верх, займелі ўладу тыя, каму ўвесь час нечага не хапала, бракавала. Зразумела, канешне, чаго. Але ж яшчэ ні адзін на сьвеце з безнадзейна пакрыўджаных не прызнаўся і не прызнаецца ў гэтым. Не прызнаецца, што перш-наперш ён абрыдзеў сам сабе. А больш - чалавек, што побач. Увогуле чалавек. Бо сам ён столькі раз мяняў скуру, столькі зайздросьціў кожнаму, перабраў сваіх і чужых жыцьцяў, хістаў-ся і гойдаўся на пераменлівай уладнай нітцы, што даўно ўжо паверыў у сваю зьвершнасьць, што ён над усімі, што сам ён ужо і не чалавек. А калі трошкі і чалавек, то адзіны на ўсім белым сьвеце. Увесь сусьветны розум спрасавана ўвасобіўся менавіта ў ім, ён чуе і гаворыць з космасам, бо больш яму на гэтым сьвеце гаварыць няма з кім.

На пераломе стагоддзяў, на стыку тысячагоддзяў нібы нехта нябачны нам сабраў, як у судны дзень, мільярды і мільярды нашых жыцьцяў на планеце, з жалем і болем зірнуў на саму планету, сфакусаваў усё добрае і адмоўнае ў сваім жа тварэньні і ўбачыў, што памыліўся з ім. Ня так ужо ўсё гожа і хораша на Зямлі, як ён думаў і запэўніваў сябе на пачатку яе стварэньня. I засмуціўся, няздольны нешта адразу перарабіць. Стаіўся, задумаўся на дзясятак-другі гадоў, а мо й на чалавечы век. Бо што яму наш век, нейкае незразумелае мігценьне на небасхіле вечнасьці. Але якраз, пэўна, у тое імгненьне і пачалася наша агонія, паралік усяго існага і сапраўднага. Чалавечы век пайшоў на сыход. I зьявіўся ЁН. I надышоў ЯГО час. 3 роспачнага роздуму сусьвету ён набыў энергію. Энергію сусьветнага ляманту велічнай пустаты, а таму і вялікага і жорсткага разбурэньня. Мы спахапіліся, але ці ня позна? За гэты час мы развучыліся нават, як правільна сыпаць цукар у кубачак з гарбатай. Ён пачаў з таго, што стаў нас вучыць гэтаму. I ён навучыць нас. Таму багата знакаў, а нам няма, з чаго выбіраць, бо

КРАВЕЦ КРАЕ, ШТО МАТЭР ДАЕ

Яны ўзьніклі ля аселіцы вёскі, нібы здані. Як паўсталі з ночы ў адыходзячым ужо нізавым грыбным тумане. Калікі вандроўныя. Узначальваў шэсьце стары, як мухамор, камуфляжна абмундзіраваны, моцна прыціскаючы да боку старажытнай коўкі лязастую цясьлярскую сякеру. Невысокі, але жылаваты, з выцьвілымі, хаця і пільнымі вачыма. Дзеда Саня. За ім, на пару крокаў адзаду, угінаючыся пад напакаванымі нейкім жалезьзем пляцакамі ішлі два яшчэ адносна маладыя мужчыны. Мікола - цыганкаваты, чарнабровы і чарнавалосы з залатым зубам хлапчына, неахайна апрануты - па-за часова і шматстылёва. Чорныя цяжкія чаравікі з трактарна-рыфлёнай падэшвай, вясковая кухвайка, хуліганістая шэрая кепка - пад Леніна. Руслан жа стыль трымаў, ці хоць імкнуўся трымаць. Галаўнога ўбору на ім не было ды, пэўна, ён і не патрэбны быў яму. Шапка льняных кучаравых валасоў цалкам замяняла яго. Нягледзячы на лета, вайсковы бушлат сядзеў на ім расхіснута лёгка і не сказаць, каб упарна. Чаравікі ж увогуле - мара злодзея і паэта: жоўта-мядзяныя, колеру дзіцячага паносу, па модзе тупаносыя і такія ж тупаабцасныя, нібыта дзеда Сані сякерай зробленыя. I чысьцюткія - без адзінай пылінкі, травінкі, шчарбінкі і падрапінкі, нібыта ён хадзіў па аблоках.

Яны параўняліся са сьвежастаўленым ля рачной лукавіны пры ўваходзе ў вёску крыжам, зьнялі шапкі, перахрысьціліся і на тры бакі пакланіліся. Менавіта там, каля крыжа, я і сустрэўся з імі, спяшаючыся золкам на рыбалку. Хвілінна абмовіліся словам-другім, абзнаёміліся.

- Работнікі, майстры трэба? - спытаў дзеда Саня.

- Мне?

- Вам, і ўвогуле.

- Мы, сталяры, цесьляры, печнікі. Землякопы шырокага профілю, - паказаў залатую фіксу Мікола. Меўся яшчэ нешта дадаць, але дзеда Саня павёў вокам, не дазволіў:

- Кравец крае, як матэр дае. Работу рабатаем любую. Дзесяць даляраў на чалавека, ад зары да зары. Ну і харчы з начлегам. Можна і ў рублях.

Ні даляраў, ні свабодных рублёў у мяне не было, хаця работа мелася, і майстры былі патрэбныя. Некалькі гадоў таму, яшчэ пры савецкай уладзе, пасьпеў я тут, у вёсцы, пабудаваць хату. Але пабудаваў хату, гэта толькі гаворыцца так: хата пабудаваная - гаспадар памёр. Я ж быў яшчэ жывы. I каторы ўжо год выжыльваўся, наколькі хапала духу, дабудоўваў сам. Дзеда Саня, падобна, усё зразумеў.

- Не паверу, што ў вас тут зусім нічога не будуецца?

- Чаму ж зусім нічога. Надоечы на беразе ракі лазьня згарэла... -- Тройца пераглянулася.

- Не-а, - сказаў дзеда Саня. - Якая вёска сёньня ладзіць сабе лазьню. Вошы ўжо і гарады заядаюць. Не, селянін сёньня на лазьню не патраціцца.

- Чаму ж абавязкова селянін? - запярэчыў я. - Кааператары. То іх шмары лазьню спаляць, то яны шмар сваіх смажыць пачынаюць. Лазьня - будоўля стагоддзя. Тройчы гарэла дазваньня. Чацьвёрты раз яе аднаўляць будуць.

Я не перабольшваў і ня хлусіў. Фенікс, а не лазьня. Тры гады запар улетку на Купальле, як па гадзіньніку, яна самазапальвалася. I кожны раз яе зноў і зноў адбудоўвалі. Заўзята і велічна. То была лазьня першапраходцаў-бізнэсоўцаў, якія яшчэ на пачатку гарбачоўскай перабудовы закахаліся ў гэтую невялічкую вёсачку, што ціха адыходзіла ў нябыт паблізу сталіцы. Будавалі яны, зразумела, ня толькі лазьню, стваралі для сябе так званую прамысловую зону. Абяцалі старым, што дабывалі свой век, з цягам часу зямны рай. Але, што ім, сёньня, з таго раю... Летам яшчэ чыкільгаюць па вясковай вуліцы. А зімой на той вуліцы і сабака не пракінецца, сьледу свайго не пакіне.

Дзеда Саня грунтоўна распытаў мяне, як прайсьці да ўдарнай будоўлі ка-піталізму. На тым і разьвіталіся. Але ненадоўга. Тым жа ранкам я сустрэў іх зноў па вяртаньні з рыбалкі каля павеці з лаўкай ля вясковай крынічкі. Далакопы шырокага профілю будоўлі новай зоны аказаліся непрыдатныя.

- Там акулы капіталізму з нечалавечым тварам, - паскардзіўся мне Мікола. - Мафія. Яны ня толькі лазьню будуюць у лазьняку - гасьцініцу ў чаромсе з асобнымі, як і мае быць у прыстойным бардаку, уваходамі ў нумары. Ім лішняе вока... Нават сіцылійская мафія лішняга вока не трывае.

У мафію будаўнікоў я не паверыў, хаця і адчуў: у гэтым усё ж нешта ёсьць. Мае новыя знаёмцы ў тутэйшым адраджальна-стваральным краі былі чужынцамі, прыхаднямі. А тут на ўсё, нават на прыроду, у першую чаргу на прыроду, быў ужо схоплены картэль-прадпрымальніцкі падрад. Яны ж са сваімі, старасьвецкімі, прадзедаўскай яшчэ гартоўкі сякерамі, прастадушнымі нітачнымі адвесамі, кароценькімі ватэрпасамі і трыма парамі вясковых працавітых рук, як кажуць, павінны былі гуляць міма. У лепшым выпадку паспрабаваць знайсьці дарогу ў мінулае стагоддзе.

Я хацеў было ўжо ніякавата разьвесьці рукамі, але прыкмеціў, як яны, здаецца, і ня прагна, але да прыпякаючага агнём кончыка дацягваюць пралетарска-сялянскую астру-астму, узгадаў пра свайго суседа. Ён, як і я, але пасьля ўжо краху савецкай улады, пабудаваў сабе хату-гмах у два паверхі, з хлявом, як ён казаў, для мамы. Тая яго будыніна апошнім часам пачала імкліва гнісьці і чаўрэць. У ёй нечакана завёўся грыбок. Што гэта за напасьць, я так толкам і ня ведаў. Падобна на тое, што гэта была вельмі распаўсюджаная і заразная хвароба агрэсіўна надыходзячага тысячагоддзя, накшгалт раку. Метастазы гэтай новаабвешчанай хваробы жэрлі драўлянае, а часам, кажуць, і каменнае жытло чалавека. I вельмі хутка. Цікавая акалічнасьць - аднаасобныя прыватныя будыніны, нібыта кімсьці быў аддадзены загад: пазбавіць зямлю яе неагульнага выразу твару. Сам я, як і мае бацькі, былы вясковец, раней пра гэты грыбок і ведаць ня ведаў, і чуць ня чуў. Сёньня ж яго споры, падобна радыяцыі ці СНІДу, ляцелі, паўзьлі, беглі па ўсіх селішчах зямлі. Маці суседа і сам ён не аднойчы падалі з ганку, правальваліся, наступіўшы на струшчаныя грыбком дошкі. Навярнуўшыся так тыдзень назад, сусед громавым голасам запэўніў аселіцу і сваю маці, што не марудзячы пачне перасьцілаць падлогу. Наколькі я ведаў, ужо і дошкі завёз. Да яго я і скіраваў калікаў, загадзя ціха ўзрадаваны тым, што вось хоць такой драбязой, ды людзям добрым дапамагу.

Як жа я зьдзівіўся, нават разгубіўся, калі апоўдні выйшаў з хаты і ўбачыў знаёмую ўжо тройцу на сваім ганку. I сядзелі яны, відавочна, доўгенька. У попельнічцы перад імі высілася ладная горка зьнішчаных пад самы карэньчык цыкірэтаў. Курылі, пакуль я перакусваў, пэўна, няспынна. I цяпер яны, здаецца, ніяк не адгукнуліся на маё зьяўленьне. Сядзелі нерухома, цярпліва і безнадзейна. Такую адчайную пакору мне даводзілася бачыць толькі ў людзей, што ўжо канчаткова страцілі сябе, у птушак перад выраем, а часьцей у жывёлаў - катоў і сабак, прыгавораных з высакароднай мэтай рэгуляваньня іх асяродку жыхарства. Прыгавораных да гуманнага забойства, так званай планавай жывёльнай эўтаназіі. Эўтаназіі істотаў, незнарок косткай прылашчаных з панскага стала старэйшага брата (а ці сапраўды ж старэйшага? ці не прысвоіў чалавек сам сабе гэтае старшынства? ці не чалавека ўжо час прарэжваць, жорстка рэгуляваць асяродак яго жыхарства, каб ён не зарэгуляваў ушчэнт і саму Зямлю? ) памятаючы пра тую костку дагэтуль, даволі звычайныя памыйныя каты і сабакі, нібыта тым жа грыбком, атручваюцца шалёнай надзеяй набыць стол, хату і двухногага сябра. I няма, пэўна, нічога больш зьняважанага, непагляднага, чымсьці жабраваньне, " хрнсторадннчанье" пад-манутых жывёлаў, жоўтага ці зялёнага просьбітнага агню ў іх разумных на тую хвіліну вачах. Толькі зусім зьдзічэлы гома сапіенс, не засьляпіўшыся, не спатыкнуўшыся, здольны абыякава прайсьці міма.

Адчуваючы нейкае неадольнае сасьлізгваньне ў штосьці нечакана расчыненае перада мной, я дазволіў сабе ўспомніць, што ў мяне ўсё ж ёсьць трыццаць даляраў, трыццаць маіх запаветных зялёных сярэбранікаў. I мая новазбудаваная хата не без грыбка. Падобна, што на кожнага з нас, хто ў журботную пару настальгуе па старасьвецкай бацькоўскай хаце - цёплай, плоднай і цалкам натуральнай - ужо загадзя ўдосталь назапашана сьмертаноснага, здольнага зьнішчыць і чалавека, і дрэва, нават камень, грыбка.

Не абмінула гэтая доля і мяне. Меўся і ў мяне свой грыбок. У хату, праўда, яшчэ не ўвайшоў, спыніўся на парозе, на верандзе. Я ўбачыў яго зьяўленьне, скрышыўшы ў труху папярэчную лагу на падмурку ганку: незнарок крануў трывалае з выгляду дрэва сякерай. Тым жа днём, заходзячыся ад няпэўнага суму, разбурыў ганак, замяніў дошкі, дзе здолеў - і лагі, а дзе не - пацягнуў антысептыкам. Адзінае, што не крануў, не хапіла сілы і сьмеласьці - стаяк на сапсаванай лазе. Пераканаў сябе, што стрыжань у стаяка здаровы, вытрымвае, пакуль не ўзаб'юся на грошы. Цяпер жа махнуў на ўсё рукой: трыццаць даляраў не багацьце, а хата будзе жыць.

Як жа яны радаваліся. Дарэчы, не выказваючы зьнешне радасьці, толькі пазьней так зашоркалі пілой, так пачалі гаманіць сякерамі, палавінячы, чвартуючы бярвеньні, нібыта хлеб рэжучы пад абед. Абыходзіліся амаль бяз словаў, як і на самой справе па-сялянску абедалі. Зрэдку толькі суладна перакідваліся словам:

- Кравец крае, як матэр дае.

- Пажарнік крае...

- А трактарыст...

- Нейкая дзіўная ў вас прымаўка, - ня вытрымаў я. - Як маці дазваляе?

- Гэта па-беларуску, - пачаў тлумачыць дзеда Саня. - Маці тут ні пры чым, хаця... Не-не, кравец-кравец. Дык вось, ён краіць, як матэрыя дазваляе... Па-беларуску...

- Ня чуў, хаця сам ня з немцаў. А вы з якіх краёў будзеце?

I мне давялося яшчэ раз сьцепануцца і ўсумніцца: ці сапраўды так ужо разумна ўсё на сьвеце дзеліць Бог. Тройца паходзіла з некалі самых хлебных і кормных мясьцінаў - жытніцы Беларусі. Заходнікі. У свой час недасягальна заможныя, амаль замежныя. Мы, мае бацькі, усходнікі і спакон веку, здаецца, савецкія, адразу ж і доўга яшчэ потым, пасьля вайны, езьдзілі да іх па хлеб. 3-за чаго зваліся мяшочнікамі, тарбахватамі і кусочнікамі. А цяпер як і без вайны перавярнуўся сьвет. Больш чым з ног на галаву: бясконца мовячы беларус-кую прымаўку, гэтыя трое сёньня, як ні дзіўна, не былі нават беларусамі.

- Самі ня ведаем, хто мы такія, - скардзіўся дзеда Саня. - Выракліся ўсе нас. Расейская ўлада ківае на ўкраінскую, а тая - на беларускую. Беларусь аддала нас хахлам, а тыя кажуць, што мы маскалі, а маскалі нас і на гарматны стрэл да сябе не дапускаюць. Ні адна ўлада есьці не дае. Вось так само сабой і адбылося... Кравец крае, як матэр дае...

У пошуках кавалка хлеба яны ўжо трэці месяц брылі па зямлі. Адсеяліся і пайшлі: пенсіянер, трактарыст, пажарнік - вясковыя Анегіны і Пячорыны пачатку трэцяга тысячагоддзя, шукаючы, пэўна, у ім свайго Чычыкава. Недарэмна ўсё ж, як сьведчаць, М. Гогаль перавярнуўся ў труне на тым сьвеце.

I хоць ішлі яны па краіне, якая актыўна, але адначасова і напаўпадпольна нешта будавала, ляпіла, ладзіла, іх нідзе не хацелі наймаць, дапускаць да справы, да працы. Было падобна, што яны ўжо выпрацавалі сябе, бо ішлі яны па тых жа мясьцінах, дзе колісь, у маладосьці, ужо былі, нешта будавалі, падымалі, узводзілі, займаючыся шабашкай пры савецкай шаражцы. Але тая савецкая напаўлегальная пасьляіскраўская шабашка адышла ў нябыт разам з той жа савецкай шаражкай. Запанаваў шабаш. А яны як былі, так і засталіся адрыжкай савецкай шарагі. Саматужнікамі-адзінцамі сярод баляваньня крыміналу бяз межаў, крымінальнай дзяльбы пірага. Дзе іх долі не было і ня мелася быць.

Наступным ранкам, яшчэ на золку яны пайшлі далей. Ледзь чутным скрэбам абвясьцілі мяне пра свой адыход. Я выхапіўся з хаты, калі яны былі ўжо за варотамі.

- Будзьце добрымі, скажыце, калі ласка, у суседніх вёсках апошнім часам нідзе паблізу не было пажару? - спытаў мяне на разьвітаньне пажарнік Руслан.

Я адказаў, што, здаецца, не. Пакуль - не. Адказаў, мімаволі зачараваны яго інтэлігентнасьцю, крыху шкадуючы, што так рэдка гэтым на дзіва хмурым і халодным летам надараюцца пажары.

Разьлічыўся з імі я яшчэ ўчора, аддаў запаветную трыццатку назапашаных мной зялёных: жабрак жабраку міласьціну падаў і тым задаволіўся.

Больш нічым я ня мог дапамагчы.

- Кравец крае, як матэр дае, - уздыхнуў дзеда Саня і крануў сваю каманду ў дарогу. А я яшчэ доўга глядзеў ім усьлед. Раньняе сонца чырвона гартавалася на сталі іх сялянскіх сякераў.

Знакі, знакі стаяць перада мной, некалі і не такія пэўныя ўжо, але тым ня менш. Знакі зусім недалёкага часу, якія ўсе мы бачылі, толькі не надалі ім увагі. Прапусьцілі, сапсаваныя часам, пазбаўленыя такой простай, дзіцячай нават здольнасьці чаму-небудзь зьдзіўляцца. Таксама ж і я, хоць недзе і здагадваўся, што гэта знакі, быў уражаны імі. I прасілася нешта ўва мне да стала, да паперы, хацелася выкласьці, і мо калі ўжо ня ўсім, дык няхай толькі для сябе растлумачыць бачанае, расказаць пра яго. Але заела тое, што звычайна заядае, на што мы звыкла спасылаемся - абыдзёнка, мітусьня, затузалі дробязі. А на самой справе - звычайная дрымотная гультаяватасьць душы, распуста думкі і неабавязковасьць, нязвыкласьць да паўсядзённай працы, і перш за ўсё працы ўсё той жа душы, непрафесійнасьць яе. Спрадвечная нашая бяда. Харошая мысьля заўсёды прыходзіць апасьля, калі ўжо не рабіць і думаць трэба, а плакаць, ды сьлёз няма. Іх асушылі роспач і крыўда на саміх жа сябе, бо адбывалася, пачыналася ўсё на нашых, яшчэ не зацьмененых пакутаю вачах, калі мы трохі ведалі, як трэба сыпаць цукар у кубак з гарбатай, толькі бяда, то быў якраз той самы час,

КАЛІ ЦУКРУ НА ЎСІХ НЕ ХАПАЛА

А надарылася такое пры заканчэньні эпохі разьвітога сацыялізму і пачатку разьвіцьця новага сьветлага будучага для беларуса - капіталізму. На мяжы дзьвюх гэтых падзеяў мы зьведалі ўсё, што павінен зьведаць жабрак. Нас выпрабоўвалі на жыцьцяздольнасьць, трываласьць і, як мне здаецца, на беларускасьць. Мы з гонарам, згодна з нашай слыннай памяркоўнасыцо, вытрымалі выпрабаваньне, у чарговы раз мужна і самаахвярна перамаглі саміх сябе. Даказалі ўсяму сьвету сваю здольнасьць жыць без зубных пастаў і парашкоў, туалетнай паперы, масла, малака і хлеба - толькі на адных талонах. Адзінае, што далося цяжка - гэта нястача гарэлкі. Але, як заўсёды, і тутмы знайшлі выйсьце. Як і дагэтуль, у першую і другую сусьветную войны, нас выратавалі рэшткі нашых лясоў і балотаў. " Карчоўка" падняла баявы дух рэспублікі-партызанкі. Праўда, амаль што паўсюдна адначасова зьнік цукар.

Напрыканцы дваццатага стагоддзя, на мяжы тысячагоддзяў зьнік цукар і ў маленькай вёсачцы, дзе я ў тое лета жыў. Вёсачкі з кароткім і трывожным, як усхліп птушкі: піць, піць - імем. I бласлаўлёна, нагбом пілі там круглы год сьцюдзёную, амаль што крынічную ваду з аднайменнай з вёскай рэчкі хмель і чаромха, вольхі і дзікія грушкі. I шчыравалі ў іх вясновай квецені салаўі і розныя іншыя птахі, што мелі і ня мелі голас. Толькі слухаць іх не было каму. Вёсачка даўно ўжо адлюбіла сваё, адкахала, нарадзіла, выгадавала і запусьціла, кінула ў сьвет сваіх жвавых нашчадкаў. У вялікія гарады, а больш у сталіцу, у Менск, што быў, лічы, побач: за агародам, балотам, шасейкай ды лесам. Запусьціла, кінула іх у гарады, каб яны там любіліся, пладзіліся і пасьвіліся, а сама ціха канала, адыходзіла ў нябыт. Вёска ў адну столку: дзесяць, а мо дванаццаць хатак у адзін радок, і ўсе ў зямлю, у зямельку пад ашчаднай прахалодай ліпаў ды клёнаў, пакрыўджаных, з добра ўсохлымі, але яшчэ плоднымі антонаўкамі, жытнёўкамі і пятроўкамі. Яна цалкам належала даўніне, мінуламу веку, бо паходзіла яшчэ з часоў прыгоньніцтва. Колішні пан адбудаваў на другім беразе, на пагорку сабе палацы, а чаляднікаў адсяліў ў нізіну. Мо з таго часу яны як пачалі мацюкацца, так і па сёньняшні дзень працягвалі. I калі ўлічыць, што ў большасьці ўсе яны былі ўжо старыя, то не-не ды і здавалася, што яны гавораць з табой як бы з таго сьвету, з магілы, памёрлыя пры жыцьці грахаводнікі.

I было падобна на тое, што дваццатае стагоддзе ніколі тут ня скончыцца, так і будзе вечна тлець. Час спыніўся. I ніякая навіна ніколі сюды не дапне. Але ўсё перайначылася амаль што маланкава. Ня хочаш, а мімаволі паверыш, што часу ўласьціва паскарацца, ён здольны ўсё ж сьціскацца. Дваццаць першае стагоддзе прыйшло ў вёсачку з птушыным трывожным імем раней нават, чымсьці ў вялікія каменныя гарады. Яшчэ на схоне дня бераг ракі быў некрануты і ціхі, драўляная вёсачка ўсыхала прысадамі, дзе сьпеліліся, бела наліваліся пятроўкі. А ўжо раніцой, на ўсходзе сонца, на тым жа самым пакатым беразе ракі стаяла пацягнутая лакам хатка на курыных ножках (не пераболь-шваю - сапраўды на курыных: абсечаных лапах елак) і крактаў, уздымаўся ў неба надзьмуты газам шар з рэкламай " Мальбара", " Макдональдса" і нейкага Кола. I скакалі вакол яго прыхарошаныя дзеўкі і хлопцы, гралі музыкі. Тры каровы, што ацалелі яшчэ ў вёсцы, не наважваліся выйсьці са сваіх двароў на вуліцу. Вуліца ж за адну ноч была заасфальтаваная, што, па-першае, ужо само па сабе было няправільна: так хутка ў нас нічога ня робіцца, не павінна рабіцца. А па-другое, каровы век зьвекавалі, а асфальту ня ведалі і ня бачылі. Пужаліся яны таго асфальту і, па-сялянску сьціплыя, саромеліся нешта ня так на ім зрабіць. Саромеліся, баяліся вуліцы. Баяліся захраснуць на ёй на раскіраку, а больш - упасьці там і ўжо ня ўстаць. Гэтага ж баяліся і іх гаспадыні, бо пры асфальце, каля брамак і весьнічак іхніх двароў быў пракладзены ходнік з даволі высокім бетонным бардзюрам. I ўскараскацца на ходнік, пераступіць бардзюр, хоць і на трох нагах - кіёчкам, апірышчам сабе і паганялам карове - было амаль што немагчыма. I яны безнадзейна матляліся, як заседжаныя мухамі маятнікі іх ходзікаў, туды-сюды, паміж сваім селішчам і заасфальтаванай вуліцай, нібы прыгавораныя да пакутнай бясконцасьці, бездапа-можнасьці жаданьня і няздольнасьці зрушыцца з месца, прайсьці і застацца, ня ведаючы самі, што мацней, чаго ж ім на самой справе хочацца.

Такой жа няпэўнасьцю, дваістасьцю здратаванай хіжа здрапежанай сутнасьці было ахутана і ўсё навокал. Нібы нехта нябачны і нядобры стаіўся сярод гэтага кітчу і сюру, пейзанства і мадэрну і то злосна рагатаў, то хваравіта хроп, няздольны сам прадказаць, што ж будзе далей, што з гэтага атрымаецца, жадаючы як мага хутчэй праявіцца, вылузнуцца з абрыдлай і занадта вузкай ужо для яго раздабрэлага цела скуры. Жадаючы і пабойваючыся свайго жаданьня, бо добра ведаў, што калі яно ўсё ж зьдзейсьніцца, прарвецца вонку, паратунку ня будзе нікому і нідзе. Мо і яму самому ня будзе паратунку. Зьнішчэньне ня ведае ні жалю, ні межаў, гэта як у баброў: калі яны ня будуць грызьці дрэва, то зубы пачнуць расьці так, пакуль не задушаць іх саміх. Нешта падобнае нараджалася, брала выток і тут. Час паскорыўся і пайшоў знакава. Пабег, паімчаў, як увогуле гэта бывае, калі мы рухаемся ня пешшу, не сваімі нагамі, а на цягніку ці нават на самалёце. I вакол мільгаюць, застаюцца адзаду ня вольхі і бярозы, не тэлеграфныя слупы і вёскі, а мацерыкі, краіны, ня людзі, а народы. I зусім не гадзіны, дні і ночы, а эпохі. Спрэс адна толькі знакавасьць і ад аднаго знаку да другога, як ад зямлі да зоркі і адначасова хвіля, імгненьні толькі. Гэта калі буслы былі яшчэ сапраўднымі бусламі, у белых сьвітках, памяркоўнымі, што Язэпы і Антоны, былі белымі сімваламі Беларусі, яе абярэгамі і заступнікамі, і калі тыя ж самыя буслы сталі хіжымі і драпежнымі. Да слова, не бяз нашай дапамогі разьвіталіся з каморніцтвам, неабсяжнасьцю балота, кінулі спажываць жаб і гадаў, прыбіліся да чалавечых селішчаў і пачалі красьці і жэрці куранят, і з чуж-чужаніны прынесьці ня мір і вясну, а вайну і жорсткую бойку, той самы, вызвалены чалавекам з таямніцаў яго падсьвядомасьці і чалавекам жа асуджаны тэрор.

Бусьліная пара, здаецца, спакон веку гнездавала на старой ліпе, што расла якраз пасярэдзіне вёскі. I хто ведае, мо менавіта дзякуючы гэтаму дрэва тое вяскоўцы асабліва паважалі і вылучалі сярод іншых. Паколькі клуба ў вёсцы ня мелася, усе, хто быў яшчэ здольны перасоўваць ногі, вясной і ўлетку зьбіраліся пад старою ліпай. Ліпа ведала ўсё пра вёску, усё ведалі, зразумела, пра яе і буслы. I людзі былі рады, што ў іх ёсьць такое вось мудрае дрэва, якое корміць усё навакольле: адорвае іх лекамі, спакоем і вусьцішнасьцю, дае мёд пчолам, жытло і прытулак буслам. I буслы радаваліся таму ж, гадуючы бусьлянятаў, з высокай старасьвецкай ліпы, ставячы іх на крыло, каб яны з аблок бачылі, ніколі не цураліся сваёй бацькаўшчыны.

Толькі аднойчы ўвесну ўсё гэта перарвалася, прахам пайшло. Буслы, як заўсёды ў адведзены час, вярнуліся з цёплых краінаў, падладзілі сваю хату, як перасыпалі яе. I, пэўна, бусьліха ўжо рыхтавалася адкладваць яйкі, бо добра пайшло на цяпло, пачалі нарастаць травы, і вяскоўцы пусьцілі на пашу тавар. I тут да ціхмянай пары мясцовых буслоў унадзілася, пачала прылятаць яшчэ адна пара. Дзень-другі як разьведвала, прыглядалася, кружыла над вёскай, старой ліпай. Апускалася, садзілася каля яе на соткі, на якіх парна пахла раскіданым, растрэсеным ужо гноем, бо прысьпяваў час садзіць бульбу. Атабараная, акубленая пара, здавалася, не зьвяртае на сноўдалаў аніякай увагі, толькі мо крышачку больш, чым трэба, зьвешвала з кубла долу чырвоныя дзюбы з кругла застылымі гузікамі вочак і назапашанай з каптуром у іх непарушнай вечнасьцю. Не здагадваючыся, што апошняга яны пазбаўленыя ўжо. Ні тады, ні крыху нават пазьней не здагадваліся пра гэта і людзі, упэўненыя, што век іх пры сваіх амаль што хатніх буслах будзе яшчэ доўжыцца і доўжыцца. Іх ня тычыцца, што сьвет ужо даўно звар'яцеў і перакуліўся. Гэта ж недзе там, далёка, а тут цішыня і спакой.

3 гэтым, з мірам, яны ўвечары заснулі, а прачнуліся ранкам ужо сярод вайны. Біліся дзьве пары буслоў. Спачатку на старой ліпе, у кубле. Прыхадні, як месершміты, пікіравалі з неба, наровячы крылом, што шасі, нагамі, а не, дык хоць дзюбай ударыць, ушчыкнуць, успароць пер'е тых, што пільнаваліся кубла і ліпы, селішча. I дамагліся свайго. Бойка ўжо ішла на зямлі, калі людзі набеглі. Хаця гэта гучна сказана - набеглі. Не маладзёны ж з хатаў, што з магілаў, выдзіраліся, а пакуль яшчэ ставіліся ў валёнкі, і буркі шукалі, кійкі і тэпалі, чыкільгалі, валюхаліся - у буслоў былі чырвонымі ня толькі дзюбы і ногі, там-сям і перайка ружова апырскалася, стала бел-чырвона-белым. Старыя не адразу і ўцямілі, што тут адбываецца, хоць век зьвекавалі ўжо і не аднойчы бачылі, як кроў праліваецца, трушчацца чарапы, канае, адыходзіць на той сьвет чалавек. Але каб гэтаксама і птушкі, ды якія яшчэ - буслы, страцілі птушынае, перакінуліся ў людзей, нішчыць сябе і сабе падобных пачалі. Такое нават ня сьнілася і ня трызьнілася ім. I таму разьнімалі яны, білі буслоў старэчымі кіёчкамі, не зважаючы, дзе свае, дзе чужыя. Разьвялі, разагналі. Але бойка паміж бусламі ўсчалася і на другую раніцу. I з перапынкам, дзякуючы ўмяшальніцтву людзей, доўжылася да зьмярканьня. I на другі дзень вёска дапамагала выстаяць сваім буслам. Тыя яшчэ самі лётам дапялі свайго кубла на вяршыні ліпы. Чужынцы адступілі пешшу. I толькі на аселіцы вёскі, каля старыцы ракі, каўтнуўшы вады, нязграбна і цяжка ўзьняліся ў неба.

⇐ Предыдущая 123 4 5 6 7 8 Следующая ⇒