ЧАС ПЯРЭВАРАТНЯ, 5 страница

І нядоеныя быкі і бычкі равуць, здзекуюцца з нашага слова. І маленькія бычкі ладзяць нам труны.

Рытуальна-пахавальная каманда матчынай мовы, маладыя бычкі, пастроеныя ў шарэнгі бацькамі-камандзірамі, атрымалі загад і сьпяшаюцца яго выканаць, спадзеючыся, што, мо, некалі яны самі стануць доярамі. І ўсё больш сьвежымі і сьвежымі трунамі прарастае наша зямля, белая, як спадыспаду, ад пранікальнага паўсюдна бяспамяцтва сухавейнага пяску, так і зверху—ад бязлітасных белых крылаў птушак, што сёння таксама сталі на сцкжку вайны—нішчаць сабе падобных. Зямля, белая, што саван.

Няма, няма міру ў дваццаць першым стагоддзі ў сталіцах. Няма міру і ў рэзервацыях.

І ў шыкоўных кнігарнях, у якіх жывуць і плодзяцца нават залатыя рыбкі, у кнігарнях усьцяж аўтабанаў—галоўных праспектаў стольнага гораду і занядбаных, заседжаных мышамі і мухамі крамах забытых Богам вёсак наладжаныя, падрыхтаваныя труны для забітай, засіленай, згвалтаванай мовы. Тваёй і маёй. Як жабрачка на амбоне з працягнутай рукой стаіць, а хутчэй ляжыць там беларуская кніжка. Кніжка на першай і апошняй, амаль не існуючай, памерлай сёння на Беларусі дзяржаўнай мове. І абапал тых трунаў усё падрастаюць выспы белага жвіру.

І калі спытацца ў лёгкай віхуры, што ў недаўменні задумёна ўсё кружляе і кружляе па тых выспах, перабірае, як па каліву, па парушынцы, цяжкі, яшчэ не зусім прасохлы пясок: што гэта такое? - у адказ з далёкау глыбіні, пэўна, яшчэ ад дагістарычных мамантаў і да на нашай памяці зьведзеных дуброў, перасохлых рэчак, страчаных крыніцаў, атручаных мірным атамам палескіх немаўлятаў - бясконца разгубленых і зьбянтэжаных нетраў можна пачуць і ў вясковай краме, і ў сталічнай кнігарні заціснуты, здушаны перашэпт і шолах беларускіх літараў:

- Гэта магіла твая і мая!

I магутны, выбуховы д'ябальскі рогат кніжак-суседак. Рогат, таму што на нашых магілах даўно ўжо ня плачуць на роднай мове. Самі могілкі даўно перапрафіліравалі ўжо, прыстасавалі пад сумесныя прадпрыемствы, танцпляцоўкі, дыскатэкі, казіно Цмокі, Гіцалі і пярэваратні:

Мчатся бесы рой за роем

В беспредельной вышыне...

Так, яны цяпер на вышыні і ў пашане. Таньчаць д'яблы, водзяць карагод ведзьмы, ліжуцца ўсё яшчэ нядоеныя пярэваратні. А ў глыбіні зямлі смутак, смутак, жалоба пахавальна могілкавая. I голас чужынскі з абгортак чужых кніжак:

- Гэта магіла твая і мая.

I рогат, рогат па-над усёй нашай страчанай, загубленай зямлёй. Рогат, бо і ў нячыстай сілы на сьлёзы нестае ўжо моцы: магіла ж адна! Усяленскі сьмех з нашых спадзяваньняў, надзеяў, з нашага ж жалобнага плачу, нячутнага сьвету.

I недзе далёка-далёка і штодзень падае і губляе прытомнасьць сінявокі хлоп-чык. Ад прагорклых водаў сваёй Айчыны, ад падманнага атрутнага матчынага малака і скрадзенага сонца, апраменены хлусьнёй. I ў сярэдзіне яго назаўсёды ўжо камянее апраметная, так і не пралітая сьляза. Тая самая, пра якую казаў і наш зямляк, геніяльны пісьменьнік Ф. М. Дастаеўскі. Ачарнобыленая, апрамененая сьлязінка дзіцяці, перад якой павінен быў скамянець сьвет.

Але не скамянеў. Ні тады, амаль дваццаць гадоў таму, ні цяпер, калі хлопчык той ужо спрах на атамным могільніку Палесься. А яго сьлязінка пайшла блукаць у сусьвеце шукаць таго адзінага чалавека, падобнага Корчаку, які з-за той дзіцячай сьлязінкі пайшоў на агонь, у крэматорый. I дзіцячая сьлязінка шукае яго, каб згарэць разам з ім, зьліцца з яго болем. А калі не атрымаецца знайсьці і падзяліць яго боль, то супакоіцца ў чаканьні, як гэта нам згадана Усявышні. У чаканьні, калі скамянее не сусьвет, а хаця б адзін носьбіт і сейбіт разумнага добрага вечнага.

Дачакаецца? Не? Хто ведае. Можа і не дачакацца. Гэта ўсё ж ня мамант. А да ўсяго, як сказаў адзін акадэмік яшчэ пры савецкай уладзе ў юбілейны год Дастаеўскага пад час ускладаньня да яго помніку вянка, на якім было напісана нешта накшталт: великому демократу от победивших потомков. Дык вось, акадэмік тых " потомков" замяніў на бесов. Атрымалася: от победивших бесов!

Пэўна таму такі д'ябальскі рогат над нашымі магіламі і над намі, хто толькі яшчэ на шляху да тых магілаў. Рогат таму, што сьмерць даўно перастала ўжо быць знакавай. Сьмерць сёньня - зьява побытавая. I даўно нікога не палохае. 3 ёй можна схадзіць на гарачы секс, у рэстаран. Куды душа ляжыць. А некуды не ляжыць - самому прылегчы з ёй у цяньку пад хвойкай ці дубком - каму якая справа і якая розьніца дзе.

Магіла твая і мая.

Побач са старасьвецкай ліпай, на якой гнездавалі буслы, пра якіх гаворка была раней, жыла бязьдзетная сям'я, самадзейныя мастак і пісьменьнік. Уцяклі ад сталічнага тлуму ў чаромху і пчаліны крушыньнік. Пісьменьнік пісаў, як кажуць, у стол, мастачка - для вачэй мужа і сьценаў сваёй хаты. Яна была фларысткай - стварала карціны з кветак. Неўзабаве пасьля зьнікненьня буслоў суседзі адзначылі, што нешта даўнавата не відно сямейнікаў на падворку, і вокны іх вечарам ня сьвецяцца. Пайшлі праведаць. Дзьверы былі расчыненыя, а над імі вісеў плакацік: " Не пужайцеся - гэта Я". Ён, пісьменьнік, вісеў пасярод хаты на бэльцы. Ужо счарнелы. Густа патыхала брагай. На стале стаяла недапітая пляшка гарэлкі. Мастачку знайшлі ў гародзе, амаль распранутую, зьбітую пры жыцьці, а мо ўжо і па сьмерці, на зялёны яблык.

I акрываўлены яблык ляжаў каля яе твару. Адкуль ён узяўся? Падаць яблыкам быў яшчэ ня час. Ды і не было побач яблыні. Падобна, гэтая мёртвая жанчына толькі што яго нарадзіла. I нараджэньне, як і сьмерць жанчыны, было пакутлівым.

Той недасьпелы яблык быў таксама зьбіты, як б'юць, чавяць яго дзеці на пачатку ці ў сярэдзіне лета, каб ня быў ён такі кіслы. Таму яго і не ядуць, а смокчуць. Як бы падпякаюць жаданьнем прысьпешыць лета і паспытаць садавіны. Каб выцягнуць з яго летні водар, падносяць да твару, падпякаюць прагным гарачым языком і вуснамі. I калі яблык цьмянеў, крыху нават жаўцеў - працюкваюць зубам, часьцей усяго левым востранькім клыком, як гэта робіць вампір, што прагне жывой крыві.

Так быў працюкнуты і яблык, што ляжаў каля роту нежывой жанчыны. Працюкнуты, але, здаецца, адначасова і праточаны нейкім жывым і вёрткім, накшталт чарвяка. Надта ж акуратненькая была праколінка, бы сьвярдзёлкам зробленая. I нешта жывое, пазьбягаючы людскога вока і сьвятла, здаецца, знаходзілася яшчэ ў яблыку, прытоена і пагрозьліва хавалася ў ім.

I сапраўды, калі падымалі жанчыну, незнарок варухнулі і яблык. На зямлю выкацілася ні то напаўвадкая, рухомая, падобная на іртуць, толькі чорная, кропелька, ні то нешта жывое і скручанае ў чорную капежную кропку. Ды так хуценька выкацілася, што ніхто і не пасьпеў прыкмеціць: ні то яна выпала з яблыка, ні то са зьбітага на горкі яблык твару жанчыны, яе роту, языка. Кінулася ў вочы толькі тое, што там, дзе яна датыкнулася зямлі, раптам як агеньчык усхапіўся. Усхапіўся і адразу ж зьнік, патух, нібы зацягнуўся грымотнай злоснай хмарай, чорным туманком і дымам. Вясковыя людзі - гэта толькі гараджане лічаць іх напаўсьляпымі і няўважнымі - бачаць усё далёка наперад і ня менш як на тры метры ўглыб. I тут кожны з іх адзначыў: нядобры знак. Але ўголас ніхто гэтага не прамовіў: не памінай ліха, пакуль ціха.

А то было сапраўднае ліха. I не абы якое. Самае жудаснае на зямлі ліха. Жывы - хаця пакуль яшчэ і невідушчы, ня маючы ні рук, ні ног і таму не аказваючы сябе - страх.

Адкуль ён узяўся? Ці сапраўды толькі нарадзіўся, ці заўсёды патаемна жыў у старой хаце гэтых наогул добрых і прыязных людзей, дастаўся ім у спадчыну? Але сядзеў сабе на печы нішкам, пакуль у хату не прыйшло забойства. А мо і людзі яго, страх той, нанесьлі, прыбеглі падзівіцца, што тут адбылося, жахнуліся сьмерці. Спарадзілі, далі яму жыцьцё і выпусьцілі на волю.

I той людскі вясковы страх пакаціўся па зямлі. Чорным атрутным падкалодным гадам папоўз з гароду на вуліцу. Падпоўз пад штакетам і, абочынай, абмінаючы сялянскія хаты - сапраўднай сілы ў ім яшчэ не было - прашыўся за аселіцу. Набіраючы хуткасьць пацягнуў да лесу і балота. Спачатку вузенькай стужкай, што фабрычнай ніткай працінаючы, агніста цярэбячы сабе дарогу. Спатоліўшы першы голад і трохі, пэўна, акрыяўшы, пашыбаваў ужо болып спора, выпальваючы на сваім яшчэ ня вельмі шырокім, як капаніцай пракопаным шляху траву, кветкі і нават маленькія дрэўцы, што не пасьпелі яшчэ адскочыць ад зямлі. Але выпальваючы не зусім, пазбаўляючы іх толькі колеру, фарбаў і адданасьці зямлі і небу, сонцу. Яны жухлі і крохка падломваліся, падалі ніц. Ня грэбаваў землянымі чарвякамі-выпаўзкамі. Неяк вельмі спрытна выцягваў іх з глыбіні, ці то яны, дурні, самі вылазілі на яго.

Не абмінаў жукоў і казюрак, што пазашываліся ў цьвіль змакрэлых лісьцяў і зямлі. Толькі іх ён ня еў, падобна, усё ж грэбаваў. Высмоктваў да амярцьвелага неспажыўна фіялетавага хітыну жукоў-гнаявікоў, трушчыў-пераціраў той хітын і выкідваў. А вось сам гной жэр, жэр ды яшчэ з якой асалодай. Нішчыў усё жывое і мёртвае на сваім шляху, што ляжала на паверхні і хавалася ў зямлі.

Перад балотам, якое пачыналася за вёскай, напакаваўся, пэўна, ужо набраўся моцы, раздабрэў, прыпыніўся. Доўга, амаль да зьмярканьня корпаўся ў балотнай твані, жаберы. I выкапаў з купіны пад лазовым кустом маленькі чалавечы, па-ўсім дзіцячы, чэрап. А мо і не дзіцячы і не зусім чалавечы. Мо то быў чэрап малпы яшчэ, якая не пасьпела своечасова зьбегчы адсюль у Афрыку, а мо і нейкага вельмі і вельмі старажытнага, выкапнёвага чалавека, ці родзіча яго. I ці не магілу таго родзіча і шукаў, набіраючы сілы, страх, бо надта ж доўга, з нейкім, толькі яму вядомым разуменьнем справы коўзаўся ён у перапрэлай, не аднойчы гарэлай зямлі. I было там яшчэ нешта ў той гарэлай зямлі. Рэшткі непазнавальнага ўжо нечага ён знаходзіў і выцягваў сабе на пагляд. I адразу ж злосна адкідваў. Да той пары, пакуль з рухомага плывістага пяску, ці не пад-земнага плывуна, вядзьмарскай крыніцы, нешта жоўта-рудое і бязносае, невідушча лыпнула на зямлю пустымі вачніцамі. Поўня, як воскам, заліла тыя вачніцы зіхатлівым сьвятлом. Воскава асьвяціўся цалкам і ўвесь чэрап.

Страх падцёг той чэрап да сябе, прыпаў, ахутаў яго цемраддзю. I ў той цемрадзі як перамовіўся з ім, перакінуўся словам: гучала, гучала там слова, білася аб закрайкі цемры, няздольнае прарваць яе. I, пэўна, ня тое, што патрэбна было яшчэ вясковаму страху, якога ён прагнуў пачуць, дзеля якога і выклікаў з таго сьвету мёртвы плывун. Таму што чэрап выйшаў з цемры. I быў ён ужо зусім не руды і жоўты, а сіні. I страх сам сьсінела затросься ні то вывучаючы яго, ні то спрабуючы спажыць спарахнелую тагасьветную костку. Уцягваўся, запаўзаў праз сківіцы з адным ацалелым на іх, зьедзеным карыесам стагоддзяў зубам, праз шчыліну роту ў сярэдзіну чэрапу, які, падобна, ад гэтага аж расьпірала. Ён трашчаў па швах. I пустыя яго вачніцы цяпер ужо ўспыхвалі асьпідна-чорным полымем. I над абодвума, страхам і чэрапам, уздымалася і раўла, укручвалася ў млосны і дрыготкі аксаміт угрэтага за дзень летняга неба віхура. Празрыстай лейкай навісала над імі, нібы хацела зьліць на іх нешта з неба, увагнаць іх зноў у нябыт падземнага плывуна. 3 лейкі той сыпаўся, цёк тонкім струменем сатлелы пыл, пэўна, даўно памерлых ужо зорак, прах мінулых тысячагоддзяў, непахаваныя парэшткі чужых сусьветаў. А мо то былі і астаткі будучых сусьветаў. I страх хіжа і прагна паглынаў іх амаль бяззубым ротам безыменнага чэрапу. I зявіў той рот нават тады, калі віхура даўно ўжо сьціхла, нібы пагражаў цяпер самому небу ці некаму нябачнаму адсюль у тым небе.

У балоце сярод пракаветнай дрыгвы, дзе ніколі не ступала нага чалавека, страх адлавіў трох вялізных чорных жабаў, адну гадзюку і рабую, што калгасная карова, балотную чарапаху. Чарапаха, непрабівальна і глуха спавітая, закаваная ў касьцяную камізэльку наліплых на яе старажытнае цела стагоддзяў, зьведала, пэўна, амаль што ўсё на зямлі, перажыла не адзін Чарнобыль, не адну радыяцыйную хваробу, а мо і самую сьмерць усяго жыцьця на планеце. Была знаёмая і са страхам і цяпер пазнала яго. I, адпаведна былым адносінам, павіталася з ім. Стрэліла ў чорнае нутро яго гадавой пашчай нечакана доўгай і вельмі рухомай шыі і прагрызла, як прапякла, ладную дзірку. I страх не ўтрымаў, выпусьціў чарапаху. А чорных жабаў і гадзюку зьеў, праглынуў бяз сьледу і знаку.

Зьеў і пайшоў па балоце як па сухім, і ня котам ужо, а набытымі тутака ж, у балоце, рукамі і нагамі. Праўда, тыя ногі і рукі, асабліва ногі, былі вельмі няўклюдныя, крывыя на ўсе бакі, як ня вельмі ўмела намаляваныя дзіцячай, а мо п'янай рукой, ці неахайна высечаныя тупаватай сякерай з пакручастага гарэлага пня.

Але страху гэтыя яго ногі, густа парослыя ні то мохам, ні то валасамі, пэўна, падабаліся. Ён і не падумаў чым-небудзь прыкрыць іх, шпарка пакрочыў, як засьлізгацеў на водных лыжах па дрыгвяным балоце. I далей, далей. Ужо не абмінаючы, не баючыся вёсак, пасёлкаў і нават вялікіх гарадоў, сялянскіх прыніжаных хатаў і ганарлівых гарадскіх гмахаў. Чорны, як пякельны чорт, наглядчык карцару, уладар нячыстай пячорнай сілы Цмок і брахлівы прайдзісьвет Гіцаль. Трыадзіны ў адной асобе. I там, дзе ён праходзіў, куды ступаў няўклюднай нагой ня толькі ўсё пустэльна выгарала, але адразу ж нешта чорненькае і жудаснае нараджалася. Пэўна, тое, што спрабавала ўзысьці мільёны і мільёны гадоў на зямлі - па недаглядзе сейбіта колісь яшчэ выпала з сявенькі ды так і не ўзышло, не прарасло на зямлі. Сейбіт. Творца і сам ня ведаў, што ён пусьціў на сьвет, якое даў яму абяцаньне і наканаваньне, мо крыху на падпітку на тую мінуту быў. Назіраў стагоддзямі і тысячагоддзямі, сачыў, чакаў, спадзяваўся на нешта годнае, мо і разумнае. Але так і не дачакаўся, выкарчаваў шматабяцальную нікчэмнасьць, ды, пэўна, ня ўсю, карэньчыкі засталіся. Пустазельле ж учэпістае. Выкарчаваў, а ў процівагу і ў навучэньне яму і сабе стварыў звычайную малпу. Цяпер жа Страх, як помсьціў той малпе, а болып самому Сейбіту, падымаў і адраджаў выкарчаванае.

Адроджаны сам, учынены, як цеста на дражджах, на людскім горы і бядзе, на сусьветным ліхалецьці і хваробе, Чорны Страх паўсюдна нішчыў усё, што, на яго думку, толькі блыталася пад нагамі, перашкаджала ці здольнае было перашкодзіць яму ў будучым. I перш-наперш чалавека. Шукаў чалавека сярод людзей, бо, як вядома, сярод іх ня ўсе сапраўдныя людзі. Гэта адзначана вучонымі, нейрахірургамі. У мазгу некаторых асобінаў яны знайшлі нешта такое, чаго там у чалавека ні ў якім разе не павінна быць.

I Страху даводзілася выжыльвацца, каб напаткаць прыстойнага, сапраўднага чалавека. Але ж якая і асалода ўпаляваць і зьвесьці сапраўднага чалавека. Ён нават і не зусім зводзіў яго, быў літасьцівы, пакідаў яму яго абалонку з апраткай, што была на ім. Як на самым пачатку высмоктваў жукоў і казюрак, тое ж самае прарабляў цяпер і з чалавекам. Зводзіў яго вартасьць і годнасьць, шукаў і гвалціў у ім веру і сумленьне, тое, што вылучае чалавека сярод жывой і мёртвай прыроды - душу ягоную губіў.

I чалавечыя душы ўсё часьцей і часьцей, усё большымі і большымі чародамі - па адным ці адной, сем'ямі, хатамі, вёскамі і райцэнтрамі адляталі ў вырай. Бо толькі там, у нябыце, была магчымасьць захавацца, застацца не апляванымі хлусьнёй, не ўслугоўваць чорнаму Страху, датыкнуцца да яго і самому стаць Гіцалем і Цмокам. Тым, хто ў апошнія гады амаль што зьнік адусюль, а сёньня раскашаваў і баляваў, пладзіў пярэваратняў, бо прыйшоў, прысьпеў менавіта яго час.

Коціцца, коціцца, коціцца па нашай зямлі страх. Вялікія рэкі і азёры абмінае, ручаі і рачулкі пераходзіць у брод. Крыніцы п'е набгам і адразу да дна. Прывячае глухое на абодва вуха чэзлае і ніцае чарналесьсе, юдзіна дрэва асіну і безгалосае, аднавокае балота-багну - ці то ён сам з іх, ці то яны ад яго. Бо хоць ён і з вачыма, але невідушчы, са слыхам, але на голас іншых глухі, з голасам, але бязмоўны, жывое ўвасабленьне страху, але і сам трасецца ад яго асінавым лістом.

Коціцца, коціцца па Беларусі страх, хутаркі і высялкі жарэ неўпрыкмет, мімаходазь. У сёлах, мястэчках пануе і раскашуе. Тут здаўна яго ведаюць і загадзя здымаюць перад ім шапку. Вялікія гарады бярэ нахрапам, паралюшам і гіпнозам. Ідзе найвялікшая акупацыя зямлі страхам. Акупацыя і вынішчэньне.

Коціцца страх па краіне і гнюсіць, труціць і трушчыць усё на сваім шляху. Ад дзеда, бабулі, бацькі, маці да іх унука, дачкі і сына-немаўляці. Ідзе пагалоўнае, татальнае вынішчэньне ўсяго жывога.

Атручваньне страхам.

Чорная немач абрынулася на зямлю, паўсюдна квітнее і множыцца, падымае галаву. Высмактаны, выпетраны жабрацтвам і нястачай чалавек толькі здрэдзьчасу выстойвае, няскораны перад жывёльным, вясковым і гарадскім, дзіцячым і дарослым страхамі. I што тут дзіўна, гэта ў большасьці самы слабы, непрыстасаваны да жыцьця, прыніжаны і абражаны данельга ўжо чалавек. Але з чалавечай пароды яго вылучае тое, што ў яго блішчаць вочы, як агеньчык ці сьвечачка Божая, Божая іскра там гарыць. I вось той іскрынкі-сьвечачкі, бляску вачэй і ня можа ўзяць страх. Ня можа трываць, як скляпен-ны вампір-крывасмок не трывае сонечнага сьвятла.

I такіх, з бляскам у вачах, Страх імкнецца знаходзіць і нападаць на іх, калі яны сьпяць, калі ў іх заплюшчаныя вочы. Толькі ж усё роўна і тады багата хто з іх вылузваецца. Чорны Страх толькі надкусвае іх у непрагляднай цемры. I яны доўга хварэюць, часам і невылечна. А некаторыя з надкусаных пераўтвараюцца, перакідваюцца ў злыдняў і злыдзянятаў: не зусім Цмокі, не зусім Гіцалі, але ж, як кажуць, няма з жабаў горшай за тую, якой Бог рог ня даў. Сёньня яны яшчэ няпэўнасьць, толькі ж невядома, што з іх вылупіцца заўтра. Бо колькасьць злыдняў на зямлі ўсё расьце і расьце. Надкусаныя і спакушаныя страхам пачалі кусаць і спакушаць ацалелых. I самі сябе пачалі ўжо есьці поедам, што гады ў адной скрыні.

Апроч тых, хто з бляскам у вачах, страх ня мог узяць дзяцей вечнасьці, каго і час ня браў, не прымусіў унурыцца, скарыцца - катоў і котак. Бо ў іх вачах быў ня толькі водбліск месяца і сонца, - золак, а яшчэ нехта невядомы і пагрозьлівы страху. Пракаветаая непадробленасьць азарту, прага гульні і адначасова - гатоўнасьць да працы, нарэшце, шчырасьць. Пра што страх і ведаць ня ведаў і чуць ня чуў. Не здагадваўся, што ёсьць на сьвеце шчырасьць, што можа быць шчырай праца. Бо ён заўсёды цураўся яе і баяўся, як пекла. Быў здольны падроблівацца, рабіць толькі выгляд, што нешта робіць, шчыруе, дбае і некаму спрыяе.

На самой справе гэта было пакараньне Божае. Спачатку маленькая жабка, якая з цягам часу пераўтварылася ў жабу-рапуху. I з рагамі. Прыхадзень, ён і па задуме быў створаны ў перасьцярогу людзям як вялікі адвечны абібок і лайдак. Выбітны разбуральнік, губіцель душы, сьвету і сьвятла, чалавека. Чалавека, сапраўдным дзіцем, а хто ведае, мо і бацькам, зьяўляўся кот з непатухлымі вачыма, непадуладнымі ні чорту, ні д'яблу. Ні Богу-сыну, ні Богу-бацьку. Бо ён быў іх вольным духам.

I таму кот часам так маркоціцца, бо і сёньня яшчэ не абраў сабе гаспадара і кампаньёна. Прыстаў да чалавека, але, тысячагоддзі наглядаючы за ім, моцна сумняваўся, бо шмат людзей абралі сваім духам страх. I котка сумняваўся, ці варта гэта дзьвюхногае яго прыязнасьці. I, ня ведаючы адказу, даверыў сябе больш цёплай печы і шчасьліваму сну на ёй, чымсьці ўслугоўваньню чалавеку, які, на яго думку, нічога ня ведаў пра сваю волю, падпарадкоўваўся волі чужой.

Чалавек, як колісь знакаміты англійскі драматург Бернард Шоу, сячэ сук, на якім сядзіць. Але таму ж Бернарду Шоу, калі ён даведаўся пра тое, што нельга секчы сук, на якім сядзіш, і пажадаў гэта праверыць на самім сабе, было ўжо недзе пад дзевяноста гадоў. Ён грымнуўся з дрэва разам з суком і зламаў сабе руку. Сапсаваў на дрэве адзіны толькі сук. Па ўсёй жа зямлі сёньня ляцяць-трушчацца галовы, і пад корань падсякаюцца ўсе дрэвы - дрэвы нашай будучыні.

Дрэвы будучыні, якой больш заклапочаны цывілізаваны і адукаваны сусьвет, чымсьці самі мы. Атручаныя, прыгаломшаныя чорным страхам, мы сёньня з такім захапленьнем хлусім самі сабе і ўсяму сусьвету, што, пэўна, сапраўды здольныя ахутаць яго гэтай хлусьнёй, як некалі чарнобыльскай хмарай, напладзіць і запаланіць яго сваёй гадоўлі дамарослымі Цмокамі і Гіцалямі. Пахаваць у сваім жа здранцьвеньні, у чорным страху ўласнае наша сёньня і заўтра. Сваёй жа рукой забіць заўтра нашых дзяцей.

У мінулым ці пазамінулым годзе шмат людзей сьвету забілі ў званы. Нішчыцца цуд планеты, высякаецца Белавежская пушча. Тое, што гэта робіцца, для многіх з нас было сакрэтам палішынеля. Я на свае вочы гэта бачыў, будучы ў пушчы значна раней. Але, не зважаючы на відавочнае, быў дадзены загад: доказать клеветникам, што гэтага няма і ня можа быць.

I што вы думаеце? Даказалі. Нават кінакамерамі і фотаапаратамі. I, канечне ж, словам, пяром. Прывезьлі чэсных, толькі, па-ўсім, надкусаных журналістаў. Ня ведаю, з якіх вачэй, але ўсе яны расьпісалі ў самых чэсных і дэмакратычных газетах: клевещут, клевещут. Непахісна стаяць нашы белавежскія дубы. I таксама непахісна стаіць за іх чынавенства, ад нізу і да самогу верху.

I мне мімаволі ўзгадалася, як у свой час вазілі па канцэнтрацыйных лагерах наглядальнікаў Міжнароднага Чырвонага Крыжа, каб тыя засьведчылі райскае жыцьцё вязьняў Бухенвальду, Асьвенцыму ці Дахау.

Засьведчылі.

Толькі праз нейкі час трапіла мне на вочы, а мо і на слых паведамленьне, што еўрапейская арганізацыя, прабачце, дакладна ня помню, па ахове запаведнікаў прыняла сыіецыяльную пастанову аб стане Белавежскай пушчы, парушэньнях з яе ўтрыманьнем, зводу лясоў.

Пакутавала ад сякеры, а праўдзівей - бензапілы не адна толькі Белавежская пушча. На тую хвіліну гэта як пошасьць нейкая была. Мне пазванілі з аднаго з сельсаветаў на Жыткаўшчыне, дзе ўжо больш за трыццаць гадоў я, як здолею, бараню прырэчныя дубровы. Пазванілі, загаласілі: у Прыпяцкім запаведніку і Случанскім заказьніку зводзяць рэліктавыя гаі, дубровы.

Я папрасіў удакладніць, дзе, хто гэта робіць і перазваніць мне. Думаеце, дачакаўся паўторнага званка? Поўнае маўчаньне. Маўчаньне травы ці ягнятаў. Ніхто не азваўся ні ў той дзень, ні праз тыдзень. Ніколі. I я разумею, чаму. Думаю, нікому нічога тлумачыць ня трэба. Званок быў хоць і ад маленькай, але афіцыйнай асобы. Ёй было шкода, канечне, рэліктавага лесу, толькі калі крыкне яна на поўны голас - можа і захлынуцца ад крыку.

Страх. Чорны страх ахутаў і пакаціўся па зямлі, па нашых гарадах і вёсках, душах і галовах. Ці ня страх кіруе сёньня сьветам, усім нашым грамадствам. Узгадайце толькі дзьве вялікія перамогі апошніх гадоў: элегантную і ошеломительную.

За імі найвялікшая наша бяда: чорны страх тых, хто ладзіў гэтыя перамогі, страх страціць работу і ў лепшым выпадку апынуцца на вуліцы. А ня ў лепшым? Спытайцеся ў Віктара Ганчара з Юрыем Захаранкам. А можаце спытацца і ў каменданта ўзгаданага намі канцлагеру Асьвенцым, які пасьля перамогі над фашызмам апраўдваўся: запальваючы печы крэматорыяў, я толькі выконваў загад.

Ведаючы, усьведамляючы гэта, мімаволі ў душы, ахопленай адчаем і роспаччу, высьпявае крык:

«СПЫНИЦЕ ЗЯМЛЮ, Я СЫЙДУ... ” (ПЕРАГАВАРЫЛИ)

... Хаця яму ўжо было пад восемдзесят, з жанчынамі ён гаварыць яшчэ ўмеў. Вось толькі ногі падводзілі. Але ён адразу ж забываўся пра свае састарэлыя і марудныя ногі, адкуль і як яны растуць, калі бачыў перад сабой, незалежна ад узросту, спраўна аснашчанае і абмундзіраванае жаночае цела. Вось і цяпер жанчынаў было адразу тры. Яны ішлі ад ростані дарог з лесу, куды ён намерыўся пайсьці. Толькі ня ведаў, у які бок - улева, направа, прама. Па праўдзе ня ведаў, таму што гэта яму было бяз розьніцы. Зьвярнуўся за дапамогай да жанчынаў:

- А дзевачкі мае мілыя, куды ж гэта мне, каб у шчасьлівае жыцьцё? -- «Дзевачкі» патрапіліся яму сур'ёзныя, разважлівыя:

- Па-першае, - адказалі яны, - мы, хлопчык, даўно ўжо ня дзевачкі. А па-другое, каб ведалі дарогу да шчасьця, то ці ўбачыў бы ты нас. А па-трэцяе, не дурыся, стары корч, скажы, куды табе трэба...

Вось і пагаварыў, называецца. На самым пачатку дарогі сівыя бабы пера-гаварылі яго. Але проста так здавацца ім ён усё ж ня думаў.

- Я ж сказаў ужо, куды мне трэба. Толькі знакі там, знакі: улева пойдзеш - каня згубіш, управа - галаву. А вось проста чаго не далічышся - ня ведаю, забыўся ўжо.

- Ну, калі забыўся ўжо, то можаш і не перажываць, - супакоілі яго жанчыны. - Сьмела ідзі проста, наперад. Дарога лёсу твайму ня схлусіць. Сама прывядзе куды трэба.

- Ага, прывядзе. Толькі я туды яшчэ не хачу. Каб гэта каторая з вас ды правяла, дзевачкі.

-Ты глядзі на яго, ён яшчэ і пнецца, - зарагаталі жанчыны. Утрох яны былі сьмелыя і бойкія. I ён мімаволі падумаў пра сябе: трапіліся б вы мне на лясной сьцежцы па адной... хаця б гадоў аццаць назад, вось тады я з кожнай і пагаварыў бы. А цяпер... Што цяпер, толькі дарогі і пытацца.

- Дык так і ня скажаце, куды брацца на шчасьце?

- Проста, проста, куды вочы твае глядзяць, там і шчасьце твае. Ідзі толькі, ня стой, - сказала адна.

-Толькі лішняе ня думай і на лішняе не разьлічвай, - дадала другая. - Шукай у дарозе розуму, мо і шчасьця прыдбаеш, - напутнічала трэцяя. Не, ня тыя пайшлі дзеўкі... Кажуць: колісь былі дзеўкі. А сёньня - бабы-жабы. I з кожным днём усё болей і болей. Гэта ж няйнакш як адна з такіх жабаў і сурочыла яго. Ногі яго тут пачалі ўжо выпраўляцца. Ён пачаў ужо ня толькі хадзіць, але крыху і падбрыкваць. I тут яго перастрэла знаёмая жанчына, з якой разам ён ехаў сюды, каб падлячыцца.

- Вой, як жа вы добра ходзіце, - нават запляскала ў ладкі яна. - Сюды ішлі -ледзь ногі валачылі, кульгалі. А цяпер хоць на танцы. Прыходзьце вечарам на танцы.

У той жа вечар перад танцамі ён і пакаціўся, зьлёг. Перагаварыла. А больш страшнай за перагаворы хваробы на сьвеце няма. Ён гэта добра зьведаў і на сабе, і на сваім коніку, кабылцы. Тую кабылку ён атрымаў адразу ж, калі толькі дэмабілізаваўся з флоту і прыехаў дадому. Ён тады ўжо хварэў на ногі. Падхапіў хваробу на Балтыцы, у Ленінградзе, дзе па заканчэньні вайны вучыўся ў флоцкім вучылішчы, а потым служыў падводнікам.

Дзякуй Богу, яшчэ жывы застаўся. Яго равесьнікаў з дваццаць сёмага году нараджэньня, каго прызвалі ў армію і паслалі на фронт, ніводнага ў вёсцы няма. Пашанцавала яму.

Самому Сталіну дзякаваць трэба. Ён пашкадаваў яго, сямнаццацігадовага хлап-чука на фронт, увогуле не паслаў з яго выпуску пад заканчэньне вайны ніводнага навучэнца ваенна-марскога вучылішча Нібыта, як казалі выкладчыкі, адмяніў нават падпісаны ўжо недзе загад, абурыўся нават: ".. зачем, они понадобятся еще и живыми". I ён усё сваё далейшае жыцьцё дзякаваў Іосіфу Вісарыёнавічу і даказваў, што сапраўды больш патрэбны жывым, а ня ў якасьці гарматнага мяса.

Вось толькі жывому яму не ўдалося разгарнуцца на ўсю сілу і шырыню яго плячэй. Пасьля вайны паваліла кесонная хвароба: калі падымалі са дна Балтыйскага мора затопленыя падчас вайны свае і нямецкія караблі, лішні час пратрымалі яго пад вадой. Маладыя вадалазы рабілі і так амаль па дзьве зьмены, на мяжы магчымасьцяў чалавека. А тут яшчэ атрымалася так, што на яго забыліся: кінуць у мора кінулі, апусьцілі, а падняць... Хто ведае, колькі іх там, на дне марскім кешкаецца. I ён ня надта напамінаў пра сябе: беларус, вядома, начальству відней, што рабіць, і пра беларуса на дне мора на сушы проста забыліся.

Апамяталіся, паднялі, а ён ужо... Два гады па шпіталях. Грудзіна - што бубен, плечы - на кожнае дзеўку ці жанчыну з якімі хочаш клубамі садзі, А ногі... I ня толькі ногі. Задышка брала, не заўсёды хапала паветра, зьбяднеў сьвет на паветра яму. I яго сьпісалі з маракоў у калгасьнікі. Але і калгасьнік з яго быў... Хаця зьнешне - хоць у плуг запрагай. Зайздросны, пад два метры росту, а ў сярэдзіне... I тут, як сам сёньня кажа, ён зразумеў, адчуў на сабе, што жыцьцё ня толькі кароткае, але і чарвівае.

Толькі яму зноў жа, як пры Сталіне, пашанцавала. Зжаліўся старшыня калгасу, спытаў, якую работу ён можа рабіць у калгасе. Апалонікаў на экспарт на сажалках лавіць.

--Добрая справа, - ухваліў старшыня, - патрэбная нашай марской дзяржаве. Пойдзеш да мяне ў намесьнікі, будзеш сусекі, " закрамы Радзімы" зьберагаць. Вартаўніком, галоўсторажам у калгасе будзеш. Як, харошую пасаду я табе прыдумаў: галоўстораж. Гучыць?

Ён паўтарыў гэтае " галоўстораж" пра сябе. Прымерыў і пагадзіўся:

- Гучыць!.. Хаця трохі і муляе.

- Любы хамут мулкі, - сказаў старшыня. - Ты думаеш, у мяне карак ня зьбіты? Уга. Пойдзем у пары карэньнікамі, бо расьцягнуць калгас, пакрадуць і тваіх экспартных апалонікаў.

Спачуваючы яго нагам, старшыня даў коніка, кабылку. Кабылка была ля-дашчая, спрацаваная, але разумненькая, хаця часам і натурыстая. Але пра гэта пазьней. Тады ж у адно лета ён дагледзеў, адкарміў сваю небараку. Ды так, што кабылка аж заільсьнілася. Аказваецца, калгасныя коні таксама могуць быць сытымі і ільсьніцца.

Якраз гэта і адзначыў старшыня, калі яны сустрэліся каля канцавой хаты ля аселіцы.

-Ты глядзі, апалонік, як украў кабылку, як і ня нашая, спраўная такая.

- Эге ж, - падтрымала яго жанчына, што аднекуль бегла ў сяло, падміргнула яму. I ён ёй у адказ падміргнуў. - Зайздросная кабылка. Зайздросная...

Вось і ўсё, што было прамоўлена, але не пасьпеў зьнікнуць з яго вачэй старшынёўскі газік, а старая - схавацца сярод вясковых хатаў, як кабылка пайшла ўся рудою пенай, ад грывы і да хваста. Бакі пацямнелі, а на крыжу тую рудую пену хоць даланямі грабі. Ён і хацеў гэта зрабіць, яшчэ ня цямячы, што адбылося. Але толькі паклаў на хрыбціну руку, як кабылка захісталася, упала пасярод дарогі і вочы закаціла.

Адкуль узяўся падлетак-дзядок, ён і сёньня ня ведае. 3 выгляду дзядок, а росту ў ім - з пугаўё. I тварык хутчэй дзіцячы, чым дарослы. Ні сівога воласу з-пад нейкай дзіўнай, ці не марской шапкі з кукардай-крабам, ні вусоў, ні барады. I ластаўчына рабаціньне на запалых, не сказаць каб зморшчаных шчочках. А вочкі дык увогуле - што два верабейкі, такія жвавыя, як з падскокам: туды-сюды, уверх-уніз, стоена хітрыя. Але ж і колкія, пранізьліва жорсткія. У яго ўзьнікла ўражаньне, што гэтая фігура, гэты тварык і гэтыя вочкі добра яму вядомыя. Ён іх ужо бачыў, і не аднойчы. Яны ня толькі захаваліся, але і ўвесь час жылі ў яго памяці. Не адыходзілі ад яго. Толькі не было нагоды ўспамінаць, ажыўляць іх. Цяпер жа ўзьнікла такая патрэба. Але хлопчык-дзядок не дазволіў. Паківаў яму пальцам і пагрозьліва мовіў: - Ня лезь, куды ня варта лезьці.

⇐ Предыдущая 1 2 3 456 7 8 Следующая ⇒