ЧАС ПЯРЭВАРАТНЯ, 7 страница

Пра вайну ён падумаў ужо ў невядома якой па ліку вёсцы, зьбіўся з ліку, мінаючы, праходзячы іх. Яны трымалі яго, нібыта ў палоне. Заставалася адзаду апошняя хата чарговай вёскі, здавалася, можна перавесьці дух, ужо чутно, як раве, сумуе, пэўна, па ім, шаша, якую ён так неасьцярожна пакінуў, з якой сышоў на запрашальна і літасьціва мякенькую, мілую з маленства лясную сьцежку. Але замест шашы зноў пачыналася вёска. I вось у такой чарговай вёсцы, даволі вялікай, ці не цэнтральнай сядзібе калгасу, а мо і саўгасу, якраз пасярэдзіне яе, яму сустрэліся нейкія дзіўныя камяніцы і мураванкі з чырвонай цэглы, шэрага граніту з аздобай і ўкрапінамі каляровага мармуру. Будыніны аб двух і нават трох паверхах, з басейнамі і фантанамі каля ўваходу ў іх і па ўсёй перад імі плошчы, нават, падобна, вадаспадамі, галерэямі, крытымі пераходамі з адной мураванкі ў другую. Нешта зусім не вясковае, казачнае і данельга разбуранае, раскіданае, месцамі пераломленае, нібы тут біла прамой наводкай армейская гармата і пяхота, а то і АМАП, бралі гэтыя мураванкі штурмам, столькі па сьценах іх было гары, сажы. I надпісаў ня менш, чым на Рэйхстагу. Толькі пахабных: хто каго, дзе і як.

Ён зразумеў, што перад ім гандлёвы цэнтр некалі, пэўна, знакамітага і заможнага калгасу. Шчасьлівыя людзі будавалі яго сабе, спадзеючыся на дабрабыт, неабмежаванасьць і неабсяжнасьць свайго жыцьця. I ўсё гэта было ў адначасьсе зьнішчанае, згвалтаванае, раскрадзенае.

I знакі гэтага адносна нядаўняга, сьвежага крадзяжу яшчэ былі ў наяўнасьці, ужыве. Толькі рассыпаліся ўжо друзам, пазарасталі быльнікам - горкі павыдзіранай са сьценаў камяніцаў чырвонай цэглы, дзікага каменю і абліцовачнай дэкаратыўнай пліткі, што навалам ляжалі каля суседніх з цэнтрам хатаў.

Гаспадары тых хатаў, пэўна, таксама меркавалі жыць доўга, ладзіць і ладзіць жытло. Але прабіў і іх час. Давялося пакінуць свае хаты, і па іх селішчах, як Мамай прайшоўся, нейкі новы рабаўнік, немец ня немец, фашыст не фашыст - рэзрух, Цмок і Гіцаль-акупант. I іх ваяўнічая тэхніка яшчэ стаяла тут, непадалёку ад хатаў і разьнесенага ёй ушчэнт гандлёвага цэнтру: груды абгарэлага жалеза, трактары, камбайны, самазвалы. Шкілеты толькі ад былой калгаснай тэхнікі. Тут, пэўна, некалі месьціўся калгасны мехдвор.

А цяпер усё разам - былы гандлёвы цэнтр, былы мехдвор і набліжаныя да іх хаты з пазьдзіранымі ветрам дахамі, чорнымі праломінамі сьценаў, з зяўрастымі і пустымі вачыма аканіцаў нагадвалі яму адначасова і Сталінград адразу ж пасьля вайны, і негрыцянскі Гарлем. Гарлем ён, праўда, бачыў толькі па тэлевізары, пасьляваенны Сталінград - на свае вочы: быў там на экскурсіі. Успамін пра гераічны горад падбадзёрыў яго. Разам з жалем, стогнам і болем узьнікла жаданьне трошкі і самому пазмагацца, трошкі паваяваць, пакуль жывы. Адпомсьціць. I яму мімаволі падумалася, што ў гандлёвым цэнтры на другіх паверхах можна было разьмясьціць узвод снайпераў, а ўнізе - каля роты аўтаматчыкаў, напаўправалены цэментаваны пограб мог бы паслужыць кулямётным гняздом.

Толькі вось цэліць у каго, каго нішчыць, па кім страляць? Цэль была, здаецца, адзіная - толькі ў бязчасьсе, у гады, якія спарадзілі такое, дазволілі адбыцца такому. Але - гэта ў першую чаргу ў самога сябе, у такіх жа, як ён, недабіткаў вайны, недажыткаў савецкага ладу, калгаснага...

Хто толькі іх сёньня так пастроіў, хто давёў да такога жыцьця? Нечым абнадзеіў і, як некалі ў калгас, строем павёў на могілкі, на той сьвет. Знайсьці б таго нелюдзя, пабачыць яго твар і плюнуць у вочы.

I ён плюнуў сабе пад ногі і старанна расьцёр. Узьняў галаву, зірнуў на таполі, што расьлі ўкруг былога гандлёвага цэнтра. Тыя таполі нечым уразілі яго яшчэ раней, як толькі ён іх убачыў. Але тады ён так і не зразумеў, што ў тых дрэвах дзіўнага, чаму яны выдзіраюць яму вочы. Цяпер жа ўсё стала на' свае месцы. На кожнай таполі віднелася шпакоўня. I ні ў адной з іх не было шпакоў, хаця яны даўно ўжо вярнуліся з выраю... А мо і не вярнуліся, падумаў ён, мо і ў шпакоў такі ж, як і ў людзей, жыхароў гэтай вёскі незваротны вырай. Пуста было, глуха каля шпакоўняў, нават вераб'і не віліся каля іх. I ён ціхенька засьпяваў: " Здесь птицы не поют... "

Злавіў сябе на песьні і ледзь не прыкусіў язык. Кінуўся прэч: хутчэй, як мага хутчэй з гэтага вясковага сялянскага жыцьця ў стойла, у той дзесяціпрацэнтны зьліў і адстой, куды яго скінулі. У жывую чалавечую рану, што яшчэ хоць і запалена, але ж дыхае, бруіцца сукравіцай і гноем і смыліць, курчыцца ад болю, таму што боль неадчэпны ад чалавека і мо крыху нават больш за яго прагне жыць. Боль - неўміручы правадыр жыцьця.

Ён амаль што выдзерся з вёскі. Заставалася мінуць адзіную канцавую хатку. I ён, нягледзячы на такі сумны дзень, сумную сваю дарогу, быў рады вітаць і бачыць яе перад сабой. Бо ўвогуле любіў канцавыя хаты, канцавых людзей. Было ў іх нешта патаемнае і прывабнае яму. У забытых ім ужо маладых успамінах нехта жыў у такой вось хаце і назаўсёды быў паселены ў яго воку: сукенка белая ў зялёны гарошак, русая каса на грудзях, мо крыху буйныя, але роўненькія і прыязныя белыя зубы і... і ўсё. Нават твару памяць не захавала: толькі верабейчыка, якога цікуе на мураве кот, а самога ката цікуе верабей. I ад гэтага ўзаемнага і вечнага паляваньня такая слодыч, такая радасьць, што не хапае цела, каб іх туды памясьціць. Радасьць большая за яго.

I ён, канешне, напрыканцы свайго шляху ня мог абмінуць канцавую хату, не зайсьці ў адведкі да яе. Хаця ўсё яго цела і душа, калі яна яшчэ ня выгарэла, ліпела ў спапялёным ужо целе, былі супраць. Ён і сам разумеў, бачыў, што гэтага рабіць ня трэба. Нічога добрага яго ў той хаце не чакае. Але ж, як кажуць, калі нечага вельмі ўжо хочацца, то ня толькі можна, але і трэба. Чалавек ласы на свае і чужыя каўбасы, бо без жаданьня ён ніхто. А з другога ж боку, калі падысьці да гэтай канцавой хаты, аднаму яна сапраўды канцавая. А другому... Так што гэта гледзячы, адкуль і куды ідзе чалавек.

Дзьверы хаты былі запрашальна расхлябаненыя. Насьцеж. Не хапала верхняе завесы, і яны напаўсатлелай дошкай абапіраліся на гнілы жоўта-спарахнелы ганак. Дошкі былі тонкія, выгіналіся пад ветрам, і тады чутно было, як парыпвае і ціхенька ляпае па жалезу клямкі руды яе язычок. Гэта старажытная клямка-самакоўка ўсьцешыла і абрадавала яго. I пры пустой пакінутай хаце ў ёй была душа.

Угнуўшыся, столь відавочна прыціскала ўжо хату да нябыту, да зямлі, ён прайшоў сенцы, адчыніў дзьверы і зайшоў ў хату. Папераджальныя прадчуваньні спраўдзіліся. Нельга было сюды ісьці, заказана. Вокны ў хаце былі ўрэзаныя з усіх трох, нават чатырох бакоў, - маленькае шкельца выблісквапа і ў глухія цёмныя сенцы. Шыбы ва ўсіх былі выбітыя ці выдзертыя. Затое на кожным акне захаваліся фіранкі, не сказаць, што абы-якія, цікавай карункавай віскозы і чыстыя, вымытыя, ці то непагаддзю, ці мо і чалавекам. У красным куце, дзе звычайна вешаюць іконы, на паліцы стаяў дынамік і на ўсю хату сьпяваў нешта прыдуркаватае. Бога ў хаце не было. Ён спужаў і прагнаў з паўзмроку чарэну печы некалькі кажаноў. Куды яны падзеліся, пайшлі адразу ў пекла ці выхапіліся праз вокны ў прыгаломшаную цьмянасьць вясновага дня, прасачыць не пасьпеў.

Асьляпіла, засьціла вочы нешта куды болып жахлівае за кажаноў. Пасярэдзіне хаты стаяў стол, засьцелены абрусам, зноў жа чыстым, сьпярэшчаным толькі як мышынымі катыхамі, невядомымі яму знакамі, няйнакш кабалістычнымі, наколькі ён здольны быў меркаваць. Пасярод таго стала ляжала, па-ўсім, ня так даўно адсечаная казьліная галава - кроў на ёй і на абрусе была яшчэ не скамянелая, і вочы былі не запалыя ў вачніцах, а лупата выпертыя, нібыта галаве ўсё яшчэ балела. 3 казьлінага роту тырчэла незапаленая цыгарэта. Яшчэ на стале стаяла некалькі агаркаў сьвечак і ляжаў нож. На падлозе паўсюдна валяліся выкарыстаныя прэзерватывы, медыцынскія шпрыцы.

Ён скінуў шапку, тройчы перахрысьціўся, паклыпаў да кута, на якім стаяў дынамік, на што-небудзь іншае сілы ў яго ўжо не было, нават пакінуць хату ня здолеў. Як стаяў, так і асунуўся на лаву, нязводна пазіраючы ў блекларудое казьлінае вока, на цыгарэту ў роце, ловячы сябе на вар'яцкім жаданьні прыпаліць тую цыгарэту. Даць казлу прыкурыць. Мо ўсё ж ня так непамысна будзе. Перад самай барадой казла ляжала раскрытая кніжка. Скразьнякі, што з канца ў канец прадзімалі хату, перагортвалі старонкі той кніжкі. I было поўнае ўражаньне, што гэта робіць казёл, што ён чытае кніжку, такі глыбока-думны быў яго выгляд, і тагасьветны позірк, здаецца, асэнсаваны.

Радыё перастала блазнаваць, загаварыла на чалавечай мове. 3 чаго яно пачало, прапусьціў, але далей усё гучала выразна. Як у горадзе ці ў яго хаце і санаторыі, калі яго гучаньне не забівалі праіржавелыя ў прыбіральні трубы і страшэнна бурклівы, пэўна, нечым ці некім бязьмежна пакрыўджаны ўнітаз.

Калі паглядзець збоку, мо гэта выглядала і недарэчна. Стары, зьняможаны чалавек з непакрытай сівой галавой сядзеў у пустой пакінутай хаце, асуджанай і прыгаворанай ужо, як і сам ён, скляпеньна сырой і змрочнай, пільна ўглядаўся ў мёртвую казьліную галаву, што ляжала на стале перад ім, сачыў, як вецер кудлачыць і казыча, як і яго валасы, казьліную бараду і ўважліва, да дрыжыкаў, да сутаргавасьці слухае радыё. Плямкае губамі, нібыта гэта ён і ёсьць тое радыё. А з дынаміку ў той час разьлягалася, пэўна, ня толькі па хаце, але і па падворку: " Обстановка в стране продолжает стабилизироваться. Растет благосостояние нашего народа, почти шестьдесят лет не знающего ужасов войны и охватившего почти весь мир террора... "

- Усё так, усё правільна, - перастаў плямкаць губамі, уголас ужо сказаў стары. - Ды толькі... толькі б яшчэ крышачку жыць стала лягчэй...

Далей сталічны дыктар радасна паведамляў, што, як і наколькі падрасло ў краіне, у яе народу і ў яе кіраўнікоў: валовый доход на душу населения, импорт, экспорт, авторитет и рейтинг.

I ён зноў усё ўхваліў уголас, як пераклаў на сваю мову:

- Добра, добра ўсё. Але ж каб трошкі ды лягчэй чалавеку жыць было. - На што радыё яму адразу ж і адказала:

- Крепнет наш белорусский рубль. Курс доллара продолжает падать.

- Вельмі добра, - ухваліў стары. - Выдатна, што ты абваліў, паклаў долар. Але і на наш рубель, ды каб жа можна было хлеба купіць...

I тут яго зноў супакоілі:

- Уже в следующем году в Беларуси и России будет введена единая денежная система. Активно продвигается вперед и набирает силу процесс интеграции...

Што такое інтэграцыя, ён ня ведаў, а мо і ведаў ды сумняваўся. I яму патлумачылі.

- Белоруссия активно ведет переговоры с Россией о едином экономнческом пространстве. Переговоры свидетельствуют...

Тут ён вінаваты, не дачуў, праслухаў, аб чым яны " свидетельствуют". Чамусьці ўспомнілася сцыклівая кабылка, тое, як яна ўпала сярод дарогі, адкінула ўсе чатыры капыты, і ён сам занядужыў учора, ноччу ад гарачага ўколу ледзь не адкінуў свае капыты, ледзь не памёр. I ўсё ад перагавораў.

Перагаварылі, перагаварылі яго. А калі паглядзець трошкі далей, кінуць вокам назад, дык ня толькі яго - краіну. Бо няварта аб усім паведамляць уголас усяму сьвету. За плячыма, а мо і на плячы ў кожнага сядзіць нехта нябачны, сочыць, слухае, зазірае ў вочы, і калі што ня так, калі пачынае заносіць чалавека, пачынае ён загаворвацца... Зьнікае ня толькі чалавек, але і цэлыя краіны. Зямля можа нават зьнікнуць.

I ўсё ж, нягледзячы на гэтыя свае горкія разважаньні, на добрую яшчэ і доўгую сваю і ня толькі сваю памяць, ён і ня думаў наракаць на радыё. Ён быў згодны... Ды з усім ён быў згодны, седзячы ў гэтай наскрозь апаганенай хаце, якую не маглі ўжо ачысьціць і скразьнякі - так патыхала тут казьліным духам і Люцыферам.

I хопіць, досыць. Як бы там ні было, як там яшчэ ня будзе, ён сёньня добра прайшоўся. Час і дахаты. Паціхеньку, памаленьку. Да шашы, а там мо і якая машына падхопіць, чаго яму цяпер ужо іх баяцца. Самае страшнае ён зьведаў. Прайшоў. У які бок ні кінься, усё адно і тое ж. Гэта колькі ж ён ішоў, а ўсё адна і тая ж краіна, адно шчасьце. Дык лепш ужо з аднаго няшчасьця ў другое, да сябе ў санаторый, бо там і тут яно ўжо зьведанае.

Але рана ён радаваўся свайму ўжо зьведанаму няшчасьцю.

Яно яшчэ не зусім было ім зьведана. Ня ўсё, не да донца. Самае страшнае было наперадзе.

Ён ужо крыху адышоўся ад Люцыферавай хаты, разважаючы, да чаго ж хворая сама зямля, па якой ён ідзе. Ці не на ўсе чалавечыя хваробы разам. Зямлі перадаліся, пэўна, хваробы чалавека. Яна не была такой зьняможанай, набітай болькамі, скуламі і адразу пасьля вайны. Апошнім часам дык, здаецца, усё наладзілася. Лес толькі і і вада заняпалі, але гэта таму, што гаспадарылі там жук ды жаба--браканьеры. А поле пачало ўжо радзіць, і сады падняліся, прыкрылі, прыхавалі белы бясплодны пясочак, явілі чалавеку небу зямлю ўдзячна ўрадлівую.

Тутака ж поле, занядбанае, пакінутае без чалавечай ласкі і догляду, як перакулілася, увесь гумус нібыта пайшоў на той сьвет. Ад яго засталіся дзе-нідзе толькі чарнявыя плямкі, знакі ад былой нівы, а так паўсюдна выспы і пралысіны белага пяску і жвіру. Зямля як выпнула на пагляд чалавеку свой белы закарэлы боль. Але ён ўжо не зважаў на той боль: няма вайны—і добра.

І тут перад ім паўстала даволі вялікая копанка, сажалка. Толькі была яна хоць і глыбокая, і стаяла самая што ні на ёсьць пара, калі ўсё жывое прыцягвала вясновую ваду і прагна піло, піло, засьцерагаючы сябе ад сушы і смагі, пустая. Зусім пустая, бяз кропелькі вады дзе-небудзь з краёчку ці пасярэдзіне - белае-белае, як прыхопленае прымаразкам, інеем разасланае па беразе, вымачанае ўжо ў возеры ці рацэ палатно - сумны пракаветны тут пясочак. Толькі, па-ўсім, ваду высмактаў з копанкі ня ён, бо расло ўсё ж на ім нешта. Высушаны трысьнёг там меўся, ніца і рабенька руда прыпадаў да зямлі, вецер казытаў мятлікавыя макаўкі мінулагодняга чароту. А сярод гэтага чароту і трысьнягу праклёўваўся ўжо і маладзенькі вастраносенькі чарот.

Сажалку, падобна на тое, нехта ўзяў аберуч, падняў, перакуліў і выпіў набгом, усю да донца, да апошняе кроплі. На беразе гэтай высахлай сажалкі сядзеў падлетак, што дзядок. Сядзеў сумна і нецікаўна, як старая ў хаце сядзіць на лаве, запаліўшы печ, пазірае на агонь і ў акно на дарогу. I нічога ня бачыць. Бо на самой справе позірк яе - у мінулае. Вось так і гэты хлопчык на беразе выпетранай сажалкі сядзеў і бачыў, пэўна, перад сабой ні то' будучае, ні то мінулае.

А сам ён быў няйнакш як з мінулага. Час нараджае ня толькі прыдатных яму людзей, але і надае, стварае ад позірку, твару - да формы пазногцяў аблічча, якое ня можа прыналежаць аніякаму іншаму часу, дню і веку. Гэты хлопчык быў цалкам з ягоных дзён. У яго часу, у яго пары былі свае дзеці. Сёньняшні час мае дзяцей зусім іншых. Зьнікла з іх твараў вясковае дый гарадское рабаціньне, сышла з-пад вачэй учарнеласьць паўсядзённага недаяданьня, сінеча, што іншым разам была і на шчоках такога ж колеру, які бывае ў згаладалых птушанятаў. А ўваччу стаяў адбітак амаль па-даросламу пражытага гаротнага дня. I апрануты ён быў...

Не, гэты хлопчык на вопратку ня быў абдзелены, хаця ўсё іншае было ў яго абліччы з мінулага веку, ваеннага, акупацыйнага часу. I яшчэ, ён вельмі, вельмі нагадваў яму некага, ці то старога, ці то малога, якога ён некалі ўжо бачыў, сустракаўся з ім.

Хлопчык ніколькі не зьдзівіўся яго зьяўленьню, нават не павярнуўся ў ягоны бок, толькі галавой павёў, нібыта міма яго прайшла гэтым днём процьма марнатраўнага і надакучлівага народу.

- Ты чаго такі нелюдзімы? - мімаволі спытаў ён у хлопчыка.

Хлопчык не адказаў, толькі больш пільна пачаў прыглядацца да яго неяк не па-чалавечы зьмяіна нерухомымі загусьцела карымі да наўлоўнага пераходу ў зялёнае зрэнкамі.

- Чаму ты ня ў школе? - зноў спытаў ён хлопчыка. На гэты раз той адказаў яму. Пытаньнем.

- Якая школа?

- Ці мала якая, звычайная.

- Звычайная? - хлопчык зірнуў у бок пройдзеных ім вёсак, ён таксама зірнуў і сумеўся.

- Ну, не сядзеў бы тут адзін, ня мёрз хаця б. Сумна ж.

- Сумна, - пагадзіўся хлопчык. - А што рабіць.

- Пайшоў бы ў сяло, на вуліцу. Пагуляў бы са сваімі хаўрусьнікамі, равесьнікамі.

- Хаўрусьнікамі, равесьнікамі, - чамусьці дарослым голасам, ці ня басам, загаварыў хлопчык. I ён ажно здрыгануўся ад таго голасу. Чуў ён яго, ён гучаў увушшу яму яшчэ і зараз. I таму, як не жадаў таго, як ня прагнуў, ня здолеў паглядзець у вочы хлопчыку. Яму прыгадалася нешта вельмі няпэўнае і далёкае. Такое няпэўнае, далёкае і ў такім тумане і мроіве, што ён ня мог даць веры, што гэта магло быць, было.

I ён, бяз горычы і болю, бо знаходзіўся недзе там, дзе чалавеку не стае ні горычы, ні болю, бо яму ўжо не шкада нічога... Толькі думка трымціць і рвецца, як трава прабіваецца вонку з цела, што на гэтым сьвеце прыгаворана адно толькі да дажываньня, дажыцьця.

I думка яго не была ні злой і ні добрай, бяздумная думка, што трымала жыцьцё ўжо нават ня розумам, ня сэрцам - вачыма.

У свой час, канешне, у яго не было выбару. Але была магчымасьць дзьвюх будучыняў, двух лёсаў. I калі б ён быў вольны выбіраць - застацца пры здаровых да самага скону нагах і пражыць п'яненькае жыцьцё ў калгасным целе, якім-небудзь конюхам ці павярнуць усё на тое, як яно было і ёсьць, але абязножыць у якіх-небудзь дваццаць з нечым гадоў і з перацятым зараз і заўсёды ад недахопу паветра горлам, ён, безумоўна, выбраў бы апошняе: бязногасьць і перацятасьць горла.

Так ён думаў да гэтага, быў упэўнены і перакананы ў гэтым, гатовы перагрызьці глотку кожнаму, хто думае інакш, думаў да той пары, пакуль ня быў змушаны некім нябачным, мо якраз тым, хто і перагаварыў яго жыцьцё, сустрэцца на беразе гэтай перасохлай копанкі з хлопчыкам, зазірнуць яму ў вочы і пачуць, убачыць...

Не, тут усё дзіва ў хлопчыку, некім спасланым яму. Ці ж на самой справе гэта хлопчык, ці то дзядок, што некалі ратаваў яго кабылку ад перагавораў? Ці то сапраўды... Не, не, гэта было па-за яго розумам. Ды і шэсьцьдзясят з гакам гадоў ён ня ўседзеў бы на адным месцы. Ні за што ня ўседзеў.

Хаця, з другога боку, адкуль узяўся гэты хлопчык - сьсінелы, што палявы грыбок на лекі ад жывата, на які ён у дзяцінстве пакутаваў? Адзіны хлопчык, як адзіны і ён, хто вярнуўся пасьля вайны ў сяло. Адзіны хлопчык у вымерлай вёсцы.

Чаго ён пайшоў на пусты бераг высахлай сажалкі, сасьмяглай у часе?.. Якой трасцы ён ходзіць, сноўдае туды-сюды, блытаецца пад нагамі? Няма каму перабіць яму ногі. Каго ён тут падчэквае, вызірае, колькі часу: дзень, год, стагоддзе? Ягоны ўласны, збыты ўжо век?

Так, сыходзілася --- ягоны век. Ягоны век ішоў сьледам за ім. Гнаўся і гнаў яго, цкаваў, што сабаку. I вось дагнаў, прыціснуў. Увесь ягоны век ішоў сьледам за ім і гэты хлопчык, дзядок. I вось яны сышліся. I няма, няма ў іх слова адно аднаму. Няма.

А ішлі ж сьледам адно за адным, бо несьлі ж слова, калі ж пасыіелі перагаварыць, пазбавіцца гэтага слова. I цяпер ужо ніхто ніколі ня ўведае, што было ім сказаць адно аднаму: падзякваць, дакарыць, праклясьці. Але каго? Хто ж вінны за яго абсечанае і скалечанае маленства? Толькі ён сам. А ня ён - дык хто? Хто? Мо якраз на гэтае пытаньне хацеў адказаць яму дзядок-хлопчык, які ўратаваў перагавораную людзьмі ягоную кабылку. Хацеў, але збаяўся. Бо страх нарадзіўся паперад кожнага з нас. Страх нас забівае і прымушае жыць.

I хлопчык, як некалі і ён, пажадаў назаўсёды застацца ў сваім страху, пажадаў назаўсёды застацца ў сваім узросьце, хлопчыкам. Яшчэ да таго, як яго ўзьвялі ў матросы, прызвалі ў войска, ён сеў на беразе тады паўнюткай сажалкі і чакаў. Чакаў яго. Бо ведаў, што напрыканцы сваёй дарогі ён прыб'ецца ад безьліч колькі разоў памерлых могілак да мёртвай рэчкі, вымерлай да белага пяску вёскі. Сеў, бо нешта яшчэ з дзяцінства бунтоўна высьпявала ў ім. Толькі ён увесь час душыў гэта ў сабе. Хаваў і душыў. Душыў і хаваў, як сёньня школьніцы-мамы душаць і хаваюць сваіх дзетак. I вось ён вока ў вока сышоўся з задушаным сваім бунтам. Некалі такі ўпэўнены ў праведнасьці і правільнасьці свайго выбару... Хаця і не зусім свайго, але ж... усё ж... Не і не, ён не жадае нічога перайначваць у сваім жыцьці.

Ён проста разгублены ці мо і згублены, пасеяны сярод жывых і мёртвых чалавек...

Але ж, усё ж у яго была копанка, поўная вады, уюноў, жаб, апалонікаў. Галоднае, халоднае і гаротнае на чуж-чужаніне дзяцінства. У яго былі хаўрусьнікі, равесьнікі. Падшыванцы такія ж, як і ён, з якімі ён мог і пабіцца, і памірыцца і зрабіць шкоду. Хата нарэшце з жывымі, хаця і змрочнымі вугламі. Была, было і, верылася, будзе. А тут?

Але ж... А ўсё ж...

Непрыкаяны хлопчык-дзядок, ці дзядок-хлопчык ходзіць за ім сёньня, таму што пазбаўлены нечага значна большага, чымсьці дзяцінства, хаты, копанкі.

Пазбаўлены ўласнага лёсу.

- Божа, - мовіў ён сабе, хлопчыку і дзядку, што жылі ў ім. - Божа бацька, сын і дух, спыніце зямлю, я сыду.

Вось так надышло для мяне дваццаць першае стагоддзе. Так я сустрэў новы, як сёньня кажуць, міленіум, свой, альбо ўжо чужы - хто ведае. Адмаўленьнем розуму, перакуленасьцю новы век кінуўся дажоўваць мяне. Чужая знакавасьць працягвае мяне дратаваць. Пайшло і заканчваецца ўжо другое лета новага стагоддзя. Зямлю ссушыла, спапяліла сьпякота. Напрыканцы міленіума счарнелі і сталі горкімі нашыя рэкі, воды, цяпер жа яны, здаецца, прапалі зусім, пацяклі наадварот і зьніклі ў вечнасьці, у рацэ Леце. Сонца абрынулася на зямлю і папякло ў ёй, як у печы, нават бульбу. Мышы настырч праляцелі палеткі, пайшлі ўглыб, дзе ёсьць хоць крыху назапашанай яшчэ колісь вільгаці. I сёньня з таго глыбу пры слабенькай расе выходзяць уначы на паверхню. I даядаюць спечаную бульбу. Коцяць, падцягваюць да сваіх нораў і востранька грызуць. Тое ж перарабляюць і лічынкі хрушчоў, даўно ўжо нябачаных намі вясной, з нічога, падобна, адроджаных гэтым зьнішчальна-разбуральным летам. Завяршае гэтае дзікае паляваньне прыроды на палях пруцень, які піша на бульбе і дасылае чалавеку пасланьне, ліст ад сатаны. Нас ванітуе ад яго пісьменства, але няма куды падзецца. Мы душымся, але вымушаныя спажываць гэтыя атрутныя недаедкі. Бо і ўвесь сьвет ужо, які некалі бязьмежна любіў памяркоўных і працавітых беларусаў, сёньня рашуча выракся іх. Нібыта такіх людзей, такога народу ніколі і не было. I сапраўды, без каранёў, з абылганай гісторыяй, бязмоўныя, ці ёсьць, ці былі мы, ці будзем?..

Адзінае, што мяне трымае ў гэты горкі час, гэта тое, што ніколі і нікому ўва мне ня выпаліць, ня зьнішчыць і не забіць, пры ўсім спрыце, умельстве чараваць і салодка хлусіць- - гэта мая памяць і вернасьць ёй, хаця я сам чалавек амаль цалкам казённы: дзетдом, фабзайніцтва, тэхнікум - вырашчаны за казённы кошт, але на самым пачатку, калі нічога яшчэ ня цяміў, быў немаўлём у матчынай хаце, я чуў матчынае слова, слова бабулі, што пражыла на гэтай бясконца любай ёй зямлі сто дваццаць гадоў. Іх голас, іх слова назаўсёды, да скону дзён маіх ува мне і са мной, якія б званары і якія звоны ні білі б мне сёньня ў вушы. Бо ішоў век і час,

КАЛІ Я ЎЖО БЫЎ

I быў яшчэ на гэтай зямлі. Гэта калі я на краі сьвету, на чужыне зьдзейсьніў сваю хваравітую і пякучую мару, якая яшчэ з падпаскавага дзяцінства дапякала і гаяла мяне. Але пра ўсё па парадку.

Пачалося гэта на балоце, калі я выбег на ваўка, пра што ўжо расказваў. Толькі не дагаварыў, што калі мы з тым ваўком разышліся, і я вярнуўся да хлопцаў, тыя спыталі ў мяне: а ці зазіраў я ў вочы ваўку? Шчыра кажучы, я гэтага ня помніў ужо, не да ўспамінаў было на тую дзіцячую роспачную хвіліну. I таму ня вельмі схлусіў, калі сказаў: не, вочы ў вочы мы са зьверам, пэўна, не сышліся. Хлопцы ўхвалілі мяне: я паступіў мудра. Чалавеку глядзець у вочы зьвера нельга. У зьвера адразу ж прачынаецца зьвярынае. А чалавек слупянее і як бы зрастаецца з зямлёй. Душа яго праз пяты адыходзіць у зямлю. I невядома, куды яна пойдзе, дзе апынецца.

Гэта мяне і напалохала, а яшчэ больш зьдзівіла і спадабалася. Мне да сьмерці хацелася сустрэцца з маці, яе душой, што пайшла ўжо на той сьвет. Я пра сябе маліў аб гэтым доўгія мае сіроча мулкія ночы. Не, я ня прагнуў і не прасіў у іх сьмерці. Няспынна толькі думаў, чакаў і спадзяваўся. I аніяк ня мог паверыць у незваротнасьць чалавечага паміраньня, а тым больш у канчатковую сьмерць маці.

I як жа я кляў і ганіў сябе тады, што не здагадаўся зазірнуць у вочы зьверу. Адразу ж мог перайначыць усё сваё жыцьцё. Мая душа пайшла б усьлед за матчы-най. Я напаткаў бы яе след і не дазволіў бы ёй пакінуць мяне. Мы б назаўсёды засталіся б разам. Упусьціў сваё шчасьце, а воўка ўжо і сьлед прастыў, даядае недзе ў карчах авечку і ніколькі ня думае пра мяне. Калі толькі мы зноў з ім убачымся?

I з тае пары я даволі доўга шукаў у лесе ваўка, унадзіўся бегаць да калгаснай кашары: а мо ён згадае пра паслухмяную авечку і завітае зноў па яе, і тады я ўжо не ўпушчу свайго шанцу. Але, як гэта часта са мной здаралася, нехта ашчаджаў мяне. Мо й маці з таго сьвету. Бог мілаваў сустрэцца з якім там ні было сур'ёзным зьверам. Хаця выходзіў і на мядзьведзя, на кал яго ў тайзе, што яшчэ дыміўся, але самога мядзьведзя, дзякуй Богу, ужо нідзе паблізу не было. А я абавязкова зазірнуў бы яму ў вочы. Гэта было як насланьнё, навалач нейкая, што не праходзіла і з узростам. Што б ні казалі, а глупства ўсё ж -- хвароба.

Гэта хвароба была неадчэпнай. Хаця я і разумеў, усё разумеў. У вочы зьверу нельга глядзець, бо ён адчувае небясьпеку, думае, што так яму пагражаюць і зараз нападуць. I тады ў ім, нават свойскім, прыручаным і дрэсіраваным, прачынаецца пракаветны інстынкт. I гучыць загад стагоддзяў: апярэдзь і забі сам. Але да ста-расьці я адмаўляўся верыць гэтаму. Мне было цікава: чалавек жа таксама зьвер, такім чынам нашая прырода, чалавека і зьвера, аднолькавая. Мы ж з ім сапраўды адной крыві. У крыві абодвух нас спрадвеку і да сёньняшніх дзён жыве прага забойства. Сіла і спрыт зьнішчэньня. Чаму ж я, апроч інстынктаў, надзелены яшчэ і розумам, па Дарвіну -- прадукт і носьбіт эвалюцыі, павінен саступаць зьверу?

Праверыць сваю думку мне не было на кім. Хіба толькі схадзіць у заапарк. Але мне да болю было шкода зьняволенага зьвера, зьвера ў клетцы. Я ня мог з яго зьдзеквацца, эксьперыментаваць на ім. I ў заапарку я пазьбягаў іудзейскіх вачэй малпаў, вачэй мядзьведзя і ваўка, што праз жалезныя прэнты клетак глядзелі скрозь чалавека, грэбавалі чалавекам, заўсёдна трымаючы ў засмужаных чалавечай жорсткасьцю, павернутых у сярэдзіну сябе вачах толькі свой лёс, свой берлаг, сваю лясную сьцежку.

Я наважваўся бяз сораму і адчуваньня віны глядзець у вочы толькі гадам. Хаця мо і тут ня быў правы. Зьдзек з каго б тое ні было, хто табе ня можа адказаць, нават моўчкі плюнуць у твар, застаецца зьдзекам. Нават калі гэта прарабляецца з падкалодным гадам. Але ў вачах шматлікіх гадзюк, да якіх прыглядаўся, я бачыў толькі пагардлівую пустату. У гадзюк ня мелася нават зрэнак. Адразу і на ўсё вока толькі жоўтая ці зялёная бездань, правал, праз які чалавек, не спатыкнуўшыся, можа ісьці на той сьвет.

Цікавым і прыцягальным мне было і вока сабакі. Толькі мне з імі чамусьці не шанцавала. А мо і наадварот шанцавала. Я ніяк ня мог нарвацца на свайго сабаку, які б паставіў кропку на маёй дасьціпнасьці. Хаця і былі экземпляры -- мароз па целе. Бультэр'еры ці бутлегеры, ратвейлеры, а мо і роверы: пашчу парву і клубам тваім закушу. Але я ішоў на іх, як ідуць да калыскі крыклівага і капрызьлівага немаўляці. I яны, плюю цераз плячо, раз ці два падаўшы голас, падціскалі хвасты, слаліся па зямлі і наравілі прылашчыцца, лізнуць мне руку.

I я з цягам часу пачаў ужо забывацца на сваю хваробу, пачаў губляць, забываць сваё дзіцячае жаданьне. Паразумнеў. Хаця якое там паразумнеў. Гэта, пэўна, адна з самых вялікіх памылак чалавека, што з гадамі ён разумнее. Каб так было, зямля б не ўгіналася ад чалавечай мудрасьці, не стагнала і не сыходзіла кроўю.

Першае сьведчаньне сіндрому старасьці -- дараваньне сабе марна збытых з гадамі надзеяў і спадзяваньняў, страта сораму і маладога, рызыковага глупства, што часам межавала ў табе з авантурнасьцю, а мо нават і з пошасьцю. I абгрунтаванасьць такога дараваньня, такіх стратаў. Панылая, безнадзейная і таму часам агрэсіўная. Бо нельга пазбавіцца адчуваньня, што гэта ўжо конча, незваротна, хаця ты і маніш сабе: ну што тут такога --не зазірнуў у вочы зьверу. Ат, бяды, зазірнуў не зазірнуў. Вось жонцы футра новае трэба, ды кухню б танна здабыць і сьпінагрызаў сваіх у інстытут «паступіць». Во дзе той зьвер, якому сапраўды без бутэлькі страшна ў вочы зазірнуць.

I ты, падобна, ужо і не жывеш. Брыдзеш па раскіслай ад восеньскіх дажджоў дарозе. Па размоклай гліне, з якой ледзь выдзіраеш ногі, столькі наліпла яе на твае чаравікі, таксама ўжо мокрыя, такія ж кіслыя, што і твар твой, і спатнелае цела.

Я яшчэ не дажыўся да такога, але час гэты людажэрны ўжо, пэўна, падчэкваў мяне за вуглом апошняй хаты маёй вуліцы. Бо ўсё менш і менш адгукалася і стагнала душа на бясконцыя перамены надвор'я, наважвалася, не баючыся скразьнякоў і прастуды, выскокваць на двор у дождж і сьнег, страчвала безразважную вернасьць маладому і дужаму глупству, аддавала перавагу ўжо ня дзеяньню, а сузіральнасьці.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 5 678 Следующая ⇒