ЧАС ПЯРЭВАРАТНЯ, 6 страница

Хуценька абабег круга кабылкі, спытаў, як выгаварыў:

- Хто?

Слухаць жа адказ не пажадаў, пачаў загадваць:

- Зрабі палыновы венік, знайдзі вядро і бяжы да крыніцы па ваду. I каб данёс вядро поўнае, не расплюхаў ні кроплі... Перагаварылі, перагаварылі. А мо яшчэ і ня позна...

Што хлопчык-дзядок рабіў з кабылкай, калі вярнуўся ад крыніцы з венікам і вадой, ён бачыў толькі здалёку і назіркам, бо дзядок забараніў яму стаяць побач. Той тройчы абышоў вакол кабылкі, два разы працёр ёй скуру палыновым венікам, а на трэці круг пачаў акрапляць яе палыновай вадою. Рэшткі вады ў вядры, нешта пашаптаўшы над ёй, аддаў яму, папярэдне толькі спытаў:

- Запомніў, хто гэта быў?

Ён не зусім зразумеў, але хітнуў галавой.

- Запомні і перасьцерагайся, - сказаў дзед. - А ваду і венік вынясі за аселіцу, за крыж на ростанях і памый, пашаруй венікам камень ля дарогі.

Ён так і зрабіў. I калі вярнуўся, кабылка яго ўжо стаяла на нагах і скубла траву, а хлапчука-дзеда і сьлед прастыў. I больш ён яго нідзе і ніколі ня бачыў, хаця шукаў, і памяць, што пачынала прачынацца падчас сустрэчы з тым дзядком, стараўся абудзіць. Але ўсё было дарэмна. Адзіны толькі раз, і то ня ведае ці на самой справе, ці здалося, - пачуў яго голас.

Ён ужо быў жанаты, дзеці былі. I запала на яго жанчына, галоўны ветэрынар калгасу. Нічога кабетка, з жыдовачак. Баявая, вёрткая, учэпістая.

-Ай-я-яй, а які вы дужы, а які вы... а такі вы... I які ў вас ладны вазок, а які конік...

Ён і пасадзіў яе ў той вазок і павёз у поле. Ні то ў грэчку, ні то ў жыта. Думаў: і ў грэчку, і ў жыта. А кабылка ўсё перайначыла: была яна вельмі натурыстая. Ледзь толькі што не па ёй, можаш спыняць, распрагаць і хадзіць пешшу. Так атрымалася і тады. Ён, як на грэх, забыўся расцугляць кабылку. А ёй край не падабалася хадзіць зацуглянай. Стаяць яшчэ нічога, трывала і ціхай хадой ішла. А ўжо ўподбег, ня кажучы пра галоп, засьлеплівала яму вочы. На самой справе неадкладна трэба было заплюшчвацца. Бо кабылка, як спецыяльна, неяк адмыслова падскоквала, падкідвала ўгару азадак, падымала хвост і пускала такі струмень... А на бягу, ды калі яшчэ па ветры, і тварам -да яе... Можаце самі ўявіць, што і да чаго.

Так яно было і тады, калі ён з жыдовачкай выправіўся ў жыта ці грэчку. Хацеў з шыкам, з вецярком уляцець туды, каб каласы леглі на два бакі і не падняліся, каб грэчка раней часу адцьвіла і на крупнік крупы высьпелі. Але толькі калыхнуў лейцамі і ляпнуў імі па баку кабылкі, закруціў над галавой пугай і фарсіста стрэліў ёю ў паветры, - жыдовачка западскоквала на мяккім сядзеньні і забіла ў ладкі - кабылка нібы ўзьляцець уздумала, ускінула пярэднія ногі і адчыніла адзаду краньцік. Ды ня краньцік, а пажарны кран, падобна, крутнула. Такі напорны струмень абрынуўся на іх ужо засьмяглыя целы, што абодва яны адразу ж аказаліся мокрымі з ног да галавы. I ня проста мокрымі, а сьмярдзюча-мокрымі - ці то конюхі нечым напаілі кабылку, ці то яна сама так паспрыяла ім.

I само сабой, якое тут жыта, якая тут грэчка. Тут бы адмыцца ды прасохнуць, прачхацца. У кабылкі - як сапраўды пажарная бочка замест чэрава была. Яна ішла галопам і палівала, і палівала сваіх ездакоў, запальвалася сама, але астуджала іх. Ён, як кожны, хто меў справу з жывёлай, валамі і коньмі, ведаў, што тыя іншым разам, як кажуць, ідуць у разнос. Сьмертны, да згубы, да страты саміх сябе. Нават самыя рахманыя, калі прыпячэ ім - як і людзі, тыя ж беларусы, калі аб'явіцца нейкі Гітлер і трываць яго ня мае ўжо аніякай рады - тады яны разьбіваюць да званьня ўсе вазы, рвуць збрую і нясуць, нясуць сябе на той сьвет і мёртва падаюць у каляіну. А людзі, як Гастэла, ідуць на таран, кладуцца на амбразуры, заціснуўшы ў зубах вырваную з гранаты чаку, з голымі рукамі кідаюцца пад варожыя танкі.

Але яму здавалася, што такое больш уласьціва мужчынскаму роду. А каб жаночы, каб тая ж кабылка? Яна прынесла іх да рэчкі і тое, пэўна, добра. Як толькі вада дасягнула падбрушша, упала на ўсе чатыры нагі, і вазок не дазволіў плыні разьвярнуць яе і зацягнуць у вір.

Жыдовачка моўчкі саскочыла ў ваду і не азіраючыся ні на яго, ні на кабылку, - толькі ўсё ж падняла спаднічку і даволі высока, але яму ўжо было не да таго, - пайшла да берагу. I пешкі - у сяло. А ён пачуў знаёмы, ужо напаўзабыты голас:

- Перасьцерагаў жа, перасьцерагаў цябе, чалавеча. Глядзі, каб ты не загнаў сам сябе, як калгасная кабыла. Але яна яшчэ можа вярнуцца, бо ня мае задняй памяці. У людзей жа гэтая дарога ў адзін канец. А ты слабы на ногі. Не забывайся, каб не прыйшлося, чалавеча, нанава вучыцца хадзіць.

I вось зараз ён, як сапраўды нанава вучыцца хадзіць. Пасьля тых танцаў, што абышліся без яго, ногі амаль зусім адмовіліся яму служыць. Кожны крок, нават да ветру, быў як на той сьвет. Доктар прапісаў нейкія ўколы. Да таго гарачыя, што ні ўседзець, ні ўлежаць. I ён вырашыў устаць і ісьці. Куды вочы глядзяць, куды пускае яшчэ зямля. Дзе ёсьць белы сьвет. Ісьці праз гэтае сваё не магу, гарачы боль, і ня толькі ў нагах - усюды, дзе было яго цела. Бо мо дзякуючы болю, абязножанасьці спазнаў і адчуў ён вялікую асалоду дарогі, шляху-сьцежкі, іх разумнасьць і наканаваную прыдатнасьць чалавеку. Шчасьце ня меншае, чымсьці дараванасьць каханьня і нараджэньня першага дзіцяці і ўнука. Ня менш, чым долю мець сваю хату, свой кут - шчасьце мець магчымасьць ісьці. Ступаць па мяккай зямельцы, па выпнутых на ёй каранях бясконца мілых і дарагіх маўклівых, але слова маючых хвояў і асінаў. Па ашчаднаму да яго ног, ног кожнага чалавека і нават зьвера пругкаму, з розным адценьнем фарбаў у розную пару году і ўзросту чалавека моху. Зялёнаму ці падзялененаму з сінімі вочкамі зязюлінага лёну; беламу, моху грыбному -пясчаных хвойных узгоркаў; сівому збарадзеламу - верхавых балотаў са сьціплымі бліскавіцамі пасьпелых у іх самоце журавінаў.

Як ступаючы па самім сабе, ён ішоў па зямлі, па шашы, палявой дарозе, лясных сьцежках і трохі наракаў на Бога, што ён перш-наперш адбірае ў чалавека тое, што яму больш да спадобы. I якая ж трапнасць стрэлаў Творцы. Чаму і адкуль такая трапнасьць, няйнакш кожны чалавек наводзіць руку Усявышняга, выбірае сабе самае жорсткае пакараньне, у параўнаньні з якім сьмерць - збавеньне, бо за ёй на гэтым сьвеце ўжо нічога для чалавека няма. Ні салодкага, ні горкага. А вось адабраць пры жыцьці, цьвёрдай памяці і ясным розуме самае дарагое... I што цікава, толькі праз незваротнасьць, праз Божую кару чалавек уключае мазгі. А да таго жыве, што бязмозглае стварэньне, камаром ці мухай, якой толькі і дадзена, каб пладзіць заразу, есьці і класьці на той жа хлеб надзённы ўсяго існага, у тым ліку і чалавека, засыцць яму сьвятло. Класьці ня толькі на шыбіну ў вакне, поскудзь, але і на электрычную лямпачку. Нават на электрычную лямтшчку. I не прыпякае ёй...

Нешта зацягваецца ягоны шлях. Ён даўно ўжо сышоў з шашы. Легкавікі затлумілі галаву. Вядома, замежныя. Нашыя не такія нахабныя. Не падкрадваюцца неўпрыкмет, як гэтыя. Раўнуць дык раўнуць - ужо здалёк чутно. I гудуць, пагудваюць, страляюць, наязджаюць доўга-доўга - папалуднаваць можна. А гэтыя форды і мерсы, а яшчэ ўсякія хакамады - блісь, блісь, блісь, так іх за нагу. Зьнячэўку выхопліваюцца, як галавешкі ці чорныя кулі пекла з ніадкуль у нікуды зьнікаюць, дзяруць, растрэльваюць час і прастору. Прастору, пэўна, ужо будучыні, таму і чамярэе галава, што дабывае свой век у мінулым, напрыканцы другога тысячагоддзя.

Вось таму ён і збочыў з шашы, каб чорны рой хуткіх шэршняў і трутняў не ганяў яго, што цуцыка, па асьпіднай мёртвай костцы зямлі, па перакуленым далёка наперадзе і ззаду асфальце. А неўзабаве сышоў і з абочыны: высыпаная гравіем, яна была жорсткай для яго ног. Наперадзе, па правую яму руку, ужо відзён быў указальнік нейкага населенага пункту, хутчэй за ўсё вёскі, якая хавалася недзе ў лесе, бо хатаў каля шашы ня мелася.

I ён сьцежкай, бы па вяроўчыне ці кладцы, якую пракінулі сабе пад ногі гонкія, хаця і даволі плячыстыя хвоі, памкнуў у тую невядомую яму лясную вёску, загадзя радуючыся блізкай сустрэчы з незнаёмым, але прывабным ужо яму чалавекам, яго жытлом, садам, полем, агародам. Усім тым, што заўсёды несла яму адчуваньне навізны, бясконцасьці і разнастайнасьці жыцьця. Дзеля чаго ён і сёньня падняўся на свае хворыя ногі і прымусіў іх падпарадкоўвацца дарозе, няспыннасьці чалавечага шляху. Дзеля чаго ён згадзіўся ехаць у гэты, па-сутнасьці калгасны, санаторый. Пуцёўка ж амаль бясплатная - дзесяць працэнтаў ад сабекошту. А што такое дзесяць працэнтаў пры яго ваеннай пенсіі... Дзякуй Богу і Іосіфу Вісарыёнавічу, а сёньня дык і Аляксандру Рыгоравічу. Адзін выхапіў яго з вясковай ваеннай і пасьляваеннай галечы і жабрацтва, дараваў сытнае гарадское жыцьцё, другі - прызначыў добрую пенсію і спраўна выплочвае яе. I ён сёньня ў сваёй вёсачцы, што зноў так імкліва наблізілася, упала ў пасьляваеннае жабрацтва, ці ня самы заможны, хаця і часткова бязногі чалавек. Але, зноў жа, дзякуй гэтай бязногасьці-карміцельцы. Дзякуй яшчэ раз і табе, Аляксандр Рыгоравіч, за тое, што даеш магчымасьць лячыцца ў санаторыях.

Праўда, магчымасьць гэтая, калі ён убачыў санаторый, ня вельмі яго ўзрадвала. Ён мо яшчэ б і прыплаціў каму, каб толькі пазьбегнуць такой ласкі. Гэта быў сток, зьліў і адстой людскіх няшчасьцяў, бедаў і хваробаў. Вырашылі, пэўна, усё ж дзесяць працэнтаў ад сабекошту. Санаторый быў ня здольны прыняць і зьмясьціць у сабе адразу столькі вясковага і гарадскога, чарнобыльскага, у большасьці дзіцячага гора, калецтва і абяздоленасьці былых малалетніх вязьняў фашыстоўскіх канцэнтрацыйных лагероў і такіх, як ён, проста зьнядужаных ад вайны, вольнага жыцьця і прымусова добраахвотнага шчасьця.

Гэта была незажывальная чалавечая рана на целе яшчэ жывых, але ўжо прыгавораных да пракаветнай непазьбежнасьці пакутнікаў. Рана, нябачная сьвету, адведзеная, прыхаваная ад людскога вока, прыкрытая пасьляваеннымі пасадкамі хвойнага лесу. I санаторый нагадваў нешта таксама даўно і закарэла-хворае, і напаўастылае. Яго нутру хранічна не хапала цяпла. Галоўны стары корпус яшчэ так-сяк абаграваўся. Кацельная рабіла на заўсёдным паліве-салярцы ці мазуце. А ўсе шматлікія больш позьнія пабудовы і надбудовы былі пераведзеныя на новы кацёл, які тапілі абрэзкамі і тырсой з лесапілкі, што знаходзілася непадалёку. I ад той тырсы і абрэзкаў да пакояў катэджаў і карпусоў дасягалі толькі халодныя дрыжыкі. I ў санаторыі ўвесь час нешта рвалася, калацілася і зьнікала.

Па ўсім, насьпела неабходнасьць рабіць з ім нешта радыкальнае, хірургічнае, а не макіяжыць, наводзіць касьметыку і бясконца рэанімаваць у чаканьні нейкага цуду - само загоіцца ці адпадзе. Але менавіта на гэтым трымаўся ня толькі санаторый, усё навокал - ад вёскі да гораду, раёну, вобласьці і сталіцы - уся краіна. Як пачалі пры Хрушчове яшчэ, каб некуды рухацца паравозу, разьбіраць адзаду рэйкі і пераносіць наперад, так і па сёньняшні дзень разьбіраюць. I едуць, едуць, едуць: " Наш паровоз, вперед лети... "

Хворы, але з прыгожым фасадам, асфальтаванымі дарожкамі, драўлянымі скульптурамі ўзбоч іх, альтанкамі з карункавай разьбой па дрэве, санаторый зімой і летам папаўнялі, насычалі хворымі людзьмі, падкормлівалі па разнарадцы гэтых выпхнутых на папраўку здароўя калекаў грашыма ад розных дабрачынных фондаў. Такім чынам рана накладвалася на рану, адна хвароба на другую - убоства атрымлівалася неверагоднае, але нябачнае сьвету і ўмела прыхарошанае.

I што самае дзіўнае, амаль што немагчымае - гэтае ўбоства, падфарбаванае, напарфумленае, гэтая схаваная ў партызанскім лесе жывая рана ўвесь час ня толькі смылела, гнойна злавалася, але і спрабавала сутаргава весяліцца. Штодзень, ці, праўдзівей, штовечар санаторый ладзіў танцы. Танцы, танцы, танцы. Да іх рыхтаваліся ўжо на самым пачатку дня. Жанчыны запасаліся парфумай - тынкоўкай, мужчыны - гарэлкай.

I гэта яшчэ адно тлумачэньне, чаму ён прымусіў сябе падняцца на ногі і сысьці богведамакуды.

Але ж куды гэта ён ідзе, куды чэрці нясуць яго? Куды гэта, як пятлёй, уцягвае яго лясная пакручастая сьцежка? Ужо даўно ён павінен быў сустрэцца з вёскай, што падала яму знак на шашы. Знак падала і схавалася, нібы распачала гуляцца з ім, як скрозь зямлю правалілася. I лес пайшоў, здаецца, не зусім зямны. Хвоі і раней былі на дзіва прыдатныя чалавеку для якой толькі пажадаеш патрэбы: і на труну, і на лодку, і на сталярку. А тут стаяць як прыхадні нейкія з далёкага нябыту: неахопныя - у тры ці больш абдымкаў, зубрына-бурыя, такія ж няўклюдна шурпатыя, каравыя. Вока на іх адпачывала, у той жа час нечага палохалася, перасьцерагалася. Параненыя былі, хварэлі хвоі. Падсочаныя. Прыгавораныя да вынішчэньня - гэта заўсёды так робіцца. Перад тым, як сьсекчы хвою, з яе выцягваюць усе гізунты, забіраюць сок, смалу-жывіцу. Мо і правільна. Толькі правільнасьць гэтая не зусім людская: укарочваецца век ужо сьсечанага расьпілаванага на дошкі й брус дрэва. Укарочваецца і завешчаны век самога лесу, бору. Першым пакідаюць яго грыбы, потым мурашкі са сваімі мурашнікамі. За імі сыходзяць птушкі, зьвяры і, як ні дзіўна, дабрыня, лагоднасьць да ўсяго жывога і жыцьця. Пасяляецца і пачынае раскашаваць і баляваць набрыдзь, нежыць, што скарачае ўжо век ня толькі бору, ня толькі дрэву - самой зямлі. Страх і трывога.

I яму падалося, што ён чуе жалобны стогн зямлі. Стогнуць хвоі, стогнуць бугры, на якіх топчуцца хвоі. I пад зямлёй нехта асуджальна ўздыхае і ўгневана варочаецца. Ён не пасьпеў прыдумаць, хто б гэта мог быць, як выйшаў на могілкі. Вельмі нечакана і непажадана. Менш за ўсё яму б хацелася бачыць перад сабой могілкі. Але яны паўсталі перад ім як нешта толькі што народжанае ці тагасьветна адроджанае. Выйшлі з-за трох хвояў, якія зрасьліся між сабой і засьцілі яму сьцежку. I ён вываліўся са сьцежкі праменька на нібыта сьпецыяльна для яго пастаўленую, пацягнутую блакітнай фарбай лаўку.

Толькі сядаць на яе не захацеў. Адмахнуўся нават і перахрысьціўся, як ад нячыстай сілы. Прытуліўся плячыма да рэдкага ў гэтым бары граба, да дрэва, якое з дзяцінства паважаў і трохі нават пабойваўся, бо не адчуваў яго і не разумеў: навошта яно дадзенае чалавеку. Граб не дапускаў да сябе птушкі і нават вавёркі. I быў цьвёрды ў гэтым, наогул не па-мясцоваму, не па-тубыльску цьвёрды. Яго ня надта брала поскудзь. У ім рэдка зьяўляліся, выгнівалі дуплы, бо граб трымаў свае парасткі, сукі, як, мо, трэба трымацца свайго, пэўна, і тутэйшаму чалавеку, а не дазваляць валіць сабе на галаву кожнаму, хто мае такія-сякія крылы ці пахваляецца, што іх мае. I яшчэ адная адметнасьць гэтага дрэва, адзнака яго моцы, сілы: зімой у маразы, калі яго спрабавалі сьсекчы, граб злосна, снапамі сыпаў іскрамі. Што найболып уражвала: падумаць толькі і пазайздросьціць -нікчэмнасьць нікчэмнасьцю, а як змагаецца за сябе! Не паддаецца нават сталі, сякеры. I сьсечаны здольны адпомсьціць свайму губіцелю. Сагрэць, згараючы да шчэнту ў печы, усыпіць і ўсыпіць сьмяротна, мёртвым сваім духам, чадам.

Цяпер жа, ён адчуваў гэта плячыма, усім целам, ад граба ніякай пагрозы яму не сыходзіла. Здаецца, нават наадварот, лёгкае далікатнае спачуваньне. Нібыта дрэва адчувала яго загнанасьць, тое, што ён хворы на ногі. Імкнулася зрабіць яму палёгку, крыху падацца назад, каб ён мог болып нахіліцца, утрымлівацца на ім як бы навісу.

Так ён і трымаўся. Мімаволі. Бо вельмі ж вялікія, неахопныя яго вокам рас-пасьцерліся перад ім, на першы погляд, зусім звычайныя вясковыя, лясныя могілкі. Неагароджаныя, пад аховай і вартай пракаветнага бору. Хвоі расьлі і на саміх могілках. I стаялі сярод крыжоў і помнічкаў з мармуровай крошкі таксама падсочаныя, што абурыла і ўгнявіла яго да новага гарачага прыступу невыноснага болю ў нагах. Вось жа нелюдзь дык нелюдзь, падумаў ён, каб табе труну зрабілі з гэтых могілкавых безабаронных дрэваў. Дрэваў, што прыналежаць ужо нябожчыкам, старым, якія адпачываюць у іх цяньку, і маленькім дзецям; што, па-ўсім, не нагуляліся, не нацешыліся на гэтым сьвеце, а цяпер усьцешваюцца хваёвай шышкай, бурштынавай смолкай. Гаспадар, хто толькі твая маці, хто твой бацька, і ў якога чорта ўдаўся ты, здатны і ласы нават і з дзярма вяршкі здымаць?

Але ж куды гэта прывялі яго хворыя ногі, адпасьці б ім, ня ведаць бы яму такога шляху. Рана яшчэ, рана. У тым, што могілкі неагароджаныя, няма нічога дзіўнага, яны амаль паўсюль такія. У мясцовых уладаў, у сельсаветаў няма грошай. Няма жывой капейчыны нават для жывых, а мёртвыя ў зямлі вытрываюць і так, ім ужо ўсё роўна.

Няма нічога дзіўнага і ў тым, што так багата маленькіх і спарахнелых крыжоў. Бацькам не па заробку даглядаць магілы сваіх дзяцей, хай Бог, анёлы пра іх клапоцяцца. Памяць жа сваіх бацькоў жывыя шануюць. Ставяць каменныя крыжы, мармуровыя помнікі. Усё амаль як у горадзе. Толькі там вялікія людзі і грахі іх вялікія, і таму адмольваюць, аплочваюць іх на могілках вялікімі грашыма. А тут маленькія людзі, маленькія і правіны зямныя, маленькія грахі, і пагэтаму такія ж някідкія і танныя ім крыжы і помнікі, у каго на што, на якую памяць хапае. Толькі вось нябожчыкаў нешта занадта. Перабор, лішак нябожчыкаў.

Ён пакінуў ужо граб і ішоў уздоўж могілак, прагнучы як мага хутчэй разьвітацца з імі, мінуць. Але яны не адпускалі яго. Нібыта трымалі знарок, быццам некім быў дадзены загад ім залучыць яго сюды і пакласьці сярод свойскага яму люду, ці паставіць, як стаяць яго равесьнікі, вылепленыя з бетону і цэглы, з бетоннымі аўтаматамі ў насьцярожаных руках. Аўтаматамі нацэленымі, здаецца, ня толькі на нябожчыкаў, але і на яго, жывога яшчэ нябогу, ці мо таго, хто нябачны жыў у ім усе яго доўгія і сумныя гады на Зямлі.

Ён амаль ужо бег, яму здавалася, што бяжыць, так падсьвядома прагнуў ён вызваленьня ад могілак. Мільгалі ўваччу крыжы і абяліскі, куляліся і рассыпаліся ў друз маленькія, дзіцячыя крыжыкі. I не заўсёды толькі таму, што ён наступаў на іх: яшчэ толькі ў прадчуваньні яго, у набліжэньні да маленькіх і, як правіла, парослых збуцьвелай травой забыцьця дзіцячых магілак.

" Ды што гэта? Няўжо тут уся вясковая калгасная Беларусь пахаваная, -думаў ён, не знаходзячы ў нагах супраціўленьня магільнай траве. - Калі ж гэта толькі кончыцца, ці ёсьць у нашых могілак канец, калі толькі зьлітуецца над намі наша бязбожнае неба. Гэта ж колькі трэба народу, каб запоўніць столькі магілаў, спатоліць сьмерць? " I ён ужо быў згодны ўпасьці тут, на чужой зямлі, сярод чужых людзей. Яны былі яму зусім ужо і не чужымі. А ў нечым дык нават і роднымі. Бо ён сам быў з іх. I зямля гэтая была ўсё ж яго. I якая розьніца, дзе спачываць старым касьцям, бо з краю ў край, наперадзе і адзаду адны толькі могілкі, і нічога апроч гэтых могілак на сьвеце не існавала. Не было, ня мелася нічога.

3 адным толькі не магла пагадзіцца яго вясковая сялянская натура: упасьці і сканаць на могілках. Гэта было падобна да праклёну. Такую сьмерць наўрад ці яму хто даруе. I перш-наперш ён сам сабе не даруе. Бо гэта ўсё ж хутчэй распуста: прыйсьці самому на могілкі, легчы і памерці. Больш прыстойна званьню чалавека паміраць чыста і сярод чыстага: у полі і лесе. За плугам ці нават на дрывотні з сякерай у руках. Хаця сёньня на сьвеце ўсё больш заручаных са сьмерцю дзяцей. Яны не саромеюцца паміраць гуляючы, у блудзе. Нячыста, брыдка, як і жывуць. Але ён так нязгодны. Ён так не дамаўляўся. I таму паўстае: не і не.

А калі ўжо яму гэта наканавана, то хай хоць вочы напасьледак ня ўбачаць такога.

Ён заплюшчыўся і нейкі час брыў на могілках невідушча. I было дзіўна -нідзе не спатыкнуўся, нідзе не зачапіўся за крыж ці магільную агароджу, не набіў гузака, сутыкнуўшыся з дрэвам, хаця пошум хвой над сабой чуў выразна.

Гэта так зьдзівіла яго, што ён вымушаны быў спыніцца і расплюшчыць вочы. Ніякіх могілак перад ім не было. Ён падумаў, што гэта толькі прымроілася яму, што ён трызьніў ад болю. Але калі павярнуўся назад, зноў убачыў могілкі. Толькі яны яго цяпер не палохалі. Ён мінуў іх, прайшоў праз іх. I трэба было ісьці далей. Толькі - куды? Куды ідуць людзі, выходзячы з могілак, што былі на ўсю зямлю і неба, куды ад іх?

Хаця гэтае пытаньне, калі падумаць, і не такое ўжо і складанае. Калі ёсьць могілкі, то недзе побач павінны быць і людзі. Чалавек ня любіць далёка адыходзіць ад магілы. Ён прыпнуты да яе ўжо назаўсёды, як толькі паставіць некаму са сваіх крыж. Паставіў і ўсё - прышпілены тым крыжом да роднай зямлі і да ўласнай магілы як стрыножаны конік на ланцугу ці вяроўчыне на выгане за вёскай. На крыжы, пад крыжом, за крыжом.

I лепшае сьведчаньне гэтаму - рэчка наперадзе. Толькі аднае і розьніцы, што зусім не чалавек імкнецца да рэчкі. А яна, рэчка, бяжыць да яго, цячэ пад яго, як пад замшэла ўляжалы камень. Мые, спатольвае смагу няспыннай плыньню. Вечным цёкам водаў Леты надае ўражаньне, ілюзію, што гэта не яна, рэчка, рухаецца і рупіць чалавеку, а чалавек дбае пра сваю будучыню і будучыню сваіх нашчадкаў, пракопвае і пракопвае ім новае рэчышча, жыватворыць.

Толькі, па-ўсім, гэта рэчка не была жыватворнай, хаця і імя ёй, ён прачытаў на слупе, Рухавая. Рэчка зусім не адпавядала свайму імені, бо была вельмі ўжо праменькая. А ўсім і кожнаму вядома, што здольнае выпраміць і гарбатага. Падобна, так выпрамілі тут і рэчку. Глыбіня ў ёй засталася, і цёк вады захаваўся, толькі быў ён, цёк той, чорны. Чорная вада, як учарнелая ад болю застойная кроў, сплывала па чорным рэчышчы ў чорны яшчэ па гэтым часе альховы лес, нібы недзе ўзарала хворыя палеткі хворага краю і хацела прыхаваць гэтую хваравітасьць. Пазбавіць ад яе людзей і зямлю, уздымала, падхоплівала глебу і несла яе ў нябыт. Сьпяшалася, нібы ведала, шго ў яе ўжо няма часу, закончыўся ці канчаецца яе век, век усяго існага тут. Непадалёку ад могілак яна адна засталася жывой. Адзіная, апошняя рэчка на гэтай зямлі. Мо нават рэчка тых небарак, нябожчыкаў, магілы якіх ён толькі што мінуў. Іх адзіная, тагасьветная ўжо радасьць і суцяшэньне. I рэчцы наканавана пазбавіць нябожчыкаў ужо і глебы, зямлі.

Ён праз хісткі масток, наладжаны з кладак, тоўстых распластаных надвая хваёвых калодаў, перайшоў рэчку - крыху толькі затрымаўся пасярэдзіне, імкнучыся ўбачыць, разглядзець у чорнай плыні ракі нешта жывое. Вада была мёртвай і ўцягвала, уцягвала яго ў сваю плынь. Клікала і чаравала, нават вабіла і загадвала падпарадкавацца ёй. Але ён устояў. Сыйшоў.

Ступіў на другі бераг ракі, з якога ўжо бачылася нешта жывое. Не, ня вёска, ня хаты і нават ня іх коміны: шэрая, суровая нітка электрычнага проваду. Павучына тонкая здалёку і ў нябеснай высі, здаецца, ненадзейная, дрогкая, ён адчуваў гэта - наогул стаў вельмі ўспрымальны, як толькі перайшоў рэчку, ступіў на другі бераг, - пругкая ад прытоенай у ёй сілы і невядома кім ніспасланага і неймаверна закрытага, патаемнага жыцьця.

Скіраваны тым трымклівым провадам, ён неўзабаве выйшаў і на вёску. Але па першасьці яму здалося, што ён зноў трапіў на могілкі. Бо раней за хаты на ягоным шляху паўстаў сад. Мёртвы сад ці сад мёртвых. Не, ён быў ня высечаны, ня высахлы, нават зімой і маразамі не прыхоплены. Зьдзічэлы. I паныла маўклівы, як недагледжанае, а мо і кінутае бацькамі дзіця, што страціла ўжо ўсё людскае, а конча зьвярынага не займела.

Як ні дзіўна, садовае дрэва, пэўна, больш чуйнае за ўсё іншае жывое на сьвеце. Яно чуе і бачыць усё далёка наперадзе сябе, мае слых і зрок на мінулае, таксама прадбачыць і будучае. I існуе, жыве, здаецца, больш ня сёньняшнім мітусьлівым днём, а жыцьцём сваіх папярэднікаў ці не народжаных яшчэ нашчадкаў. I гэтыя нашчадкі, а разам з імі, падобна, і далёкія папярэднікі-прашчуры, што ўжо існавалі яшчэ да Адама і Евы, абудзіліся ў яблынях і грушах. Іх голае і сухое гольле сумна суседнічала з нахабна ўчэпістым і чырвона набраклым ужо вясной, вытыркнутым, што шыла ў неба, дзікім. Мо таму ствол дрэваў шурпаціўся і каросьліва лушчыўся. Плакаў адмерлымі ўжо ў ім сьлязьмі.

Сад, як і могілкі, быў бясконцы, нібы пасаджаныя не адным чалавекам, гаспадаром, і нават не калгасам, а ўсім сьветам. I дрэвы не лягчаліся, як па сёньняшняй завядзёнцы, былі ня карлікавыя, недарослыя, па-заечы палахліва прыціснутыя да зямлі, на жыцьцё і спажыву толькі аднаму пакаленьню, сабе, свайму хціваму чэраву, а разьлічаныя на доўгі век, на будучыню, унукаў і нават праўнукаў. Сапраўдныя, яшчэ садовыя дрэвы, а ня зьведзеныя і выведзеныя зьнішчальнай, хіжай і прагнай існасьцю хуткаплыннага і бяспамятнага сёньня.

Хата, да якой ён нарэшце выцерабіўся са зьдзічэлага саду, хатка, якая нечакана паўстала перад ім, аказалася зусім маленькай, нібы сад прыдушыў яе, увагнаў у зямлю, яна пусьціла там карані і толькі павінна яшчэ вырасьці. Калі ён наблізіўся да яе, зразумеў: гэтай хаце ніколі ўжо ня вырасьці, як не паўстаць з таго сьвету, пэўна, і яе гаспадару.

Гэта было ўжо назаўсёды пакінутае чалавекам жытло. Хаця каля спрахлага і праваленага парогу стаяла маленькая місачка, па ўсім, для ката, а крыху наводдаль пад зяўрыстай дзіркай сабачай будкі валялася крывабокая, зьедзеная часам каструля. На рагу хаты была прыбітая некалі чырвоная, а цяпер няпэўнага колеру зорачка, хутчэй белага, як сімвал нейкай белай няпэўнай дзяржавы.

Вецер наскрозь прадзімаў хату праз выбітыя і патрушчаныя шыбіны і крычалі, крычалі недзе мо ў глыбі сяла, а мо і з таго сьвету нябачныя яму пеўні.

Ён міжволі заплюшчыўся, як зусім нядаўна на могілках, і паклыпаў прэч ад саду, што, здавалася, цягнуўся да яго гольлем, імкнуўся схапіць і ўтрымаць. I пакаціць сярод сваёй дзічыны. Прэч ад хаты, у якой, па ўсім, жыў яго брат, салдат-франтавік, аб якім паклапацілася толькі зямля, а сам ён ужо ня здолеў. Пакінуў на зьдзічэньне свой сад, хату з катом і сабакам і пайшоў даваёўваць на той сьвет.

Ён ужо думаў толькі аб адным, як бы гэта з заплюшчанымі вачыма, заба-раняючы сабе слухаць пошум старога саду і журлівы шолах скразьнякоў у асірацелай хаце, мінуць гэтую прыгавораную да тагасьветнасьці хату і выбіцца зноў на шашу. Але на той час гэтага яму было ня дадзена.

Толькі разьвітаўся з франтавіком-садаўніком, яго садам і хатай, нават, здаецца, з вёскай, у якой той жыў, як пайшла, пацягнулася ў шэрую далеч вёска новая. Падобна, паміж імі не было аніякай і мяжы: толькі тры кусты лазы ды перасохлы ручай. I вось ужо зусім іншае жыцьцё. Хаты былі ня ў прыклад той, што зьбіла яго з тропу, і блізка - не радня і не раўня. Амаль усе на даволі высокіх падмурках з бетанаванымі пад'ездамі і сьцежкамі пад самы ганак, некаторыя і ня так даўно ашаляваныя - фарба яшчэ ня выцьвіла і не пачала аблазіць.

Але на ўсё ня надта і малое сяло яму сустрэлася толькі двое жывых. Два жывыя чалавекі. 3 хаты, падобнай і ў гэта вясновае няўчасьсе, калі прырода пазяхала, ня ведаючы, прачынацца ці зноў класьціся спаць, хата, што лялька, з чыста вымеценым падворкам, сьвежавымытымі вокнамі пад чысьцюткім блакітам аканіцаў, агародам з дагледжанымі і паднятымі, ускапанымі па восені яшчэ градамі, з такой вось хаты, лялі і цацы, выйшла жанчына. Вельмі да пары зьнешне сваёй хаце: сама цаца і краля, хаця ўжо і добрага веку, але фігурыстая, кашчавая і, як ён падумаў, па-сялянску цягавітая. Калі б яшчэ запрасіла яго ў хату, па ўсім адчувалася, мужчыны ў хаце няма, - акуратнасьць была вытанчаная і адмыслова жаночая, з налётам нават нейкай грэблівасьці, адчужанасьці да моцнай палавіны чалавецтва, - ён бы з задавальненьнем папіў гарбаты. Толькі яна яго нават і не прыкмеціла: ці адвыкла ўжо ад людзей, ці залішне ганарыстая.

Другім чалавекам, што сустрэўся на яго шляху, як на неўрадлівай ніве: ад коласу да коласу не чуваць і голасу, так і тут ад адной жывой істоты да другой можна пазьбіваць ногі і здарожыцца - быў зусім стары вясковец. Ён ужо стаміўся абурацца тым, што вясна, сяўба на носе, а ніхто і ня дбае. Ніхто не спраўляў звыклай гэтай пары работы, хаця гной з багата якіх хлявоў быў павыкіданы ўжо. Ён прынюхаўся: гной ляжаў на падворках, але ні з аднаго хлява не наносіла жывога - ні каровінага, ні парасячага дыханьня і паху. Зразумеў: хлявы, як і хаты, - пустыя. Адно толькі званьне: хлеў, хата, вясна, гной - адвечны сялянскі клопат. Няма ўжо яго, няма. I тут нечакана для самога сябе на адным з падворкаў убачыў звычайны сялянскі воз. Як ён яму ўзрадваўся. Яму і тром новым, сьвежавыструганым сьпіцам на адным з пярэдніх колаў. I каля таго возу, каля таго кола завіхаўся стары, з адной рукой.

Ён хацеў падыйсьці да яго, паціснуць руку. I зрабіў ужо крок. Але прыпыніўся: чаго гэта ён будзе бянтэжыць чалавека. Робіць сабе, хай робіць на здароўе. I, каб не перашкодзіць таму старому, пракраўся міма яго на дыбачках, як злодзей, як нешта ўкраў ці хацеў ўкрасьці. Хаця, на добры лад, яму і карцела нешта ўкрасьці, век такі ішоў - сёньня хто ня злодзей, той і не гаспадар, не хадзяін у сваёй хаце.

Але тут паўсюль была надзейная варта, што перасьцерагала таго хадзяіна, спыняла яго і адводзіла яго руку, заступала дарогу да чужога. Варта безабароннасьці пустых хатаў, іх бездапаможнай сьвятасьці, вялікай і, лічы, мёртвай ужо крыўды. Гэтая крыўда прачытвалася і крыкам крычала на кожным кроку з прастуджаных хатаў, крыж на крыж забітых дошкамі вокнаў, з іх глыбіннай цемры, якая пасялілася ў пакінутых хатах ужо навечна, у іх адцураньні ўсяго чалавечага, а таксама жывёльнага. Пры назапашаным для той жа жывёлы сене, што яшчэ зараз стаяла ў стажках і ляжала ў копах каля апусьцелых выпетраных хлявоў. Дзе-нідзе, праўда, яны яшчэ сьвежапаскубана адблісквалі і залаціліся, хаця і вельмі неахайна, паміральна. А ў большасьці стажкі і копы былі не мінулага нават году саломы і травы, учарнелыя і ўжо бліжэй да зямлі ў сваёй перапрэласьці. Дух ад іх ішоў ужо атрутны і нясьвежы, як, дарэчы, ад усяго, што вось-вось павінна было зьнікнуць, узяцца прахам і разьвеяцца па сьвеце, каб ад вясковага жыцьця і чалавека не засталося і званьня.

Па ўсім, вайна была абвешчаная яму. Усіх іх зводзілі ціхенька ў глыбінцы, каб не прарваліся вонку і не дасягнулі сталіцы іх сарамлівы апошні стогн і сьляза, што мімаволі выкочвалася са старэчых вачэй, што ня бачылі ўжо сёньняшняга дня, ня чулі яго. Бо ў іх вушах і ў іх вачах навек застыглі страх і жуда. Страх і жуда апошняй вайны. I паўстагоддзя яны адвяргалі яе, былі згодныя нават ахвяраваць сабой, каб толькі адвесьці ад сваіх пасьля вайны пабудаваных хатаў. I не прыкмецілі, і не пазналі, калі вайна зноў увайшла ў іх, здаецца, на стагоддзі стаўленыя хаты. Дагнала, абваліла долу і жыўцом пачала разводзіць па магілах.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 567 8 Следующая ⇒