ЧАС ПЯРЭВАРАТНЯ, 3 страница

I надышоў дзень трэці. I зноў завіталі чужынцы. Нельга сказаць, каб тое, што там адбывалася, можна было лічыць сапраўнай бойкай, і адна пара птушак, і другая паводзілі сябе даволі ціха. I вёска ўжо думала, што канчаткова абараніла сваіх птушак. Пра тое ж пад старой ліпай і гаманілі амаль да апоўначы, радаваліся і ганарыліся. Толькі рана яны радаваліся. Клаліся спаць пры буслах, а прачнуліся - іх ужо не было. За адну ноч вёска страціла буслоў, і галавы прыкласьці ня здолела, чаму, як і калі гэта адбылося. Чаму буслы выракліся іх хатаў, асірацілі іх. I куды яны, параненыя, сышлі. Увогуле яны ж не зьвяліся зусім. Пераказвалі, што недзе за ракой ужо добра па вясьне прыбілася пара буслоў, села на воданапорную вежу. Хадзілі глядзець. Не, няма. Казалі, што ў суседняй вёсцы, дзе ўсе буслы былі так званымі " радыстамі" -гнездавалі на тэлеграфных слупах, ладзяць сабе кубло сярод лета нейкія дурныя прыблуды. Дапялі і туды. Ніякіх прыблудаў не знайшлі. Зьніклі, зьніклі з іх вёскі буслы назаўсёды. I каб толькі адны буслы. Пачалі зьнікаць, сыпацца людзі. Першым пайшоў пчаляр, на сотках якога расла тая пазначаная пракляцьцем, абражаная ліпа. Усьлед за пчаляром па ўсім навакольлі зьніклі і пчолы. Нейкая скруха прыпала на іх. Пэўна, тая ж самая скруха асушыла ў прыбалацьцях і крушыну, ці ня самы загадкавы меданос Беларусі (і ня толькі Беларусі).

I на гэтай скрушлівай крушыне, мне здаецца, трэба трошачкі затрымацца і аглядзецца, адбегчыся крыху ў мінулае. Як на маю думку, то вялікая таямніца крыецца ўжо ў самой назве гэтага куста ці дрэва, а яшчэ большая загадка і таямніца ў тым, адкуль яно ўзялося, хто яго і навошта паслаў на гэты сьвет. I куды яно зьнікае, сыходзіць сёньня, у якое нязнанае намі жыцьцё, у які сьвет.

Мо і нечаканае, раптоўнае зьнікненьне ў пэўны час і ў пэўных мясьцінах вялікай колькасьці пчол зьвязанае з крушэньнем на нашай зямлі, зводам крушыны з нашых прыбалацьцяў і балотаў. Калі, чаму так склалася, сёньня наўрад ці хто здольны і адказаць. Крохкі і непрыкметны, зусім жа някідкі кусток - мядзьвяжына, сабачая ягада, воўчае лыка, чыжнік, дзяржыдрэва -надта і надта ўпадабалі Божыя дзеткі. Пчолы. Але, здаецца, на ім, на крушыне, як любата, Божая ласка, так і пракляцьце.

У свой час, не такі ўжо і далёкі, ведаў, сустракаўся і нават прыяцеліў з пчалярамі, што аж з Далёкага Усходу памкнулі ў Беларусь па выхадзе на пенсію. Памкнулі ў ціхае боскае жыцьцё - разьвесьці пчолаў і паставіць на Палесьсі пасекі. Менавіта на Палесьсі, бо тут багата крушыны. А крушынавы мёд, лічылі яны, самы лепшы ў сьвеце - гаючы і лекавы. Але тыя пчаляры як прыехалі на Беларусь, так хуценька і зьехалі. Дзіцячая памяць бессаромна надурыла і падвяла іх. Некалі яны пайшлі ў сьвет, панесьлі ў сьвет чамусьці, як сьпяваецца ў песьні, не " тюльпаны и не лилии” і нават ня " ландышы". Знакам пазбаўленай ад іх радзімы стала квецень не аднойчы зламанага імі на ўскрайку лесу ці сенажаці куста запалоханай і скалечанай імі ж крушыны. Квецень амаль нябачная і нават трохі ніякавата зьбянтэжаная сваёй жа простасьцю і непагляднасьцю сярод яркіх фарбаў, красак палескага красавіка, такая ж, як непраклюнутае сьветам і сьвятлом нерасплюшчанае вочка безгалосага яшчэ маўклівага верабейчыка.

Нечым падобныя да той жа крушыны былі і расейскія беларусы-пчаляры. Яны, як толькі-толькі нарадзіліся на сьвет, вучыліся яшчэ хадзіць, і навука гэта ня надта давалася ім. У іх і ў роднай ім зямлі было мала ўзаемнай сумяшчальнай памяці. Задумлівыя і сарамлівыя, яны як прыехалі, так і зьехалі. Хто сапраўды зьехаў, зьнік у белым сьвеце што капеечка, не пакінуўшы аб сабе і знаку. Як яны ніколі і не жылі тут, не латашылі ў дзяцінстве сады і грады, а ў старасьці ня ставілі пасекаў.

Толькі вульлі перажылі іх. Але таксама не набагата. Хутка спрахлі і яны, кінутыя ў гародах пад старымі, яшчэ дзедавымі грушамі, прыстасаваныя ці то пад сабачую будку каля калодзежа, ці то пад скрыню ў хляве для захаваньня крупаў курам, ці мукі парасятам, што, пэўна, абражала іх. I таму яны на вачах парахнелі, сівелі, парэпана трухлявелі і каналі. Апошняе само па сабе было трохі і дзіўна. У пчолах жа столькі спрыяльнага ўсяму жывому здаровага духу. А іх хаты, працятыя, насычаныя тым здаровым духам, няўстойлівыя, пазбаўленыя жыцьцёвай сілы. Амаль што адразу за гаспадынямі-пчолкамі, паненкай-маці, панамі-трутнямі і працоўнай скацінкай сьпяшаюцца на той сьвет.

Дзіва ж, канешне, дый годзе. Мо гэта толькі самі пчолы забіралі сваё на той сьвет. Свае хаткі, а заадно ўжо і пчаляроў, што не пажадалі ці не пасьпелі зьехаць з Палесься ў нейкі новы невядомы край, дзе магла ацалець яшчэ крушына. Як ведалі, што краю такога больш няма, бо і ад самой Беларусі засталося небагацька.

Свае, свае ж людзі, браткі-беларусы пашчыравалі, вынішчылі, зьвялі гвалтам разам з балатамі ціхмяную і бездапаможную, шчымліва безабаронную крушыну, што была адначасова праклёнам і бласлаўленьнем тутэйшага краю. I ці ня ў кроўнай повязі ня толькі з дзеткам Божымі - пчоламі, але і з дзятвой чалавека, парасткамі і нашчадкамі яго, іх дабрынёй і жорсткасьцю.

Ой, крушына, крушына,

Ты ж мяне засушыла,

Ты вырасла ў полюшку

На маю нядолюшку...

Сьціплае і гаротнае дрэўка ці кусточак жаночай долі ці нядолі на Беларусі, а мо і ўсёй Беларусі.

3 рабенькага і падсіненага, што вераб'іны раток, дрэўца, было лёгка здымаць кару, драць лыка. Зноў жа, лекавае яно: паспытаеш яго - і такі хуткі робішся на нагу, так скоранька капаціш за гумно ці ў карчы, што ні адзін сабака не перагоніць. Аголеную, акораную да касьцяной белі палку крушыны лёгка было закапціць на агні. Атрымлівалася нешта адмысловае: кавенька хвацкая, якой зручна было забіць ляснога гада, раструшчыць галаву вужакі ці гадзюкі. I білі, білі. Крушынай мазжылі жоўценькія з чырваньню галовы вужоў, што самі нагадвалі ўзорыста падкопчаны крушынавы кій, і кій, не крануты дымам, з дробненькімі кропелькамі белага па ўсёй даўжыні - таксама нагадваў таго ж вужа.

Мо якраз з гэтага неасэнсаванага пракаветнага нынішчэньня жывога - гада і дрэва, а былі, былі, пра гэта сьведчаць паданьні, лясы крушынавыя і дубровы, і пачалася нашая чалавечая скруха. Мо і ня лес, і балота мы гвалцілі і рабавалі, не кусты і дрэвы, гаі мы секлі і ня гадаў таўклі, а на карані падсякалі сваю будучыню, душу сваю, пладзілі пярэваратняў. Мо якраз іменна таму сёньня адмаўляюцца нараджацца дзеці чалавека, у перасьцярогу яму зьвяліся дзеткі Божыя. Пчолы.

А бяз пчолаў квёла і няпэўна зацьвілі сады. I цьвілі доўга, то стойваючыся і хаваючы квецень на халады-замаразкі, то на невыносную і нязвыклую ў гэтым кутку сьпякоту. Мо гэтыя перапады надвор'я і спарадзілі замест божых стварэньняў - пчолаў - нешта безназоўнае і брыдкае, нейкіх чорных, вастраносенькіх, вельмі нахабных з жоўтымі лапкамі і такога ж, здаецца, колеру крыльцамі мушак. Вяскоўцы пазіралі на гэту набрыдзь з жахам, мушкі дзённа і ночна раіліся ў квецені і, падобна, сьвідравалі яе, згрызалі завязь і самі пялёсткі, жоўкла апякалі, нібы мачыліся на іх. I забягаючы ўжо крыху наперад, трэба адзначыць, сваю справу яны зрабілі. Сады ў вёсцы тым годам не ўрадзілі, хоць завязі было процьма. I не пустаплоднай, што адразу ж жухне і ападае. На выгляд, толькі на выгляд, моцнай і налітай, але ў сярэдзіне яе з самага пачатку ўжо сядзеў чарвяк, рупіўся, грыз, нішчыў.

I так ня толькі ў плодзе, у зародку яго. Нейкі нябачны чарвяк нішчыў амаль усё, да чаго стваральна датыкаліся рукі чалавека. Тым годам у мяне не прыжывіўся ні адзіны прышчэп, хаця я і сам лічыў, і мне гаварылі, што рука ў мяне лёгкая: даўнавата ўжо прывіў і чакаў на баярцы яблык і груш. А тут пустазельная і непераборлівая сьліва-дзічка адрынула мой прышчэп садовай сьлівы, нічога ня кажучы ўжо пра іншыя дрэвы. I так вялося з усім, за што б я ня браўся. 3 тым, што лічыў асноўным, дзеля чаго, здаецца, і існаваў. Усё абарочвалася няўдачай, правалам, хаця адчуваў: ёсьць і сіла, і вока, і жадань-не, прага працы і жыцьця. I ў цукры, з якога я пачаў гэту гаворку, ужо не было недахопу. Праўда, цукру ўсё ж чужога, мо з кубінскага трысьнягу, мо яшчэ з якога-небудзь... Завезенага, купленага, бо свае буракі ўсё ж не ўрадзілі. Хапала заемнага цукру і айчыннага глупства. Асабліва апошняга, хоць нагбом сам пі ці імпарт наладжвай. Але куды? Цывілізаваны сьвет быў на замку. Беларуса ўпэўнена скіроўвалі ў пячоры і на дрэвы, да арабаў і афрыканцаў, у той жа Гандурас (сапраўды, ці тую дзяржаву такім імем нараклі), дзе ўсе і так захлыналіся ад свайго вар'яцтва. Але хай іх разводзіць Бог.

Нас жа час штурхаў, тузаў, біў у твар і каршэнь. I я быў перакананы, што ўсе тыя знакі мне, каб апрытомнеў. I калі я не прачнуся, не загукаю сёньня, больш прыдатнага часу ў мяне ўжо ня будзе ніколі. Я сам абарву свой век, пайду спусташоны ім і часам. Але інэрцыя пустаты ўва мне была ўжо неадольнай, як неадольнай, здаецца, яна была паўсюль. Пустаты хіжай, самазабойнай. Не жыцьцё, а толькі бясконцае трызьненьне ім, як і вельмі распаўсюджаная апошнім часам трызьненьне творчасьцю, мастацтвам: што тут, здаецца, складанага - бяры чысты аркуш паперы і крэмзай. I ці ня гэтая ўдаваная простасьць, на самой справе, што тут складанага - трымаць Бога за бараду, саладзіць сваю ж душу і гарбату - зачэрпвай пабольш ды сып цукар у кубак, толькі памешвай правільна, каб ня так, што ты яго лыжачкай направа, а ён -налева, налева за нейкай дэмакратыяй і свабодай.

Дык вось, ці ня гэтая лёгкасьць і пругкая простасьць думкі давялі нас, як кажуць, да ручкі. А калі больш дакладна, адбілі нам рукі, адабралі мову і скруцілі галаву. Мы пазбавіліся ня толькі цукру, але і ўласнай хаты. Вобмігам ляснулася нашая родная хата з усімі нашымі свойскімі ўжо мышамі. А разам з гэтым ляснулася і ўсё астатняе: хата - Дом Літаратара - выдавецтвы, часопісы. А ад самога Саюзу пісьменьнікаў разам з пісьменьнікамі засталося ці не найменьне толькі. Крыху перафразаваўшы Дзяржавіна, можна сказаць: где гроб стоял, там стол уж яств. " Гроб" - раней тут, у Доме літаратара, ставілі труну з целам пісьменьніка, праводзячы яго ў апошні шлях. А " стол уж яств" - сёньня сумна славутая рабаваньнем жабракоў у буйных памерах адміністрацыя кіраўніцтва, зьбірае тут ясак. Пісьменьнікам, у тым ліку і памерлым, насьпеў час, сам Бог загадаў, запіць горкую, сьлязу цішком пусьціць.

Даўно, яшчэ напрыканцы мінулага тысячагоддзя, у так званы перабудовачны час, я стаяў на трыбуне перад Зьездам настаўнікаў рэспублікі. Ужо тады мы, пісьменьнікі, выступалі ў ролі плакальшчыкаў. I я плакаў на той трыбуне за горкі лёс нашага слова, нашага прыгожага пісьменства. I то было злоснае стаяньне і злосныя сьлёзы.

Мяне кідала ў роспач адчуваньне незразумелай самому бездапаможнасьці, наканаванай і неадводнай несправядлівасьці. Непазьбежнай - таму што яна ўжо адбылася. Для тых жа, хто прысутнічаў на зьезьдзе настаўнікаў, што сядзелі ў зале ды на першы погляд, здаецца, і для мяне - зусім нязначная падзея. А па сёньняшнім часе дык увогуле - проста дробязь нейкая: калі піянеры віталі сваіх настаўнікаў, адзін з іх, хлопчык дзесяці-адзінаццаці гадоў, страціў прытомнасьць. Толькі ўдыхнуў, хапіў на ўсю грудзіну паветра, набраў вышыню, ціснучы з сябе алілуйшчыну. Зазьвінеў галаском на словах, накшталт:

Спасибо партии родной

За дождь и зной...

I ўпаў, пакаціўся. Завёў вочкі пад лоб, зьбялеў і асунуўся долу крыламі чырвонага гальштука ўтору. Сінявокі, ільняна русявы, гэткі беларускі маладагвардзеец. Зацяты ў сваім ліцадзейным змаганьні Алег Кашавой. Упаў, як некалі той жа Кашавой перад распасьцертай нахлашч яму магільнай вечнасьцю - ствалом краснадонскай вугальнай шахты.

Але я мо гэта зараз дарэмна так нагрувашчваю словы, мо тады толькі мне аднаму так усё страшна і адчайна падалося. Усе ж іншыя ўспрынялі тое, што адбылося, як кажуць, нармалёва - " взвешенно". Па ўсім, справа была звыклая і для настаўнікаў, і для вучняў, і партыйных функцыянераў. Хлопчыка, як з поля бою, схаваўшы плячамі ад разявак-журналістаў і прэзідыума, адразу ж некуды панесьлі. Спрытна, моўчкі, немітусьліва: маўляў, чаго непакоіцца, у жыцьці ўсякае бывае. Але мяне гэта ўразіла. Я быў, спадзяюся, і застаўся, наскрозь працяты, апечаны ідэалам: чалавек, жыцьцё - найвышэйшая каштоўнасьць. А тут зала, набітая самымі галоўнымі на сьвеце сьветачамі, носьбітамі гэтых высокіх ідэалаў. Настаўнікамі. Прэзідыум зьзяе і рдзее ад іх ордэнаў, медалёў. Сьвяточна выдзірае, сьлепіць вочы.

I на вачах усіх адбывалася нешта бясконца няправеднае, амаль тагасьветнае, могілкавае. I на нейкае імгненьне я сапраўды ўбачыў перад сабой могілкавы бугарок зямлі, і абеліск з чырвонай зоркай на ім.

Мяне аж скаланула. Хаця я і разумеў: справа ўвогуле жыцейская. Адным слоўцам, адным хлопчыкам-вітальнікам менш, адным больш... Хто з прэзідыума прыглядаўся, бачыў таго хлопчыка, хто ў зале прыслухоўваўся да яго словаў, якое яны маюць значэньне? Так гэта, пэўна, успрынялі і піянеры. Пад няўлоўным, непраяўленым для недалучаных рухам дырыжора ці дырыжоршы яны, як нічога і не адбылося з іх таварышам, - " отряд не заметил потери бойца", - працягвалі красамоўнічаць і марнасловіць. Пацягнулі далей свой д'ябальска-анёльскі нявінны шабаш. Трубілі ў пазалочаныя горны гарністы, залівіста трапяталі, дасягаючы нават пацуковых нораў дзіцячыя чысьцюткія галаскі, палымяна палалі адпрасаваныя да глянцу чырвоныя гальштукі, прамянелі шчасьцем твары партыйных бонзаў і параднёных на тую хвіліну з імі шчырых сейбітаў разумнага, добрага, вечнага.

I мне мімаволі прыгадалася пушкінскае:

Сбились мы. Что делать нам!

В поле бес нас водит, видно,

Да кружит по сторонам.

………………………….

Мчатся бесы рой за роем

В беспредельной тишине,

Визгом жалобным и воем

Надрывая сердце мне...

Мо таму і на трыбуну я выйшаў разьюшаны і непрадказальна злосны, здольны да самага непапраўнага глупства. Міжволыіая, нават нявышгаканая, непралітая сьлязінка дзіцяці засьціла мне ўрачыстасьць. Сапраўды ўрачыстасьць, мая шчырасьць да настаўнікаў ішла яшчэ з дзяцінства. Таму мне так і прыпякала.

Я стаяў на трыбуне перад сваім дзяцінствам, лепшымі настаўнікамі краіны і плакаў нябачнымі ім сьлязьмі. I, пэўна, перабраў. Канешне ж, ня сьлёз. Сьлёзы ўжо і тады нікога не краналі, хаця плакалі значна болей, чымсьці сёньня. Плакалі ўсе - яшчэ на нешта спадзяваліся. Гэта сёньня часьцей безнадзейна хапаюцца за нож. Але, як сёньня, так і тады, - Масква сьлязам ня верыла. I я звыкся з прозьвішчам плакальшчык. Так нас удвох з Алесем Жуком абазвалі ў першай газеце СССР " Правде". А перабраў я на тую хвіліну словаў, часу, адведзенага мне на выступ.

Мяне вытурылі з трыбуны, паперлі, як я ні ўпіраўся. На зьезьдзе ж прысутнічаў першы сакратар Цэнтральнага Камітэту кампартыі Беларусі Я. Я. Сакалоў. У заключным слове ён, зразумела, паставіў мяне на месца. Маўляў, няма чаго плакаць, беларуская савецкая літаратура жыве і будзе жыць вечна. I ніколі ня будзе такога, каб пісьменьнік сам пісаў свае кніжкі, сам выдаваў і прадаваў сам. А тым больш, сам купляў іх і чытаў зноў жа сам, як гэта прарочыў я.

Мяркуйце самі, хто з нас лепшая Касандра. Хаця, Божа ты мой, наколькі я быў тады далёкі ад жорсткай праўды, што ўжо з сякерай цішком падчэквала нас за вуглом ачужэлай нам, на пісьменьніцкія ж грошы пабудаванай роднай хаты. Хаты, гвалтам, сярод белага дня, на вачах усяго сьвету, па загадзе гаранта Канстытуцыі адабранай у законных уладальнікаў.

Але гэта быў толькі пачатак абяцанай, абвешчанай на ўвесь сьвет свабоды слова і дэмакратыі па-беларуску. I справа тут зусім не ў бессаромнасьці і нахабстве таго, як адбываецца зьнішчэньне і пахаваньне культуры, слова і самога пісьменьніка. Да гэтага мы прывыклі ўжо, трывушчыя. Усё, пэўна, шмат складаней, чымсьці простае людажэрства. Ідзе запланаванае сьціраньне памяці, падмена і вынішчэньне духоўнасьці і самога духа народнага. Каб беларусам і беларускім нідзе і не патыхала. А перш за ўсё, каб носьбітам усяго гэтага не патыхала. Таму і абвешчана вайна сутнасьці, існасьці айчыннага, так юрліва бурыцца падмурак нашага жыцьця. Праўда, робіцца гэта не заўсёды адкрыта.

Як некалі, яшчэ ў дзяцінстве, дакаралі мяне: калі ўродзіцца цяля з лысінкай, то гэта ўжо да самой сьмерці. Я з дзяцінства не разумеў, цяпер, пэўна, ужо і да сьмерці не зразумею простых рэчаў. I даволі часта, ці не на кожным кроку больш дасьціпныя і дасьведчаныя людзі растлумачваюць іх мне літаральна на пальцах. I вельмі ж злуюцца, бо я, як быў пень пнём, так дурань дурнем, хоць забі мяне, і застаюся.

Так, я ніколі не разумеў, а сёньня ўжо канчаткова не ўразумею, чаму вы-давецтва " Мастацкая літаратура" яшчэ гэтай парой завецца пісьменьніцкім. Яно для мяне заўсёды было так званым ОЗАО - открыто-закрытым акционерным обществом. I я ніколі ня ведаў, што там закрыта, а што не, хаця не аднойчы даводзілася ўдзельнічаць у абмеркаваньні планаў выдавецтва. Неяк я нават паверыў, што сапраўды на нешта там уплываю і здуру вякнуў: чаму, маўляў, у тых планах амаль праз радок кніжкі ангельскага пісьменьніка Джэймся Олдрыджа, хіба няма сярод замежных пісьменьнікаў больш знач-ных і сапраўдных майстроў слова, у адказ пачуў сьмех, шматзначны і крыху зьдзеклівы. А пасьля абмеркаваньня мяне прасьвяцілі: Олдрыдж для нашай краіны і камуністычнай партыі - амаль савецкі пісьменьнік. Свой чалавек.

Чаму ён свой, я так і не дапетрыў. Не, тое-сёе мне ўсё ж убілі ў галаву: я быў савецкім чалавекам. Але ж... Чаму менавіта выдавецтва " Мастацкая літаратура", выдавецтва пісьменьнікаў Беларусі павінна яго друкаваць, каму і ў якіх сваяках ён тут ходзіць? Што робіцца ў нетрах выдавецтва, што за варыва там варыцца, хто яго гатуе, каму навар ідзе, хто яго спажывае? Гэта і сёньня для мяне самая вялікая таямніца і загадка. Нягледзячы на ўсю зьменлівасьць часу, спрут, молах, як быў, так і застаўся спрутам і молахам. Са сваім адметным чынавенствам, асабліва далучаныя з якога маюць доступ да самых высокіх ідэалагічных карытаў. Са сваім асобным міністэрствам ці камітэтам, а мо і глаўкам, халера іх разьбярэ, як яны сёньня завуцца, аддзеламі, падааддзе-ламі, холдынгамі. Непасрэдна самім выдавецтвам ды не адзіным, друкарнямі, гандлем, шматлікімі кнігарнямі і рознымі іншымі дробнымі органамі, накшталт адыходзячых у нябыт часопісаў. I г. д. I да т. п.

Во, здаецца, рай беларускаму пісьменьніку, а асабліва беларускай кніжцы. Колькі ў яе даглядчыкаў, дойлідаў, рупліўцаў - жыві не хачу. I так, сапраўды, яна чамусьці ня хоча жыць. Яе як задушылі ў сваіх абдымках дабрадзеі. Так паспрыялі, так ухапілі і прыціснулі, хто да сэрца, а хто і да чэрава, са сьвежа-праглынутым матчыным словам. Так паспрыялі, абнялі, зьліліся ў экстазе з роднай мовай і беларускай кніжкай, што апошняя ў іх абдымках і не варухнецца, нават і ня піскне. А ў руках абдымшчыкаў і самой кніжкі ўжо няма. Ні сваёй, ні чужой.

Няма нічога нават немачнага. Сёньня без вялікага перабольшваньня можна сказаць, што беларуская кніжка на роднай мове дала дуба, адкінула капыты - сканала. У час, у час пасьпееў, разьвітаўся з ёй Пімен Емельянавіч Панчанка. Разьвітаўся і сам пайшоў, жабрацтвам ушанаваны, але ня зломлены. Будзе жаданьне, будзе патрэба - наведайце яго магілку. Як і магілы яго паплечнікаў па літаратуры. Магілы майстроў. Бо менавіта туды, у арэапаг, сёньня перабралася наша прыгожае пісьменства. Там і толькі там вы зможаце пазнаёміцца і павітацца з ім, застылым у граніце і метале пад шэрым могілкавым каменем.

Павітацца з родным матчыным словам і пісьменьнікамі на могілках, а не ў так званым Доме Літаратара. Бо ў пісьменьнікаў свайго дому ўжо няма. Няма больш у Доме Літаратара літаратараў. Яны, хто, канешне, пасьпеў, хто больш хуткі на ногі, разыйшліся па плошчах, скверах і парках, вайсковых, паўночных ды маскоўскіх могілках. I з таго сьвету, дзённа і ночна, хто кляне нас, хто плача па нас і дасылае нам сваё наказное слова. А больш пракляцьце ўсё ж тым, хто заўчасна і парой прымусова выправіў іх туды. Не дазволіў ім нават павячэраць, даесьці бяззубым ротам сухую, чэрствую скарынку.

Прыслухайцеся. Прыслухайцеся, што мовяць яны са сваіх трунаў. Што даносіць нам іх магільная зямля. Пачуйце, што мовіць іх мёртвы камень і метал. Бо зрэдку, зрэдку хто-небудзь адзіны з іх, найбольш кананізаваны, можа рассунуць зямлю і прарвацца да свайго яшчэ не памерлага чытача. Слова мёртвых на нашай зямлі яшчэ можна пачуць. Куды болыы складаней пачуць на Беларусі слова жывых.

Для жывых яшчэ пры жыцьці зьбітая ўжо труна. I загадзя выкапаная магіла.

Але перад тым, як аддаць нябожчыка зямлі, трэба паклапаціцца і аб выглядзе ўласнага твару-морды. Нейкія кніжкі і на беларускай мове сёньня ўсё ж выдаюцца. Па асобым сьпісе і з вельмі вялікай дзяржаўнай ласкі. I само па сабе зразумела, калі з ласкі, то па асабістых грантах - толькі верным і самым разумным дзецям капітана Гранта.

I як заведзена, усе нябожчыкі хораша апранутыя ў сьмяротнае - разьлік на сусьвет, лапша на вушы - да глянцавага лаку аблізаныя адэптамі ўлады і ўзорнага складу графаманамі, шызафрэнікамі і пярэваратнямі. На самой справе, аўтар - нябожчык, угодны чынавенству. Ня ўзбрыкне і ня дасьць у хамут.

Духоўнае некрафільства - адметная рыса выданьняў нашых дзён. Каб пе-раканацца ў гэтым, наведайце першую ж на вашым шляху кнігарню. Там сярод бандыцкага шабашу, баляваньня інтэрнацыянальных паханоў, аўтарытэтаў пры ўладзе і прастытутак, густога мата, калі пашанцуе, вы, можа, і знойдзеце што-небудзь тытульнае. Толькі ж гэта абавязкова будзе перш наперш сьціпленькая магілка, заціснутая з усіх бакоў голымі с... мі і цыцкамі, калумбарыямі вампіраў і вурдалакаў, чужых гмахаў, каменнымі помнікамі нікому невядомых камандораў, што чугуннай пахвальнай ступой ідуць, топчуцца па нашай абражанай і прыніжанай пісьменнасьці. Дзьве-тры, сьціпленькі стосік кніжак на беларускай мове, сярод аўтараў каторых сёньня зрэдку толькі хто-небудзь жывы. Усё больш і больш нябожчыкі, хаця і славутыя - Юдзін пацалунак у зьмярцьвелыя вусны класікаў, якія нават выцерціся, плюнуць Юдам у адказ няздольныя.

Выдавецкая зондэркаманда ня грэбуе і сьвежымі нябожчыкамі, праўда, болып сваімі ці тымі, каго б хацелася ёй мець за сваіх, прыручанымі, прыкормленымі. I яны, сыта і ганарыста разлегшыся на вокладках, паблажліва пазіраюць са сваіх шыкоўных, па вышэйшаму разраду аздобленых трунаў на тых, хто не згадзіўся на ролю прыпевачнікаў і падтанцоўшчыкаў і вось цяпер мучыцца ў сваіх мулкіх і маленькіх, кішэннага фармату, трунах. Пакутуе ад сваёй хвалёнай прынцыповасьці і непадкупнасьці. Беларускасьці. Так ім, нацмэнам, і трэба. Калі нават сам Іосіф Вісарыёнавіч у іх тубыльскія галоўкі ня здолеў укласьці жыцейскага розуму.

Так і трэба нават тым жа класікам, Купалу ды Коласу. Напладзілі цытатаў. А сэнс, сэнс які, а толку?

- Калі ласка, мне што-небудзь Коласа, - пытаецца наведвальнік кнігарні ў маладзенькай прадаўшчыцы.

- Коласа? А хто такі гэта Колас? - зьдзіўлена перапытвае прадаўшчыца. Сапраўды, хто ты такі, дзядзька Колас, каб цябе сёньня ведалі ў кнігарнях?

Сядзі ці палежвай сабе ў сваёй пазалочанай труне і ня рыпайся, не высоўвайся, а то і падкараціць можам.

Гэныя могуць. Колішнюю людажэрку Элачку ў нашы дні кланавалі. I насуперак усім законам прыроды клон даў пароду - дазволіў адначасова займець асобіны і мужчынскага, і жаночага роду, якія знаходзяцца ў дзьвюх складана падпарадкаваных іпастасях: на самым версе, на камандзірскім пастаменьце і ўнізе. У дадзеным выпадку ў якасьці прадаўца кнігарні. Але сутнасьць іх адна, закладзеная Ільфам і Пятровым.

Айчынныя дзьвюхіпастасевыя Элачкі ўвесь час думаюць, думаюць. I парой да нечага дадумваюцца, робяць шматзначныя высновы, накшталт вось такой: калі пісьменьнік, то абавязкова павінен пісаць вершы. А тое, што існуе яшчэ і проза - гэта іх, пісьменьнікаў, праблемы. Колас жа як шматстаночнік, ды яшчэ не адзіны, распладзілася тых Коласаў, ня ўкладваецца ў іх складаны працэс мысьленьня. Таму ім і не існуе. .

Ды каб толькі ім.

Універсальныя Элачкі-людажэркі пануюць сёньня паўсюдна. Магутныя клоны ня ведаюць Коласа, але выдатна арыентуюцца ва ўсім іншым, у тым ліку і так званым ідэалагічна вытрыманым, мо й цэнзуру прайшоўшым эфіры. Надоечы на свае вушы чуў такое радыёвіншаваньне з днём нараджэньня клонаў-людажэраў, па ўсім, падобнай жа ім кланаванай Элачкі: жадаем табе вялікіх грошай і гарачага сексу.

Ці ж палезе пасьля такога нейкі там Колас у галаву. Ці ж патрэбен ён, калі ёсьць грошы і...

Настаўніцы з Масквы прыехалі ў Менск. У Расеі вывучаюць класічную беларускую літаратуру. Ехалі ў Беларусь з надзеяй набыць у перакладах на рускую мову таго ж Коласа, Купалу, Караткевіча. I як жа, прыдбалі, набылі.

- Што ў вас за горад, што гэта з Менскам, які так ганарыцца чысьцінёй сваіх вуліцаў? Кніжныя паліцы ў кнігарнях ад беларусаў як вымецены. Нідзе ні адзінай патрэбнай нам кніжкі не знайшлі. Што ж гэта ў вас за сталіца такая? Чыя гэта сталіца?

Да ўсяго гэтага можна дадаць яшчэ адно пытаньне: што ў нас за краіна -Японія, Кітай ці ўсё той жа Гандурас? I калі гэта так, то чаму мы белыя? Чаму да гэтага часу не пажаўцелі, чаму не ўчарнелі? Хаця, як сказаў у свой, савецкі яшчэ, час грузінскі класік Надар Думбадзэ пасьля наведваньня Амерыкі: я нарэшце зразумеў розьніцу паміж іхнімі і нашымі неграмі - нашыя негры белыя. Але ці сапраўды белыя мы? А мо ўсё ж... Толькі самі не прыкмячаем гэтага. Мы зрэдку толькі бачым самі сябе ў твар. Нам не выпадае часу зазірнуць самім сабе ў вочы. Цывілізаваны ж сьвет усё бачыць, бачыць наш сапраўдны колер. Дый той-сёй і з нас, пэўна, таксама нешта трохі бачыць, толькі баіцца прызнацца, гледзячы на сябе ў люстэрка, баіцца сустрэцца спалоханым і ўзрушаным позіркам са сваёй жа існасьцю, сутнасьцю.

Сьляпым жа шмат чаго даруецца, убогім, бажавільным любая брыдота ў замілаваньне.

Невыпадкова на нашай кінастудыі ўзышла новая зорка, зьявіўся новы та-ленавіты артыст. Раней я часта яго бачыў на лавачцы каля галоўнага будынку кіно. Сумны чалавечак з сумнымі маленькімі вочкамі. Неспасьціжнае сумнае ўвасабленьне нашага часу ці няўчасься. Алігафрэн. I сумна так нішкам сядзеў ён пад вокнамі мясцовай фабрыкі трызьненьня, збываў там свой кароткі век: вясну і восень, зіму і лета. 3 году ў год. Пакуль нехта з рэжысёраў не заўважыў яго адмысловую " фактуру" і ня ўзяў у масоўку. 3 таго ўсё і пачалося. Пачалася яго кар'ера, пайшоў ён па кіно - і ня толькі нашым, але і маскоўскім. Аж завідкі бяруць.

А мо гэта знак нам. Папярэджаньне такое, наш адбітак у люстэрку будучыні. Постаць наша мо ўжо і незямная ў перасьцярогу нам. Будуць, будуць у нас, калі не спахопімся, замест выкручаных сёньня, выраслыя вядома адкуль новыя ручкі. Мо ўжо і лішнія нам, непрыдатныя ні да чаго - толькі ў носе калупацца. Пульхныя і без мазалёў - няздатныя на жыцьцё і працу ручкі. Будуць і вочкі маленькія і сумныя. Таму што намёк на памяць у іх застанецца, толькі будзе ён бяспамятны. I ад таго сум, сум, сум будзе ў вочках нашых. Толькі не ўсьвядоміць, ня зьведаць, адкуль той сум туманам будзе высьцілаць нам шлях наш. Туман, сум па самім сабе ці то па ўсіх ужо нас. Сум і туман, з-за якога нічога ня бачна далей свайго ж носу, спатнелага ад замкнёнай у выгаралай галаве думкі. Ці то той туман і сум, штосьці зьведаў, зазірнуў у такую далячынь, ад якой мімаволі на краёчках вуснаў журботна і бела праступаюць хіжы боль і пакута. Туман і сум, боль і пакута будучыні, якая будзе ўлівацца сьлязьмі, бо нікога з нас у тую будучышо ня пусьцяць. Будзем мы бясплодныя, як гэты маркотны прыхадзень са змроку і цемры нашай сьвядо-масьці, што ўзышла і вырасла на чарапах нашых папярэднікаў, праведнікаў і грэшнікаў, іх пакутах, болю, спраўджанаму і няспраўджанаму страху.

Нашая зямля, нашая ніва і галгофа столькі ўвабрала ў сябе і выпіла крыві, здаровай і хворай, сапсаванай і сурочанай, столькі прыняла і пахавала ў сабе хваробаў, гвалту і зладзейства, што сама няздольна захавацца і ацалець. У яе ўжо няма інакшага выйсьця, як толькі звар'яцець. Бо столькі зла цяжка зьмясьціць ня толькі на адной планеце, але і ў сусьвеце. I звар'яцелая нашая зямля запрасіла літасьці ў сонца, каб яе хвароба не перакінулася на іншыя планеты. Той жа Марс, Юпітэр.

А мо яна ўжо і перакінулася. Мо якраз усе іншыя планеты пачалі ўжо выпраменьваць, сеяць зямное зло, панесьлі яго ў іншыя сусьветы, і сонца ня вытрывала. Спарадзіла магнітныя сонечныя буры, выбухнула. I на зямлі пачалася эпоха вялікага абурэньня сонца. I чалавек змагаецца сёньня ўжо не са сваімі хваробамі. Хвароба яго толькі выпірае наверх, як скула. Чалавек жа ці не ў агоніі ўжо робіць апошнюю спробу прадухіліць і адвесьці пракляцьце Сонца. I нікому невядома, ці перажыве эпоху абурэньня Сонца Зямля, ці выстаіць яна, ня зьнікне, не перапыніць свой Млечны шлях у сусьвеце...

Знаёмы хлопец... Хаця які хлопец, завядзёнка ўжо такая - усе пісьменьнікі ходзяць чамусьці ў хлопчыках, мо таму, што ўсё больш і больш іх выпадае з цягніка свайго часу. Дык вось, знаёмы хлопец, сталага веку чалавек дамогся амаль цуда, спадобіўся, выдаў кніжку. I без дзяржаўнай ласкі, ня будучы ні сынам, ні ўнукам капітана Гранта. Я віншую, а ён заклапочана і зьбянтэжана адбіваецца ад віншаваньняў:

- Ня ведаю, што і рабіць, - жаліцца.

- Гарэлку піць.

- Хаўтуры спраўляць? ,

- Чаму хаўтуры? Як гаварыў некалі Іосіф Вісарыёнавіч у адным з вусных апавяданьняў Булгакава - яго таксама нідзе тады не друкавалі: «дорогой, кннжку написал, радоваться надо... »

- Насамрэч, усё па Булгакаву. У выдавецтве кажуць, выкупляй тыраж і сам распаўсюджвай. Бо нам таньней пусьціць яго адразу пад нож. У макулатуру

Дажыліся палякі - ні хлеба, ні табакі.

Кола замкнулася.

3 табакай у тых палякаў усё больш-менш утрамбавалася: сьвет кідае паліць. А вось з хлебам... Ні чалавек, ні жывёла есьці ніяк ня могуць кінуць. Хаця нашы старыя сьведчаць: жыў колісь на сьвеце адзін прамудры цыган. 3 цыганоў ужо цыган. I прыдумаў ён з вялікага свайго розуму - адвучыць каня есьці, каб добра зарабіць сабе і дзецям на гэтым. Як на Беларусі гавораць: сабраць і з г... на вяршкі. I што вы думаеце, той прамудры цыган дамогся свай-го: амаль адвучыў каня есьці. Амаль, таму што конь здох.

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 7 8 Следующая ⇒