2.2. Түс психологиясы және түстану

Тү стерді таң дау адамның тү стерді тең естіру, ұ қ сату арқ ылы қ абылдап, атау қ абілеті. Кү нделікті ө мірде біз аса мә н бере бермейтін «тү стердің » адам психологиясына айтарлық тай ық палы бар екендігін бү гінде дү ниежү зілік ғ алымдар дә лелдеп шық ты. Адамның таң дағ ан тү сі кө п мә ліметті беріп тұ рады. Мә селен, адам жасын, мә дениет дең гейін, білімін, ерекшеліктерін, мінезін жиі қ олданатын тү ске қ арап–ақ байқ ауғ а болады.

Кө к тү с – жан тыныштығ ын, молшылық ты, татулық ты білдіреді. Ол адамдар мен қ оғ амды байланыстыратын негізгі дә некер іспетті, бірлік, кө пшілдік сезімнің, сенімнің тү сі. Сондай–ақ, кө к тү сті ұ нататындар ө кпелегіш, сары уайымғ а салынғ ыш болып келеді. Ә сіресе, кө к тү сті молшылық тың нышаны болғ андық тан семіз келген адамдар ұ натады. Кө к тү сті таң дағ андар – тыныш ортаны, мазасыздық пен сотқ арлық тан, келіспеушіліктен алыс болуды қ алайтындар. Олар бір-біріне деген сенімді қ алайды жә не ө згелердің де оларғ а сенуіне ә бден болады.

Сары тү с – жең ілдік пен қ уанышты, сабырсыздық ты, нұ р сә улені білдіреді. Қ уаныштың, кү н шапағ атының нышаны. Сары тү с адамды болашақ қ а бағ ыттайды, жаң алық қ а талпындырады, заманауилық қ а, дамушылық қ а қ ұ штар етеді. Бұ л тү сті таң дағ ан кез келген адам қ иындық ты тезірек жең уге қ ұ лшынып, тезірек босап шығ удың амалын іздеп тұ рады. Ө згерісті жиі қ алап тұ рады, сары тү ске қ ұ мар адамғ а тұ рақ сыздық тә н.

Қ ызыл тү с адамның энергияғ а толы екенін кө рсетеді. Ө мірлік кү шті, белсенділікті, нә тиже, сә ттілікке қ ол жеткізу ү шін барлық мү мкін болғ ан талпынысты, бейімділікті, албырттық ты, жең іске деген жігерді, қ ұ лшынысты білдіреді. Бұ л тү сті таң дағ андар - кез келген қ иындық қ а мойынсұ нбайтын, кү рескер, батыл адамдар

Жасыл тү с – еркіндікке деген жігерлікті, табандылық ты, мақ саткерлікті, ө зімшілдікті, «Мен» деп ө зіне жоғ ары бағ а берушілікті білдіреді. Бұ л тү сті таң дағ андар – ө зінің қ ұ ндылығ ына деген сенімді жоғ арылатқ ысы келетіндер, айналасындағ ы адамдардан мақ таулар, жақ сы пікірлер кү тетін адмадар. Сондай-ақ, бұ л тү с тә каппарлық тың нышаны.

Кү лгін тү с - адамның тілегені мен қ иялындағ ысы ақ иқ атқ а айналады деген ү міттің нышаны. Асыл арман мен кө ркем қ иялдың тү сі. Бұ л тү сті таң дағ андар тек ө згелерді таң қ алдырғ ысы немесе сү йсіндіргісі келмейді, ө зін де таң қ алдырғ андығ ын қ алайды. Сондай–ақ, бұ л тү сті мектеп оқ ушылары, аяғ ы ауыр ә йелдер таң дап жатады. Оларғ а ә лем сиқ ырлы, бар нә рсеге қ ол жеткізуге болатындай болып кө рінеді.

Сұ р тү с – еркіндіктің нышаны. Бұ л тү сті таң дағ андар – белгілі бір жү ктелетін міндеттен ада болғ ысы келеді. Ештең еге араласқ ысы келмейді, кө пшілік ортаны ұ натпайды. Ортада оның бары, жоғ ы байқ ала бермейді. Адамдар оларды тез жалық тырғ ыш, іш пыстыратын жаратылыс ретінде қ абылдайды.

Тү стердің эмоционалды-психологиялық қ асиетін белгілі голланд суретшісі Винсент Ван Гог қ олданғ ан. Ө зінің «Тү нгі кафе» картинасын салғ андағ ы ой-тұ жырымын былай деп тү сіндіреді: «Кафе – бұ л адамдардың ө лімге ұ шырайтын, ақ ылдан алжасып немесе қ ылмыс жасайтын орны. Бір сө збен айтқ анда, мен нә зік қ озғ алыс тү сті қ ою-қ ызыл мен шарап тү сті қ ызылмен, нә зік – жасыл тү сті мен қ атаң кө к-жасыл тү сті контрастпен тү йістіре отырып, тозақ отының атмосферасын ақ -сұ р тү сті рең ктер арқ ылы батыстық кө ң іл кө теретін орындардың албасты басқ ан кү шін беруге тырыстым». Тұ рмыстық заттарды безендіруде тү стің алар орны зор. Халық шығ армашылығ ының ө нер шығ армаларында форма мен тү стің жарасымды ү йлесімділігі айтарлық тай мысал бола алады. Заттың тү сін қ абылдай отырып, адам оғ ан лайық ты ә р тү рлі қ уанышқ а, қ айғ ығ а, қ орқ ынышқ а, кө ң ілді, жең іл, кө терің кі кө ң іл кү йге ие болды. Заттардың басқ а қ асиеттерін біз мынадай салмақ, температура, фактура жә не т. б. сияқ ты сипаттамамен байланыстырамыз.

Қ ызыл тү стің адамғ а ерекше ә сер ететіндігі ежелден белгілі, жасыл тү с сабырғ а шақ ырады, қ ара тү с адамның ең сесін басады. Ұ лы неміс ақ ыны, ойшыл Иоганн Вольфганг Гете жарық, тү с пен эмоция бір тізбектің бойында деп есептеген. Ол қ ызыл мен сары тү стер кө ң ілдендіреді, адамның энергиясын оятады, ал кө к тү с енжарлық қ а салады деп білген.

Біздің қ азіргі заманымыздағ ы халық аралық келісім бойынша, қ ызыл тү с қ ауіп тө ндіретін тыйым салу белгісі болып саналады. Қ ызыл тү стің қ ызу ә сер етуін қ азіргі заман психологтері адамзаттың тарихи тә жірибесімен(қ ызыл тү с – қ анның тү сі) байланыстырады. Қ азіргі кезде тү стердің адамғ а ә сер ететіндігі индустрияда, ә кімшілік жә не тұ рғ ын ү й қ ұ рылысын салуда, интерьер ішін сылауда, дизайнерлік шешім қ абылдауда есепке алынады.

Қ ызыл. Киноварь жә не қ ызыл кадмий ә р тү рлі жылы рең дік ашық -қ ызыл тү стерімен ерекшеленеді, тө зімділігі орташа. Краплак – суық қ ызыл тү сті ық палды бояу, тө зімді. Ашық жә не жарық тү стікарлиннің орнына краплакты қ олдануғ а болады.

Сары. Сары кадмий – ө те ашық жылы рең ді бояу, лимон тә різдес тү стен бастап неше тү рлі сарғ ыш тү стерді береді, тө зімді. Алтын тү стес охра – тө зімді, бояу жұ мсақ, сарғ ыш сипатты. Табиғ и сиена – кү ң гірт сарыалтын тә різдес тү с, тұ рақ ты. Сарғ ыш кадмий – охра мен ультрамаринді қ осса қ араяды.

Жасыл. Изумрудты жасыл –тө зімділігі орташа, жылы жасыл тү с неше тү рлі рең дері бар.

Кө к. Ультрамарин – жарық кө к тү сті, тө зімсіз. Берлиндік глазурь жасылша рең ді, тө зімді бояу. Кө к кобальт – тө зімділігі орташа, неше тү рлі рең ді нә зік кө к тү с.

Бояу тілі. Ө нердің ә р саласының ө ркендеп дамуымен қ атар, сол саланы, оның тарихын, ерекшеліктерін, заң дылық тарын, маң ызды мә селелерін зерттейтін ғ ылыми салалары пайда болып, бірге дамып келеді.

Ө нерді зерттейтін ғ ылым салаларына, атап айтқ анда, ө нер теориясы, ө нер тарихы, ө нерді зерттеу, ө нертану сияқ ты салалар, ә сіресе бейнелеу ө нерінің ә дістері мен технологиясы, композиция теориясы, пластикалық анатомия, перспектива териясы, бейнелеу ө нерін қ абылдау теориясы, ө нер туындыларын қ алпына келтіру(рестааврация), ө нер философиясы, тү стану, мә дениет зерттеу, т. б. жатады.

Тү станудағ ы тү стерге ө нер тұ рғ ысынан қ арау табиғ ат пен ө мірдегі тү стерді қ абылдау, тү сіну мү мкіндігін кө бейтеді. Тү стердің рең ктерінің қ ысқ аша атаулары(ақ тан қ арағ а дейін): ақ, ақ шаң қ ан, ақ ша, ақ шылтым, ақ боз, бозалаң, бозаң, бозамық, бозарың қ ы, бозша, бозғ ылтым, қ ылаң боз, шаң қ анбоз, ақ сары, ақ шылсары, сарғ ыш, сарғ ылт, сарша, сары, қ ызғ ылтсары, қ ызғ ылтша, қ ызылсары, қ ызылсары, қ ызыл, алқ ызыл нартқ ызыл, ә сіреқ ызыл, қ ырмызы, қ ызылжоса, жоса, тоқ қ ызыл, жиренқ ызыл, жирен, қ ызылқ оң ыр, қ оң ыр, қ оң ырқ ай, қ оң ырша, қ ошқ ыл, қ оң ырқ ошқ ыл, қ оң ыр жасыл, жасыл, жасылша, кө к, кө кше, кө кшіл, кө кшілтім, кө гілдір, кө гілжім, кө герен, кө кшулан, кө ккү лгін, кү лгін, кү лгінше, қ аракө к, алқ ара кө к, қ ара, қ аракү йе, қ араборқ ын, шымқ ай қ ара, қ аракер, қ араторы, қ аракү рең, қ арақ ошқ ыл, қ аралтым, қ арасұ р, сұ р, сұ рғ ылт, сұ рқ ай, сұ рша, ақ сұ р, бурыл, қ арабурыл, кө кбурыл, қ ұ ба, қ ұ бақ ан, қ ұ баша, ақ ұ ба.

Тү р мен тү стер сыры. Бізді қ оршағ ан табиғ и орта ғ ажайып кө ркемдігімен кө з тартып, кө ң іл-кү йімізге ә сер етеді. Ондағ ы тү р мен тү стер адам психологиясына ық пал етіп, ең бекке қ абілеттілікті, творчестволық ты арттырады. Колористика ғ ылымы 30 мың ғ а жуық тү р мен тү с бар екенін анық тап отыр. Табиғ и ортаның сұ лулығ ы, алуан тү сті рең і мен олардың ө зіне тә н сыр сипаты адамдарды ә ркез қ ызық тырып, тү стерді зерттеу тарихында табиғ ат пен қ оғ ам ө міріндегі ә р тү рлі қ ұ былыстар сырына ә уес еткен. Табиғ атта болып жатқ ан қ ұ былыстардың ө зара байланысымен ортақ қ асиет, заң дылық тары да таным процесі негізінде сө з болады. Айталық, бір тү стің ө зінің ә р ел мен ә рбір адамғ а ә сер етуі тү рліше болады екен. Оғ ан мынадай мысалдар арқ ылы кө з жеткізуге болады: Еуропада қ ара тү сті қ айғ ы-қ асіреттің белгісі деп санаса, Қ ытай мен Жапонияда ол қ уаныштың белгісі. Еуропа елдерінде жасыл тү с бейбіт ө мірдің белгісі деп саналады. Тү стердің табиғ аты мен практикалық қ ажеттілігі ә ркез ғ алымдар назарын аударып, тү р-тү с тану ғ ылымының дү ниеге келуіне ық пал жасады. Кітапта тү р-тү стану ғ ылымынаелеулі ең бек сің ірген Ньютон, Ломоносов, Вернер, Менсель, Рабкин секілді ғ алымдардың кө птеген атлас, альбом мен ө лшем шкалаларын жасап, пайдаланғ аны туралы кең мағ лұ маттар беріліп, социологиялық зерттеулер жү ргізілді. Олардың ө негелі ө мірлері де тартымды штрихтармен кез келген оқ ырманды қ ызық тырары сө зсіз. Тү стердің физиологиялық негізі, тү рлі тү стерді тұ рмыс пен ө ндірісте қ олдану, тү стерді кө здің кө ріп қ абылдау қ ызметі, факторлары бү гінде ө зекті мә селе болып отыр. Тү р-тү стің адам ө мірі мен ең бек процесі кезіндегі психологиялық жағ дайына ә сер-ық палы да тү рлі ғ ылыми зерттеу негізінде жаң а қ ырынан қ арастырылуда. Қ азіргі таң да бұ л сала бойынша мамандар пайда болып, ғ ылыми ең бектер жарық кө руде. Тү р-тү ске байланысты ақ ын-жазушылардың, ө нер зерттеушілердің, журналисттер мен тіл мамандарының ұ зақ жылдардағ ы ізденіс мұ раттары жан-жақ ты оң ды кө рініс тапқ ан. Алайда, тү р-тү с атауларының, оның психологиялық ә сері мен ерекшеліктері, ө зара синтезі секілді қ ырлары ә лі де ашылмағ ан. Ө нерлі қ азақ халқ ының жаратылыстағ ы алуан тү стерді, олардың рең ктерін айыруда қ алыптастырғ ан тө л сө здерін ө нердің ғ ылыми тілінің айналымына қ осуда тү стану ғ ылымында мынадай терминдер пайда болды: ө нер тарихы, ө нертану, мү сін, сурет, графика, тү с, рең к, негізгі тү стер, туынды тү стер, табиғ и тү стер, шағ ылысқ ан тү с, біркелкі(локальный) тү с, ө ң (тон), кернеулі тү с(напряженный цвет), тү стің тү рленуі, шаң қ ай тү с, тү стү йсік(цветоощущение) жә не т. б.

Тү стердің адам ө міріне айтарлық тай ық палы бар. Кө гілдір жалғ ыздық ты, қ амығ ушылық ты депрессияны, білгірлікті, сенімділікті жә не берілгендікті білдіреді. Ең алғ аш іс кө рісулеріне барғ анда кө к киім киіп барғ ан дұ рыс дейді мамандар. Кө к киім сіздің шешім қ абылдауда батыл, жанкешті, тә уекелшіл екендігің ізді айғ ақ тайтын кө рінеді. Кө гілдір рең кө п қ олданылатын, кең тарағ ан рең дердің бірі. Алайда екен деп оны кез-келген жерге жапсыра бермеген жө н дейді. Ә сіресе ас бө лмесіне жолатпау керек. Ө йткені кө к тү с тамақ қ а деген тә бетті жояды. Кө гілдір адамды тыныштандыратын бір рең. Ө зін-ө зі ө лімге қ июшылық ты азайтатындық тан батыста кө пірлердің кенарын кө гілдір тү ске бояйды екен. Жү йке жү йелері ү шін пайдалы делінеді. Сондық тан жатын бө лмені кө гілдір тү спен жабдық тау ақ ылды шешімдердің бірі кө рінеді. Алайда кө гілдірдің тым қ ою рең кін қ олданбағ ан жө н, ө йткені ол суық тық ты, қ араң ғ ылық ты сипаттайтын болғ андық тан ұ йқ ығ а кетерде ә серін тигізеді. Кө гілдір тү сті бө лмеде ең бек ету нә тижелі кө рінеді. Адамдарды жылдам шешім шығ аруғ, ынталандыруғ а ық пал ететін бір рең. Қ ызыл тү с адамның назарын тез баурайтын рең. Дизайн жә не декорацияда кө зге бірден тү сетіндіктен қ ызыл рең ді кө п қ олдансаң ыз ұ тылмайсыз. Қ ызыл тү сті киім кү ш, энергия беретін кө рінеді. Қ ызыл бір жағ ынан ү стемдік рең і. Біреуді жасыту ү шін, ең сесін тү сіру ү шін қ олданылады. Қ ырмызы тү сті бө лмелер адамның тынышын кетіреді. Шашыраң қ ы қ ырмызы рең ді бө лмелер адамның уақ ытты айыра алмауына жол ашатын кө рінеді. Сол себепті казино, бар, клубтарда кө п қ олданылады. Жә не бір айта кетері тә бетті ашатын тү с болғ андық тан ресторандар да декорациясының кө п бө лігін осы рең нен жасақ тайтын кө рінеді. Сары тү с кө зге аса зиянды. Сары тү ске боялғ ан бө лмеде нә рестелер жылуын ү детсе, ү лкендер тез ашуланғ ыш болады екен. Сондай-ақ сары тү с метаболизмді жақ сартады. Сары рең ә лсіздеу қ олданылғ анда жылылық жә не жарқ ыл, жалтылдау, яғ ни ә семдік береді. Кү н кө зі секілді, жылынуды қ алйсыз, бірақ қ арауды қ аламайсыз, кө зің ізді шағ ылыстырады. Сары кө п дінде жаратушының бар екенін сипаттайтын бір рең. Жасыл кө пшілдік ұ ғ ымында қ арым-қ атынасты білдіреді. Бірақ жалпығ а ортақ таным бойынша табиғ атты жә не жастық ты бейнелейді. Кө з ү шін ө те пайдалы. Сонымен қ атар тыныштандырады, жү йке жү йелеріне жағ ымды ә сер береді. Телевизорда эфирге шығ ардың алдында адамдарды толқ ымасы ү шін жасыл бө лмеге кіргізіп кү ттіретін кө рінеді. Аталғ ан рең сондай-ақ ауруханаларда даемделушілердің сабырсызданбасы ү шін кө п қ олданылады екен. Асқ азан ауруларына пайдалы делінеді бір зерттеулерде. Жасыл қ абырғ алы алаң дарда адамдар асқ азан ауыруымен шағ ымданбайтын кө рінеді. Жасылдың тү рі рең лері тү рліше ә сер береді екен: қ ою жасыл – суық тық, байлық, еркекшорлық, кертартпалық ты сипаттаса, кө к жасыл – жағ ымсыздық ты, негативті, зә йтү н жасылы – татулық ты, бейбітшілікті, сарғ ыш жасыл – тұ тынушылардың басқ а жасылдардан артық кө ретін рең і. Жасыл Америка мә дениетінде ақ шаны сипаттайды. Қ ызғ ылт (оранжевый) тү с ыстық тық, саулық, разылық, жемістілікті сипаттайды. Кү шті жә не жомарт бір сипаты да бар. Қ ызғ ылт қ ұ пиясы жоқ, кең таралымдағ ы, тартымды бір тү с. Бізде жә не батыста бақ ытсыздық, аза тұ ттуды білдірсе, Жапонияда бақ ыттылық тың тү сі кө ріеді. Қ ара басым кө пшілік ү шін киім тү сі. Кейбірі қ араны байсалды кө ріну ү шін киеді. Біреулері болса арық кө рінуі ү шін. Айрық ша бұ л рең қ алың жә не нә зік кө рінеді. Ақ саф тазалық ты, пә ктікті, кү нә сіздікті бейнелейді. Кө п мә дениетте ақ киінеді. Айрық ша тазалық тың белгісі болғ андық тан дә рігерлердің лабораторияда қ ызмет жасаушылардың киімінің тү сі. Сондайақ – жаз айының киім рең і. Расыменде, ақ қ абырғ алы фаст фуд ресторандарын кездестіру қ иын. Ал қ ызыл (розовый) романтиканың жә не нә зіктіктің, ә семдіктің рең і. Тыныштандырады. Жайландырады жә не жү ректі жұ мсартады, тү рме торларын ал қ ызылғ а бояғ анда тү рмедегілердің арасында агрессивті ә рекеттер азайғ ан. Адам ашуланғ ысы келсе де алқ ызыт тү стің қ асында онысы оң айғ а тү спейтін кө рінеді. Жү ректің тамырлары жылдам ә рекет ете алмайды екен. Аталмыш тү с энергияң ды басатын тыныштандыратын, персен дә рісі секілді кө рінеді. Тіптен рең соқ ырлары, яғ ни рең ге мә н бермейтіндердің ө зі сабырлы қ алыпқ а тү седі екен.

Тү стану – тү с туралы ілім жү йесі. Тү стер хроматикалық жә не ахроматикалық болып бө лінеді. Хроматикалық тү стерге тү рлі-тү сті тү стер жү йесі кіреді. Ахроматикалық тү стерге ақ жә не қ ара тү стер жатады. Барлық хроматикалық тү с ү ш параметрмен ашық тылық пен, тү стік ө ң мен жә не қ анық тылық пен сипатталады. Ахроматикалық тү стер бір-бірінен тек бір белгісі бойынша – ашық (ашық сұ рғ ылт немесе қ ара сұ рғ ылт) бойынша ерекшеленеді. Тү стік ө ң бұ л «қ ызыл», «сары» жә не т. б. сө здермен анық талады. Мысалы қ ызыл, таза қ ызыл немесе сұ рғ ылт қ ызыл. Бұ л қ ызылғ а қ осылғ ан сұ рғ ылт қ оспа тү стің ө ң ін ө згертпейді қ ызыл тү с қ ызыл болып қ алады. Ахроматикалық қ оспадан, хроматикалық тү стің қ анық тығ ы азаяды. Мұ ндай қ оспада ахроматикалық тү с неғ ұ рлым аз болғ ан сайын, оның қ анық тығ ы арта тү седі.

Хроматикалық тү стерді шартты тү рде жылы тү сер жә не суық тү стер деп бө лінеді. Жылы тү ске тү с спектрінің сары-қ ызыл бө лігі, ал суық тү ске кө гілдір бө лігі жатады, жылы тү стерді кү н мен оттың тү сімен, суық тү стерді аспан, су мен мұ здың тү сімен сиппатауғ а болады. Кү лгін жә не жасыл тү стер аралық жағ дайда пайда болады. Бұ ларды басқ а тү стермен қ атынасына байланысты бірде жылы, бірде суық тү ске жатқ ызуғ а болады. Тү стік шең бер бірге қ атар қ ойылғ ан тү стерден қ ұ ралғ ан шең бер. Бұ л шең бер, сары, сарғ ыш қ ызыл, қ ызыл, қ ызғ ыш қ оң ыр, жасыл кө к, кө к, кү лгін кө к, болып жалғ асып отырады. Негізігі тү стер сары, қ ызыл жә не кө к тү стер болып табылады.

3. ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ Қ Ұ РАСТЫРУ БӨ ЛІМІ

⇐ Предыдущая 1 2 3 456 7 8 Следующая ⇒