Тақырып 7. Ғылым кәсіп ретінде. Ғылым идеалдары мен шарттары

Дә ріс мақ саты: ғ ылымның кә сіп ретіндегі ерекшеліктерін анық тау, ғ ылыми қ ауымдастық тың идеалдары мен ережелерін, сонымен қ атар, Қ азақ стандағ ы ғ ылымның даму алғ ышарттарын талдау.

Жоспар:

1. Ғ ылым кә сіп жә не қ ызметтің ерекше тү рі ретінде.

2. Ғ ылыми қ ауымдастық тың ережелері мен қ ұ ндылық тары.

3. Қ азақ стан Республикасындағ ы ғ ылымның басымдық бағ ыттары.

Негізгі тү сініктер: кә сіп, бейімділік, қ ызмет тү рі, қ ұ ндылық тар, ережелер, ғ ылыми этос, ғ ылым дамуындағ ы басымдылық.

Ғ ылым кә сіп жә не қ ызметтің ерекше тү рі ретінде. Ғ ылым кү рделі ә леуметтік институтқ а ХІХ ғ асырдың аяғ ында айналады, осы кезде ғ алымдар жү йелі тү рде ө з ең бектері ү шін жалақ ы ала бастайды. Ғ ылыми қ ызметтің экономикалық пайдасы бары анық талды. Ғ ылыми дискурсқ а енді ә рбір адам ене алмайды, ол ү шін субъект бірнеше ә леуметтік қ ойылғ ан талаптарғ а сай болуы қ ажет (жоғ арғ ы білім, кандидаттық дә реже, жариялымдар ж. т. б. ).

Ғ ылым ө зіндік жеке этосын тудыра бастайды - ғ ылыми қ ауымдастық тың мү шесі болып қ алу ү шін ә рбір жеке ғ алым ережелер жиынтығ ын ұ стануы қ ажет.

Макс Вебер ө з " Ғ ылым бейімділік жә не кә сіп" атты мақ аласында былай деген еді: " қ азіргі таң да ғ ылымғ а кә сіп ретінде қ арау ең біріншіден, ғ ылымның бұ рын соң ды болмағ ан мамандандырудың дең гейіне жетуі... жеке индивид ғ ылым аумағ ында қ атаң мамандандырылғ ан болғ ан жағ дайда ғ ана аяқ талғ ан істі бастай алады" (Вебер М. Избранные произведения. М., 1990. Б. 707-708).

Кә сіби ғ алым арнайы білімді беруші болғ андық тан негіздемеге жә не сенімді жауапқ а жауапты болады. Кә сіп ретіндегі ғ алым ө з қ ұ зіреттілігінің шектерін сезінуі қ ажет; моральдық, этикалық, философиялық, діни талғ амы жә не ғ алым бағ асы оның жеке жұ мысы болып саналады жә не қ азіргі таң да ғ ылымғ а енбейді.

Кә сіпке айналғ аннан бастап ғ ылым ә лем мен ө мірдің сыртқ ы талаптарын иемдену техникасына айналды. Ол мына сұ рақ қ а жауап береді: нә тижесі максималды тиімді болатындай жасау керек, дегенмен толық тай адам мен ә лем ә рекетінің мағ ынасы қ арастырылмайды.

Ғ ылыми қ ауымдастық тың ережелері мен қ ұ ндылық тары. Этос - ұ рпақ тан ұ рпақ қ а жететін ережелер мен қ ұ ндылық тар жиынтығ ы жә не ғ ылым адамы ү шін қ ажет болып табылады. Этос ғ ылымның ә леуметтік институт аумағ ындағ ы мү мкін болатын ә рекетін кө рсетеді. Ғ ылыми этос ғ ылыми қ ауымдастық тағ ы қ атынастарды ұ йымдастырумен байланысты, ол айқ ындайды, интеграцияланады, жә не ғ ылыми қ ауымдастық тың автономиясын қ аматамасыз етеді.

Қ оғ ам ғ алымдардың ісіне араласа алмайды жә не араласпауы керек, бірақ, ғ алымдар мораль, қ ұ дай ілімі, саясат ж. т. б. сұ рақ тарғ а араласа алмайды. Ғ ылыми қ ауымдастық тың мү шелері ө з зерттеулерінің жә не олардың қ орытындыларының ақ иқ атқ а қ атысты барабар нә тижесін жасайды. Осылайша, ғ ылыми этос алғ ашқ ы ғ ылыми қ ауымдастық тардан бастап жұ мыс жасап келеді (ХVIIғ. басы).

Алғ аш рет ғ ылыми этосты Роберт Мертон ө зінің " Ғ ылымның нормативті қ ұ рылымы" (1942) атты ең бегінде сипаттап берген еді. Осыдан шығ а ғ ылымның басты қ ұ ндылығ ы ақ ақ иат екенін ескере отырып ол ережелердің тө мендегідей тү рлерін ерекше атап кө рсетті:

- ә мбебаптылық - ғ ылыммен зерттеліп жатқ ан қ ұ былыс барлық жерде бірдей болуда жә не ғ ылыми тұ жырымдардың ақ иқ аттылығ ы жыныс, нә сіл, жасқ а ж. т. б. қ арамай бағ алануы керек деген қ ағ ида;

- ұ йымшылдық - ғ ылыми білім еркін тү рде жалпының жетістігі болып табылады;

- қ ызық паушылық - ғ алым ә рекетінің алғ ашқ ы стимулы ақ иқ атты риясыз іздеу болып табылады; мойындау, қ аражат алу мақ сат емес, салдар;

- ұ йымдасқ ан скептицизм - ә рбір ғ алым ө зі жә не оның ә ріптесі жасағ анына жауапты болып саналады. Бір жағ ынан сыйластық қ ажет, дегенмен, сыни кө зқ арас та орын алуы керек.

Этоста ережелерді ұ стану бағ ам механизмы бар. Ғ ылыми этоста басты позитивті санкция - ә ріптестерінің мойындауы, ал негативті - елемеушілік. Мертон бойынша: егер зерттеуші ережелерді ұ станса, онда ол нағ ыз ғ алым.

Қ азақ стан Республикасы ғ ылымындағ ы басымдылық бағ ыттар. Ғ ылым дамуының басымдылық аумағ ындағ ы ғ ылыми зерттеулердің тақ ырыптар атауы:

1. Табиғ и қ орларды зерделі пайдалану, шикізатты ө ң деу

қ олданбалы ғ ылыми зерттеулер:

а) минералды-шикізат базасы мен су қ орларын толтыру тә сілдері мен технологиясы;

- пайдалы қ азбаларды игеру технологиясы;

- шикізат пен ө німдерді қ айта ө ндіру технологиясы;

- жаң а материалдарды алу технологиясы;

- экология мен табиғ атты зерделі пайдалану мә селелері;

- берілген ерекшеліктер жиынтығ ы бар кө п қ ызметті материалдарды алудың теоретикалық негіздері.

в) іргелі ғ ылыми зерттеулер:

- кө мірсу шикізатын қ айта ө ндіру мен табиғ атты тиімді пайдаланудың теоретикалық негіздері;

- шикізат пен ө німді ө ң деу аумағ ында ғ ылыми зерттеулер;

- Қ азақ станды қ оршағ ан ортаның тиімді экологиялық жағ дайын қ амтамасыз ету жә не табиғ атты рационалды пайдалану.

2. Энергетика жә не машинақ ұ растыру:

а) қ олданбалы ғ ылыми зерттеулер:

- қ уаттың жаң аратын жә не альтернативті кө зі жә не ө неркә сіптік пен тұ рмыс қ алдық тарын энергетикалық пайдалану;

- жылу жә не электроэнергетика жә не энерго тиімді технологиялар;

- ядерлы жә не сутектік энергетика;

- энергетикалық сектордың қ оршағ ан ортағ а ық палы;

- энергетикалық жә не автомобильды машинақ ұ растыру;

- ауылшаруашылық жә не ө ндіріс машинақ ұ растыру;

- мұ най газдық машина жасау;

- таулы-кен жә не металлургиялық машина жасау;

- машина жасау, автоматизация жә не робототехника.

в) іргелі ғ ылыми зерттеулер:

- қ уат жә не машина жасау аумағ ындағ ы іргелі ғ ылыми зерттеулер.

3. Ақ параттық жә не телекоммуникациялық технологиялар:

а) қ олданбалы ғ ылыми зерттеулер:

- ақ параттық технологиялар;

- телекоммуникациялық жү йелер жә не технологиялар;

- интеллектуалды жү йелер жә не технологиялар;

- ақ параттық -техникалық кешендер жә не жү йелер;

- геоақ параттық жү йелер мен технологиялар;

- зияткерлік робототехникалық жү йелер;

- ғ ылым жә не білім беру ү рдісіндегі қ азіргі ақ параттық технологиялар.

в) іргелі ғ ылыми зерттеулер:

- ақ параттық жә не телекоммуникациялық технологиялар аумағ ындағ ы іргелі ғ ылыми зерттеулер:

- технологиялық ү рдістерді математикалық ү лгілеудің теоретикалық негіздері.

4. Ө мір туралы ғ ылым

а) қ олданбалы ғ ылыми зерттеулер:

- қ артаю мен адам ө мірін ұ зарту мә селелерін шешуге арналғ ан жаң а технологиялар;

- тірі жү йелердің молекулярлы, биохимиялық, ағ залық негіздері;

- ө сімдіктер мен жануарлардың тұ рақ талуы мен ө німділігін арттырудың ғ ылыми негіздері;

- медицина мен ауыл шаруашылығ ына қ ажет жаң а биопрепараттар; биомедицина-жә не гендік инженерияның дамуы.

в) іргелі ғ ылыми зерттеулер:

- химия мен биология аумағ ындағ ы іргелі зерттеулер.

5. Мемлекеттің зияткерлік ә леуеті:

а) ә леуметтік-экономикалық жә не гуманитарлық аумақ тағ ы іргелі зерттеулер:

- экономиканың бә секеге қ абілетті ө ндірісінің дамуының ә леуметтік-экономикалық жағ дайларын зерттеу;

- қ азіргі жағ дайдағ ы еліміздің ә леуметтік жә не экономикалық саясатын іске асыру аумағ ындағ ы зерттеулер;

- пә наралық зерттеулер жә не ә леуметтік пен қ оғ амдық гуманитарлық ғ ылымдардың актуалды мә селелері.

- табиғ и-ғ ылыми аумақ тағ ы іргелі зерттеулер:

- математика, механика, физика аумағ ындағ ы іргелі зерттеулер.

Тақ ырып 8. Ә лемнің ғ ылыми бейнесі

       Дә ріс мақ саты: қ азіргі ә лемнің ғ ылыми бейнесінің негізгі сипаттарын анық тау.

       Жоспар:

1. Ә лемнің ғ ылыми бейнесі.

2. Ә лемнің ғ ылыми бейнесінің тарихи формалары.

3. Жаһ андық эволюционизм - ә лемнің қ азіргі ғ ылыми бейнесі ретінде.

Негізгі тү сініктер: ә лемнің ғ ылыми бейнесі, жаһ андық эволюционизм, космологиядағ ы антропты принцип.

Ә лемнің ғ ылыми бейнесі - ғ ылыми тү сініктер мен принциптердің жинақ тау жә не синтездеу нә тижесінде қ ұ рылғ ан ақ иқ ат заң дылық тары мен сипаттары туралы тү сініктер жиынтығ ы.

Ғ ылым даму ү рдісі барысында білімдер, идеялар жә не концепциялардың ә рдайым жаң артуы жү ріп жатыр, одан ә рідегі тү сініктер жаң а теориялардың жеке жағ дайы болып қ ала берді. Ә лемнің ғ ылыми бейнесі догма да абсолютті ақ иқ ат та емес. Соынмен бірге, ғ ылыми тү сініктер ақ иқ атқ а жақ ын, ө йткені олар дә лелденген дә йектерге жә не тұ рақ талғ ан себепті-салдарлы байланыстар жиынтығ ынан қ ұ ралғ ан. Нә тижесінде ғ ылыми білім біздің ә лемнің ерекшелігі жайында қ орытындылар мен болжамдар айтуғ а мү мкіндік береді жә не адамзат ө ркениетінің дамуына ү лесін қ осады. Ғ ылыми концепциялар арасындағ ы қ айшылық тар жаң а дә йектердің шығ уымен жә не оларды басқ а теориялардың болжамдарымен салыстыру арқ ылы жең іске жетеді. Бұ л даму - ғ ылыми тә сіл мә ні.

Ә лемнің ғ ылыми бейнесі ә лем туралы пайғ амбарлар авторитетіне, діни дә стү рлерге, қ аисетті мә тіндер ж. т. б. секілді діни тү сініктерден ерекшеленуі мү мкін. Сондық тан, діни тү сініктер ғ ылымилық тарғ а қ арағ анда соғ ұ рлым консервативті жә не ол жаң а дә йектер шығ а берген сайын ө згеріп отырады. Ө з кезегінде ә лемнің діни концепциялары ө з заманының ғ ылыми кө зқ арастарына жақ ындау мақ сатында ө згерулері мү мкін.

Ә лемнің ғ ылыми бейнесі сонымен қ атар, ә лемнің кү нделікті немесе кө ркем қ абылдауына тә н дү ниетанымнан ерекшеленуі мү мкін. Мысалы, ө нер ә лемнің кө ркем бейнесін ө зінің субъективті (эмоционалды қ абылдау) жә не объективті (ынтық емес) жетістіктер синтезінің негізінде қ ұ райды, ал ғ ылым тек объективті қ абылдауда шоғ ырланғ ан жә не сыни ойлаудың кө мегімен зерттеулер нә тижелерінің субъективтілігін алып тастайды.

Ә лемнің ғ ылыми бейнесінің тарихи тү рлері. Ә лем бейнесі жү йелі білім болғ андық тан оның ө згерістерін ешбір бірегей ауқ ымды жаң алық қ а тең еуге болмайды. Мә селе басты іргелі ғ ылымдардағ ы бір - бірімен байланысқ ан бірнеше жаң алық тар топтамасы жайлы сө з болып отыр. Бұ л жаң алық тар зерттеу тә сілінің қ айта қ ұ рылуымен бірге, сонымен қ атар, ғ ылымилық тың ө зіндегі ережелер мен идеалдардағ ы ауқ ымды ө згерістермен байланыса жү реді.

       Осындай ә лемнің ғ ылыми бейнесінің ауысуы, ғ ылыми революциялар ү шеу, ә деттегідей оларды ү ш ғ алымдардың атымен байланыстырады.

       Аристотельдік (б. з. д. VI-IV) - бұ л ғ ылыми революцияның негізінде ғ ылымның ө зі пайда болды, ғ ылымның ә лемді тану мен игерудің басқ а формаларынан бө ліну ү рдісі басталды, ғ ылыми білімнің нақ ты ережелері мен бейнелері айқ ындалды. Соғ ұ рлым толық тай бұ л революция Аристотельдың ең бектерінде кө рсетіледі. Ол формальды логиканың негізін салды, яғ ни дә лел туралы ілім, білімді жү йелендірудің басты қ ұ ралы, категориалды тү сіндіруші аппаратты жасады. Ол ө зіндік ғ ылыми зерттеу ұ йымдасуының канонын (сұ рақ тарихы, мә селені қ ою, иа жә не жоқ қ а қ атысты айғ ақ тар, негізделген шешімдер), табиғ ат жә не метафизиканы табиғ ат туралы ғ ылымдардын бө лді, білімнің ө зін жіктеді.

       Ньютондық ғ ылыми революция (XVI-XVIII ғ ғ. ). Мә селенің шық қ ан жері ә лемнің геоцентрлік ү лгісінен гелиоцентрлік ү лгісіне ауысу саналады. Бұ л жаң алық Н. Коперник, Г. Галилей, И. Кеплер, Р. Декарт, И. Ньютон аттарымен байланысты. И. Ньютон олардың зерттеулерін қ орытындылап ә лемнің ғ ылыми бейнесін жалпы тү рдегі базалық принциптерін қ ұ растырды. Классикалық жаратылыстану доминанты болып механика шығ ады, ғ ылыми ізденіс аумағ ынан қ ұ ндылық тар, ә мбебаптылық, мақ сатты болжау секілді тү сініктер ысырылып тастады. Таным ә рекетінде зерттеудің субъектісі мен объектісінің арасында нақ ты оппозиция байқ алды. Осы ө згерістердің қ орытындысы ретінде ә лемнің механикалық бейнесі дү ниеге келді, оның негізін эксперименталды математикалық жаратылыстану қ ұ рды.

       Эйнштейндік революция (ХІХ-ХХ ғ асырлар тоғ ысуы). Ол бірнеше жаң алық тар топтамасына сү йенді (атомның кү рделі қ ұ рылымын ашу, радиоактивтіліктің кө рінісі, электромагнитты сә уленің дискретты сипаты ж. т. б. ). Нә тижесінде ә лемнің механикалық бейнесінің маң ызды алғ ышарты - қ арапайым кү штердің кө мегімен қ озғ алыстағ ы жә не ө згермейтін объектілер арқ ылы табиғ аттың барлық қ ұ былыстарын тү сіндіруге болады деген сенім кү мә нғ а ә келіп тіреді. Соң ынан ә лемнің жаң а бейнесінің негізінде жеке ғ ылымдарда революциялар болды: космологияда (тұ рақ ты емес ә лем концепциясы), биологияда (генетиканың дамуы) ж. т. б. Осылайша, ХХ ғ асырдың бойында жаратылыстану ө з бейнесін барлық қ ырларында да ө згеріске ұ шыратты.

       Жаһ андық эволюционизм қ азіргі ә лемнің ғ ылымы бейнесі ретінде. Жаһ андық эволюционизмның қ азіргі ә лемнің ғ ылымы бейнесі ретіндегі идеясы қ азіргі таң да даму принципін іске асырудың бір тү рі болды. Ол философиялық жә не жаратылыстану ғ ылыми білімінің ешқ айсысына да қ осылмай бір кө зқ араспен қ арайды. Оғ ан тә н ерекше эволюциялық бейне нақ ты ғ ылымдар тіліннің идеясын сипаттайды, дегенмен, эволюциялық тү сініктерді жинақ тауда екеуінің де аумағ ынан асып шығ ады. Бұ л жаһ андық эволюцияонизм идеясын ә лемнің ғ ылыми бейнесі дең гейіне кө теруге болатынын кө рсетеді.

       Осы идеяның мә нін интерпретациялауда келесі принципиалды сұ рақ туындайды: табиғ и ақ иқ аттың қ ұ рылымдық дең гейіне қ атысты бола тұ ра қ азіргі даму концепциясының нақ ты дә лелдеуін сипаттайтын эволюциялық ү рдістің жалпы жү йелік заң дары бар ма?

       Қ ойылғ ан сұ рақ тың актуалдығ ы қ азіргі ғ ылым ү шін антропологиялық немесе антропты принципті талдауда кө рініп тұ рады.

       Жаһ андық эволюционизм мә селелерін талқ ылай отыра біз осы уақ ытқ а дейін барлық жағ дайларда да тек біздің ә лемдегі ү рдістермен шектелген едік. Бірақ, басқ а да метагалактикалар немесе ә лемдердің болуын жорамалдау жаһ андық эволюционизм мә селелерін қ ою сұ рағ ында ары қ арай мү мкіндіктерді қ ызық ты етеді. Егер біздің ә лем - квазитұ йық талғ ан эволюцияланып отыратын жү йелер ішіндегі тек біреуі ғ ана болса, онда Метагалактика эволюциясы тек оның ішкі факторларымен анық талады деп айту қ ате болады. Біздің жә не басқ а да ә лемдердің ара қ атынасмен келісілген сыртқ ы факторларды да есепке алу керек болады.

⇐ Предыдущая 7 8 9 10 111213 14 15 16 Следующая ⇒