Тақырып 10. Жаратылыстану және гуманитарлық ғылымдардың тарихы мен философиясы

Дә ріс мақ саты: жаратылыстану жә не гуманитарлық ғ ылымдардың тарихы мен философиясын талдау, сонымен қ атар, ғ ылыми білімді қ алыптастырудағ ы математикалық тә сілдердің ролін анық тау.

Жоспар:

1. Жаратылыстану табиғ ат жайлы ғ ылымдардың кешені ретінде.

2. Математикалық тә сілдер жә не ғ ылыми білімнің қ алыптасуы.

3. Ә леуметтік-гуманитарлы кешендегі ғ ылыми пә ндердің қ алыптасуы.

Негізгі тү сініктер: жаратылыс ғ ылымдары, математикалық ү лгілеу, техникалық ғ ылымдар, техника философиясы, адамтану, аксиология, кү нделіктілік, ә леуметтік мә дени феномен.

Жаратылыстану табиғ ат жайындағ ы кешенді ғ ылым ретінде. Қ азіргі таң да жаратылыстану деп ғ ылыми экспериментке негізделген, дамығ ан теоретикалық формуласы жә не математикалық тұ ғ ырымен сипатталатын нақ ты жаратылыстануды тү сінеміз.

Арнайы ғ ылымдардың дамуы ү шін табиғ атты толық тай білу керек, оның объектілері мен қ ұ былыстарын кешенді тү рде тү сіну қ ажет. Осындай тү сініктерге ие болу ү шін ә рбір тарихи кезең ө зіне тә н жарытылыстық ғ ылыми бейнесін ө ндіреді. Қ азіргі жаратылыстану табиғ ат жайындағ ы кү рделі ғ ылымдар жиынтығ ын бейнелейді. Ол ө з ішіне биология, физика, химия, астрономия, география, экология ж. т. б. кіргізеді. Жаратылыстану ғ ылымдары ө з зерттеу пә німен ерекшеленеді. Ә рбір жаратылыстану ғ ылымдары ө зі жаратылыстанудың ә рбір даму кезең дерінде қ ұ ралғ ан кешенді ғ ылым болып саналады. Жаратылыстанудың қ азіргі даму тенденциясы бойынша ғ ылыми білімнің дифференцияациясымен қ атар, қ арама-қ айшы ү рдістер де болып жатыр – ә р тү рлі білім аумағ ының бірігуі, синтетикалық ғ ылыми пә ндердің туындауы. Сонымен қ атар, ғ ылыми пә ндердің бірігуі жаратылыстанудың ә р ішкі саласында жү румен қ атар, ө з араларында да байланысып жатыр.

Жаратылыстануда іргелі жә не қ олданбалы ғ ылымдарды бө леді. Іргелі ғ ылымдар – физика, химия, астрономия, ә лемнің базистық қ ұ рылымын зерттейді, ал қ олданбалы ғ ылымдар танымдық, ә леуметтік-практикалық міндеттерді шешуде іргелі зерттеулер нә тижесін пайдаланумен айналысады.

Математикалық тә сілдер жә не ғ ылыми білімнің қ алыптасуы. Классикалық жаратылыстану эксперименталды-математикалық тә сілдерді қ олдану негізінде алғ а шық ты. Кез келген табиғ и объектілердің заң дылық тарын сипаттау байланысы мен қ атынасында математиканы пайдалану білімнің ғ ылымилығ ы (ақ иқ аттылығ ы, нақ тылығ ы) оның математизацияланғ анымен анық талады деген тұ жырымды мү мкін етті.

Г. Галилей «Табиғ ат кітабы математика тілінде жазылғ ан» деген еді.

«Ә рбір білімде математика қ анша болса ақ иқ ат та сонша» деп И. Кант айтқ ан екен.

Логикалық тү зулік, қ атаң дедуктивті сипат, математиканың жалпығ а міндетті шешімдері оғ ан ғ ылыми білімнің ү лгісі деген атақ сыйлады.

Дегенмен, математиканың жаратылыстану ғ ылымдарының зерттеушілері ү шін басты жетістігі – оның жаратылыстану ғ ылымын қ ұ райтын қ атынастар мен ү рдістердің, алгоритмдік кестелер мен байланыстардың, ү лгілердің кө зі бола алатын мү мкіндігінде еді.

ХХ ғ асырдың ортасынан бастап адам қ ызметінің ә р саласында ЭЕМ жә не математикалық тә сілдер кең інен қ олданыла бастады. «Математикалық экономика», «математикалық химия», «математикалық лингвистика» ж. т. б. секілді объектілер мен қ ұ былыстардың математикалық ү лгісін жә не осы ү лгілердің зерттеу тә сілін зерттейтін пә ндер пайда болды.

Математикалық ү лгілеу – қ андай да бір қ ұ былыс немесе объектіні математика тіліне жақ ын етіп сипаттау. Ү лгілеудің басты мақ саты – осы объектілерді зерттеп болашақ бақ ылау қ орытындыларына болжам жасау. Дегенмен, ү лгілеу басқ аруғ а мү мкіндік беретін қ оршағ ан ортаны тану тә сілі.

Математикалық ү лгілеу жә не онымен байланысты компьютерлік эксперимент табиғ и эксперимент мү мкін болмағ ан жағ дайда немесе оны жасау қ иынғ а соқ қ анда ә лде тағ ы да басқ а себептер болғ анда пайдасы ө те зор. Мысалы, тарихқ а табиғ и эксперимент жасауғ а келмейді. Қ андай да бір космологиялық теорияның дұ рыстығ ын тексеру мү мкін емес. Негізінен болуы мү мкін, дегенмен, мысалы алсақ, қ андай да бір ауруды тарату жә не оғ ан қ арсы ем жасау секілді экспериментті жасау қ ате. Дегенмен, мұ ның бә рін зерттеліп отырғ ан қ ұ былыстың алдын ала математикалық ү лгісін қ ұ рау арқ ылы компьютерде жасауғ а болады.

Қ азіргі техника философиясының негізгі мә селелері. Техника философиясы – техника, технология, инженерлі жә не техникалық қ ызметтердің жалпылама даму заң дылық тарын жә не олардың адамзат мә дениетіндегі жә не қ азіргі қ оғ амдағ ы орнын зерттеуге арналғ ан қ азіргі философияның бағ ыты. Техника философиясы біріншіден, техника феноменін толық тай зерттейді, екіншіден, оның тек имманентті дамуын емес, сонымен қ атар, толық тай қ оғ амдық дамудағ ы орнын жә не ү шіншіден, тарихи болжамды да ескереді.

Техника философиясы техника, қ оғ ам жә не табиғ ат қ арым қ атынастарын талдау негізінде этикалық мә селелерді кө тереді. Техника философиясының дамуындағ ы серпіліс ғ ылыми-техникалық прогресстың екіұ шқ ырлығ ын сезінуден шық қ ан. Бір жағ ынан, қ азіргі ә леуметтік жә не экономикалық мә селелерді шешу тек ғ ылым мен техниканың еншісінде.

Басқ а жағ ынан, экономикалық жә не техникалық ө судің шектері айқ ындалып келе жатыр. Шексіз ғ ылыми-техникалық ү рдіске деген сенім табиғ и жә не ә леуметтік қ орлардың шектігін сезіндіріп отыр. Техника филсоофиясында этика мә селесі басты мә селелердің бірі болып табылады. Бірнеше қ атар авторлар «техника демонизмы» («техника сайтандығ ы») сө зін қ олданып жү р. Техникада шексіз пайдалы мү мкіндіктермен қ оса қ ауіп те бар – адам, табиғ ат, қ оғ ам ү шін техниканы пайдаланудың жоюшы салдары. Бұ л адамды машинаның бө лшегі ретінде қ арау, ойлау қ абілетінің кедейлігі, жан «технизациясы»; материалдының руханилық тан жоғ арылауы жә не ең бастысы табиғ аттың жойылу қ аупі.

Соынмен, техника философиясы ғ ылыми философиялық зерттеу, оның басты мә селесі – қ азіргі ө ркениеттің динамикалық қ айшылық тық феноменінің кү рделі, бү тіндей техникасын жан - жақ ты философиялық -ә дістемелік жә не ә леуметтік мә дени талдау.

Қ азіргі кезде жаратылыс, қ оғ амдық, техникалық ғ ылымдар арасында нақ ты шек қ оюғ а болмайды, ө йткені кешенді ғ ылымдар арасында ә рдайым аралық орынды алатын кө птеген пә ндер жатыр.

Осылайша, қ азіргі жаратылыстану табиғ ат жайындағ ы дамушы кең кешені бар сипатқ а ие, ол бір жағ ынан ғ ылыми дифференциация ү рдісімен жә не ғ ылыми білім интеграциясына бағ ытталғ ан синтетикалық пә ндерді жасау сипатымен бейнеленетін кешенді дамып келе жатқ ан табиғ ат туралы ғ ылым.

Провести четкую грань между естественными, общественными и техническими науками на современном уровне их развития нельзя, поскольку существует целый ряд дисциплин, занимающих промежуточное положение или являющихся комплексными.

Философия ғ ылыми білімнің интегралды тү рі ретінде. Философия ғ ылыми білімнің, соның ішінде қ оғ ам, мә дениет, тарих, адамтанудың интегралды тү рі болып табылады. Ә леуметтік философия, мә дениет философиясы, тарих философиясы, антропология философиясы ә леуметтік-гуманитарлы ғ ылымдардың ә дістемесі жә не жаң артылғ ан тү рі болып шығ ады. Ә леуметтік-гуманитарлық танымның ә дістемесінің дамуы ғ ылыми рационалдылық тү ріне тә уелді. Осылайша, классикалық ғ ылымның аумағ ында адамды қ оса ә леуметтік феномендер жә не мә дениет қ ұ былыстарын логикалық танымдық бағ дар (рационалисттік) қ алыптаса бастады. ХХғ. Ә леуметтік-гуманитарлық танымның ә дістемесінің ө зі ө згерді. Бірінші орынғ а адам мә ні мен ә леуметтік ү рдістердің тә уелділігін тану емес, адамның ә лемге жә не ө з ө зіне деген қ атынасын ашу жатыр. Осылайша, классикалық емес ғ ылым ү лгісі негізінде философиялық -антропологиялық бағ дар қ алыптасады, ол онтология, антропология, аксиология мә селелеріне кө ң іл бө лді.

Дә стү рлерді таратуда адам, қ оғ ам, мә дениет– рух, зерде, табиғ ат, материя секілді абсолютті бастамаларғ а нақ ты тә уелді болса, антропологизм тұ рғ ысынан адам адам ө мірінің саласы мен дә йектеріне тә н ішкі контекстте қ арастырылады. Рационалисттік дә стү р кө зқ арасы бойынша ә лем ө зіндік заң дар арқ ылы дамиды, философиялық антропология кө зқ арасы бойынша адам ө з болмысын, тү рін жә не мә нді тү рлерін қ алыптастырады. Рационалисттік философия пә ні – болмыс, сана, таным, тілдесу. Философиялық антропология пә ні – болмыс, тү сіну, тілдесу мә ні. Ә леуметтік философияда кү нделіктілік феноменын зерттеуге ү лкен кө ң іл бө лінеді. Кү нделікті ө мір – білімнің болып жатқ анына, жинақ тылығ ына, прагматикалығ ымен сипатталатын кү нделікті жалпығ а мә лім жағ дайлардағ ы адамдардың ө мірі. Мә дениет, қ оғ ам жә не адам қ ұ нды жә не жан жақ ты болады. Мә дениет, қ оғ ам, адам қ ұ былыстарын зерттеуде басты принциптері болып микроанализ жә не кө пдең гейлік болып табылады. Адам туралы қ андай да бір білім, ә рбір ө мірлік жағ дай – бірегей бү тіндіктің кө рінісі.

Бө лшектелген ғ ылыми мә ліметтердің кө птігі адам бірлігін теріске шығ армайды, қ айта оны ерекше бейне ретінде кө рсетеді. Бү гінгі адам кіріп отырғ ан болмыстың барлық контексттерінің тілдесуін кең ейту қ ажет, яғ ни, мақ саттар, міндеттер, ә р тү рлі зерттеулер, тә сілдерді келістіру ү шін ә леуметтік жә не гуманитарлы ғ ылымдардың ерекше тілдесу алағ ын ашу қ ажет.

ХХІ ғ асыр ә дістемесінде жаң а постантропологиялық парадигма қ алыптасады, ол адамнығ қ оршағ ан ортағ а ә серін бере алатын қ абілетіне негізделген.

Ә леуметтік-гуманитарлық циклдағ ы ғ ылыми пә ндердің қ алыптасуы. Ә леуметтік-гуманитарлық білім «адам-қ оғ ам» жү йесінің ішіндегі қ арым-қ атынасты қ арастыру аумағ ында тұ йық талады, бұ л жерде адам мә дениет контекстіндегі ә леуметтік мә дени феномен болып зерттеледі. Ә леуметтік-гуманитарлық білім пә ні жә й адам емес, «адам жә не ә лем», «адам жә не қ оғ ам» байланыстары болып табылады.

Ә леуметтік цикл ғ ылымдарына мынаны жатқ ызады: экономиканы, саясаттану жә не қ ұ қ ық, психология жә не ә леуметтік психология, ә леуметтану, антропология, этнография жатады; гуманитарлы циклғ а – тарих, лингвистика, ө нертану, мә дениеттану, дінтану.

Ә леуметтік-гуманитарлы білім ерте заманның философиялық толғ ауларынан бастап ғ асырлар арасында қ алыптасты. Ә леуметтік-гуманитарлық ғ ылымдардың қ азіргі жү йесі ХІХ ғ асырдың аяғ ы мен ХХ ғ асырдың басында қ алыптасты. Ол ө зін «адамтану кешені» ретінде бейнелейді де ә лемнің барлық салаларын қ амтиды: табиғ ат, қ оғ ам жә не адамның рухын. Ғ ылым ә мбебаптылық, мамандандырылғ ан жә не пә наралық байланысы бар сипатқ а ие болды. Нақ ты ғ ылымдарғ а қ арағ анда философия тарихи ү рдістегі жалпыламаны зерттеуге арналғ ан.

Ә леуметтік-гуманитарлы циклдағ ы ғ ылымдар ө те алмайтын шекарадай болмайды. Мысалы, қ оғ амды экономикалық талдау саяси, мә дени, қ ұ қ ық тық жә не зерттеліп жатқ ан қ ұ былыстың басқ а да аспектілерін мү мкін етеді.

Пә ндердің саны мен мазмұ ны қ оғ ам дамуының, оның қ ажеттілігінің, мә дени дең гейіне жә не нақ ты қ оғ амдағ ы ғ ылым мен білімнің барлық жү йесінің даму дең гейіне қ атысты болады.

Ғ ылыми танымның ә леуметтік-мә дени шарттылығ ы. Қ азіргі ғ ылымда ғ ылыми тә сілдердің қ алыптасуы мен қ ызмет етуінде аксиологиялық, қ ұ ндылық тық бағ дарлар ғ ылыми танымның маң ызды факторы болып табылады. Ғ ылым қ ұ ндылық тардан биік тұ ра ала ма деген сұ рақ жалғ асуда жә не екі негізгі бағ ытта кө рсетілген: 1) ғ ылым нейтралды болуы қ ажет, бұ л классикалық ғ ылыммен мойындалғ ан, дегенмен бү гінгі таң да жең ілдетілген жә не нақ ты емес; 2) қ ұ ндылық тар ғ ылыми білімнің тұ рақ талуы мен ө суінің қ ажетті талабы болып табылады, бірақ, олардың білім мен қ ызметіне ә сер ететінін кө рсететін рационалды тү рлерн табу керек. Ғ ылымдағ ы қ ұ ндылық тар оның ә леуметтік мә дени шартын бө лә нбейтә н сипаты ретінде кө рсететін екінші бағ ыт ғ ылым философиясы мен ә дістемесінде, ә сіресе, ә леуметтік-гуманитарлы білімде анық таушы фактор болып саналады.

Ә леуметтік шарттылық – ә леуметтік институт дә режесіне ие болғ ан қ оғ амдағ ы ғ ылым; ғ ылым сонымен қ атар, ә леуметтік тұ рғ ыдан бағ дарланғ ан (ғ ылыми жұ мыскер дә режесі, кадрларды дайындау жү йесі).

Мә дени шарттылық –білім жү йесін, экономикалық саланы, ә леуметтік-саяси болжамдауды, дү ниетанымдық іргелі ғ ылымдарды тудыруды ғ ылымсыз ойлауғ а келмейді.

⇐ Предыдущая 9 10 11 12 131415 16 17 18 Следующая ⇒