Тақырып 6. Ғылыми танымның құрылымы мен деңгейлері. Ғылым әдістемесі.

Тақ ырып 5. Ғ ылым тарихы мен философиясының классикалық емес жә не постклассикалық емес даму кезең дерінің негізгі концепциялары мен бағ ыттары.

Дә ріс мақ саты: ғ ылым дамуының классикалық емес постклассикалық емес негізгі концепцияларын сыни талдау.

Жоспар:

1. Неокантшылдық эпистемологиясы: баден жә не марбург мектептері.

2. Ғ ылым философиясындағ ы позитивисттік дә стү р.

3. Постмодернизм жә не ғ ылым.

Негізгі тү сініктер: неокантшылдық э пистемологиясы, ә леуметтік гуманитарлы білім, позитивизм, постмодернизм.

Неокантшылдық эпистемологиясы: баден жә не марбург мектептері. Неокантшылдық – XIX ғ. еінші жартысы XX ғ асырдың басындағ ы неміс философиясындағ ы бағ ыт. Неокантшылдық тардың орталық ұ раны («Кантқ а қ арай! ») Отто Либманның «Кант жә не эпигондар» (1865) ең бегінде философия сыны жә не материализмғ а ү лгісінде қ ұ растырылды.

Неокантшылдық та гуманитарлы циклдағ ы ғ ылымдар ә дістемесі жә не қ ұ ндылық тар мә селелеріне кө ң іл аударғ ан Баден мектебі (Фрайбург, Оң тү стік-батыс) жә не жаратылыс ғ ылымдарының логико-ә дістемелік мә селелерімен айналысқ ан Марбург мектебіне бө леді.

Неокантшылдық тың Бадендік мектебі Вильгельм Виндельбанд (1948–1915 жж. ) пен Генрих Риккерт (1863–1939 жж. ) аттарымен байланысты. Негізінен гуманитарлы ғ ылымдар ә дістемесіне қ атысты сұ рақ тарды қ ұ растырды.

Г. Риккерт пен В. Виндельбанд идеялары М. Вебердің тү сіндіруші ә леуметтануына, қ азіргі американдық ә леуметтік ойларғ а, тарихи ғ ылымдардың ә дістемесінің жалпы эволюциясына ү лкен ық пал жасады.

Толық тай он жылдық тарғ а ә р тү рлі мемлекеттер философтарының тартылыс орнына арналғ ан марбургтық неокантшылдық мектептің негізін салғ ан Марбург университетінің профессоры Гермен Коген болды. Марбург мектебінің ө зекті тезисы бойынша ғ ылымда жасалғ ан соң ғ ы жылдардағ ы жаң алық тар жә не қ азіргі ғ ылыми-зерттеу қ ызметтер сипаты адам зердесінің ө мірдің барлық аумақ тарындағ ы конструктивті ролін айқ ындады деген тезис.

Адамдағ ы зерде ә лемді бейнелеймейді, керісінше, оны тудырады. Байланыссыз жә не хаостық болмысқ а ол байланыс пен тұ рақ тылық кіргізеді. Оның кө рнекі реттеуші ә рекетінсіз ә лем тү кке тұ рғ ысыз, қ араң ғ ы жә не ү нсіз болмыс емеске айналады. Зерде адамның имманентті жарығ ы, ол қ оршағ ан ортадағ ы заттар мен ү рдістерге логика мен мә н беріп отырады. «Тек ойлаудың ө зі болмыс ретінде белгіленгенді тудыра алады» деген марбург мектебінің негізін салушы Герман Коген.

Неокантшылдық тың тарихи жә не белсенді-эвристикалық мағ ынасы оның қ азіргі эпистемологияғ а, ғ ылым философиясына, ә леуметтік гуманитарлық білімдердің ә дістемесіне, ә лем философиясына, мә дениет философиясына елеулі ү лесін қ осты.

Ғ ылым философиясындағ ы позитивисттік дә стү р. Позитивизм - (лат. positivus – оң, жағ ымды) ХІХ-ХХғ ғ. рухани қ ызметтің басқ а тү рлерімен салыстырғ андағ ы оң ғ ылыми білімнің қ ұ ндылығ ын жә не тұ рақ тылығ ын ерекше атап кө рсететін бағ ыт. Ол танымның эмпирикалық тә сілдерінің артық шылық тарын айқ ындап, барлық теоретикалық қ ұ рылыстарының кемшіліктерін кө рсетеді. Ө з дамуында позитивизм тө рт кезең ді басынан кешіреді, дегенмен, философиялық ойдың бірегей бағ ыты жайлы айтуғ а мү мкіндік беретін негізгі ерекшеліктерін сақ тап қ алады.

Позитивизмнің негізін салғ ан Огюст Конт (1798-1857 жж. ) ө зінің бағ дарламалық «Позитивті философия курсы», «Позитивті философия рухы» атты ең бектерінде позитивизмнің негізгі қ ағ идаларын қ ұ растырды. Позитивизмнің алғ ашқ ы тү рінің кредосы – прогресс жә не реттілік.

Бұ л сипат ХІХ ғ асырдың аяғ ы ХХ ғ асырдың басындағ ы ғ ылыми ортада кең атақ қ а ие болғ ан екінші позитивизмге де тә н. Осы кезең дегі позитивизм кө шбасшысы австриялық физик жә не философ Эрнст Мах жә не швейцар философы Рихард Авенариус болды. Олар позитивизмге «махизм» немесе «эмпириокритицизм» деп аталғ ан жаң а сипат берді. Бұ л кезең нің алғ ашқ ысынан ерекшелігі – философияның негізгі мақ саты – ғ ылыми білімнің барлығ ын қ амтитын жү йесін қ ұ ру емес, ғ ылыми білім теориясын жасауда.

Позитивизмге қ ызығ ушылық тың ү шінші толқ ыны ХХ ғ асырдың басында басталды. Осы кезде неопозитизм немесе логикалық позитивизм кең танымал болды. Оның айтарлық тай ерекшелігі позитивисттік философияның негізгі қ ағ идаларын сақ тай тұ ра философиялық мә селелерді қ оюда жә не шешуде математикалық логиканың аппаратын кең інен пайдаланды. Логикалық позитивизмнің атақ ты ө кілдері: Бертран Рассел (1872–1970 жж. ), жә не «Логико-философиялық трактат» ең бегінің авторы Людвиг Витгенштейн жә не басқ алары – ағ ылшын философы, логикы, математигы, ә рбір философиялық мә селеге математикалық логика тә сілдер арқ ылы талдау тұ рғ ысынан келу қ ажет деп санады.

Неопозитивизм ә дістемесінің орнына философияда жаң а бағ ыт – постпозитивизм келеді. Ғ ылыми таным ә дістемесі дамуындағ ы постпозитивисттік кезең Карл Поппер (1902–1994 гг. ), Томас Кун (1922–1996 гг. ), Имре Лакатос (1922–1974 гг. ) секілді философтар ең бектерінде кө рініс тапты. Постпозитивизм аумағ ында жасалғ ан ғ ылым философиясы концепциясының кө птү рлілігі кө птеген жаң а мә селелерді туындатты. Оның нә тижесі ретінде ғ ылым қ ұ рылымы мен дамуын сипаттайтын жалпығ а бірдей танылғ ан теорияның дә рменсіздігін сезіну болды. Бұ л мә селе позитивизм философиясындағ ы келесі кезең – постпозитивизмнің аяқ талуына ә сер етті.

Бү гінгі таң да постпозитивизм кө п жағ дайда ө зінің бастапқ ы мағ ынасын жоғ алтып алды. Бұ л ғ ылым дамуының жалпығ а бірдей теориясының жасалуының тығ ырық қ а тірелгендігімен байланысты болды. Постпозитивизм кө леміндегі қ арама-қ айшы кө зқ арастар философиялық білімнің плюралисттік сипатта екенін тағ ы да бір рет кө рсетті.

Постмодернизм жә не ғ ылым. ХХ ғ асырдың 70-жылдарынан бастап ХІХ-ХХ ғ асырлар тоғ ысында қ алыптасқ ан классикалық емес ғ ылым плстклассикалық емес ғ ылыммен ауыстырылады. Жаң а заман ғ ылымы немесе классикалық ғ ылым деп аталып кеткен тү бегейлі жаң а білім туындайды. Ол субъективтіліктің, гуманисттіліктің, ө зіндік сынның басымдылығ ымен жә не объективтілік пен ақ иқ ат секілді классикалық тү сініктердің қ айта қ арастырылуымен сипатталады.

Ғ ылымилық тың классикалық тү рінде ғ ылыми таным ө лшемі бойынша зерттеуші кө ң ілі субъектінің байланыстының барлығ ы элиминация бола тұ ра объект сипатына назар аударылады. Классикалық емес рационалдылық субъект пайдаланатын объект сипаты мен таным тә сілдерінің ара-қ атынасын кө ң ілге алады. Постклассикалық емес тү р объект жайындағ ы білімді тек қ ана тә сілмен емес, сонымен қ атар танушы субъекттің мақ саттық қ ұ рылғ ыларымен ұ штастырады.

Постмодернизм жә не қ азіргі ғ ылым корреляциясы мә селесін Ж. -Ф. Лиотар (1979) қ ойғ ан еді. Қ азіргі таң да верификацияланбағ ан, анық талмағ ан, толық емес постклассикалық емес ғ ылым мен постмодернизмнің принципиалды ә дістемелік нұ сқ амасы арасында параллельдердің бар екендігі кө зге анық.

«Модерндық » сонымен қ атар, ә леуметтік ә лемдік детерменизм, ә мбебаптылық, нақ тылық жә не дамудың бағ ыттылығ ы категорияларын біріктірді. Постмодернисттік ә леуметтік теория анық талмағ ан, біркелкі емес, кө п нұ сқ асы бар категорияларын пайдалануда. Ол жерде ә лемнің мә ндік плюралисттік табиғ аты мен оның шарасыздық салдары - адам ө мірінің амбиваленттілігі жә не кездейсоқ тығ ы арасында мә мілеге келу жү ріп жатыр.

Синергетика постмодернизм идеяларына «табиғ и ғ ылыми» легитимациясын беруде. Олардың жаң ғ ырығ ы жаң а дү ниетанымның қ алыптасуына, танымның жаң а ә дістемесінің тұ рақ талуына ық палын тигізуде, бұ л ө з кезегінде классикалық тарихтың кезең дік-линейлі ү лгісінің қ ираюын жеделдетуде, оғ ан деген жаң а принципиалды ашық, вариабельді, альтернативті, " таң дауды" мү мкін қ ажет ететін ү рдіс ретіндегі жаң а бағ дарды ө ндіруге ә келуде.

Тақ ырып 6. Ғ ылыми танымның қ ұ рылымы мен дең гейлері. Ғ ылым ә дістемесі.

Дә ріс мақ саты: ғ ылыми білім қ ұ рылымын ашу, ғ ылыми таным ә дістемесін талдау.

Жоспар:

1. Ғ ылыми білім кү рделі дамушы жү йе ретінде.

2. Ғ ылыми зерттеу тә сілдерінің кө п тү рлілігі.

3. Ғ ылыми танымның қ азіргі ә дістемесі.

Негізгі тү сініктер: ғ ылымның жіктелуі, философиялық тә сілдер, жалпы ғ ылыми тә сілдер, жеке тә сілдер, ғ ылыми зерттеу ә дістемесі.

Дамушы жү йе ретіндегі ғ ылыми білімнің кү рделі қ ұ рылымы бар. Ғ ылыми білімнің маң ызды сипаты оның динамикасы болып табылады. Бұ л идея антикалық философияда айтылғ ан еді, ал Гегель " ақ иқ ат ол дайын нә тиже емес, ү рдіс" деп оның болмысын қ ұ растырғ ан еді. Білімнің дамуы - сапа жағ ынан ә р тү рлі нақ ты кезең дерден тұ ратын кү рделі диалектикалық ү рдіс. Осылайша, бұ л ү рдісті қ озғ алыс ретінде қ арауғ а болады: миф - алғ ығ ылым - классикалық ғ ылым - классикалық емес - постклассикалық емес ғ ылым.

Дамушы жү йе ретіндегі ғ ылым ө з ішіне бірнеше жеке ғ ылымдарды қ осады, олар ө з кезегінде кө птеген ғ ылыми пә ндерге бө лінеді. Ғ ылымның осы аспектідегі қ ұ рылымын ашу ғ ылымның жіктелу мә селесін алғ а қ ояды.

Табиғ ат жайлы ғ ылымдарды пә ні мен таным тә сілдері бойынша былай бө леді - жаратылыстану (механика, физика, химия, геология, биология), қ оғ ам туралы ғ ылым - қ оғ амтану (ә леуметтік, гуманитарлық ғ ылымдар) жә не таным, ойлау туралы ғ ылымдар (логика, гносеология, эпистемология, когнитология ж. т. б. ). Жеке топты техникалық ғ ылымдар қ ұ рады. Қ азіргі математика да ерекше ғ ылымдардың біріне жатады. Кейбір ғ алымдардың айтуынша ол жаратылыс ғ ылымдарына жатпайды, дегенмен, олардың ойлау тә сілінің маң ызды элементіне айналғ ан. Ө з кезегінде, ғ ылымның ә рбір тобы толық тай бө лшектеуге тұ рарлық.

Ғ ылыми білім қ ұ рылымы оның екі басты дең гейлері - эмпирикалық жә не теоретикалық дең гейлерінің бірлігі ретінде кө рініс табады. Бұ л дең гейлер бір - бірімен тығ ыз байланыста жә не ө з даму ү рдісінде бір - біріне ө тіп жатады.

Осы екі тә сілдің бірін ә мбебаптандыру қ ате болар, дегенмен бұ л эмпиризм мен схоластикалық теоретизацияғ а тә н сипат болғ ан еді.

Ғ ылыми танымның объектісі мен субъектісінің қ арым қ атынасы жағ ынан қ арастырсақ, мынадай бө лшектерін атауғ а болады:

- ғ ылым субъектісі - оның ө зекті элементі: жеке зерттеуші, ғ ылыми қ ауымдастық, ғ ылыми ұ жым, жалпылама алсақ, толық тай қ оғ ам;

- объект (пә н, пә наралық жағ ы) - берілген ғ ылым немесе ғ ылыми пә н зерттейтін нә рсе. Басқ аша айтсақ, зерттеушінің ойы бағ ытталғ ан жер, сипаттауғ а, қ абылдауғ а, атауғ а, ойлауда бейнелеуге келетіннің барлығ ы;

- ө з пә нінің ерекшелігімен ескерілген нақ ты ғ ылымғ а немесе ғ ылыми пә нге тә н тә сілдер мен амалдар жү йесі;

- ө зіндік ерекше тіл - табиғ и болсын, жасанды болсын (белгілер, таң балар, математикалық амалдар, химиялық формулалар ж. т. б. ).

Ғ ылыми зерттеулер тә сілдерінің кө птү рлілігі. Ғ ылыми танымның маң ызды ерекшелігінің бірі оның ұ йымдасқ андығ ы жә не зерттеу тә сілдерінің толық тай қ атарын пайдалануында. Тә сіл деп бұ л жерде адамдар іс-ә рекеттерін қ айта қ ұ ратын теоретикалық жә не практикалық, танымдық ережелерді, тә сілдерді, амалдардың жиынтығ ын айтады.

Бұ л амалдар, ережелер ө з еркімен жасалынбайды, зерттеп жатқ ан объектілердің заң дылық тарынан шығ ады.

Сондық тан, ақ иқ атың ө зі секілді тә сілдер де ө те кө п. Таным тә сілдері мен практикалық ә рекет тә сілдерін зерттеу ерекше пә н - ә дістеменің еншісінде. Тә сілдердің кө п тү рлілігін ескере отырып оларды негізгі бірнеше топтарғ а бө луге болады:

1. Жалпы, философиялық тә сілдер, олардың қ олдану аумағ ы ө те кең. Олардың қ атарына диалектикалық тә сіл де жатады.

2. Жалпы ғ ылыми тә сілдер, олар барлық ғ ылымдарда қ олданылады. Бұ л тә сілдердің ерекшелігі жә не ө зіндігі - олар таным ү рдісінің тек қ ана кейбір дең гейлерінде қ олданылады. Мысалы, индукция эмпирикалық дең гейде, дедукция - танымның теоретикалық дең гейінде маң ызды ролді атқ арады, анализ - зерттеудің басында қ олданылса, синтез қ орытынды кезінде ж. т. б.

3. Жеке немесе арнайы тә сілдер, олар практикалық ә рекеттің аумағ ында немесе жеке ғ ылымдарына тә н. Олар химия немесе физика, биология немесе математика, металды ө ң деуде немесе қ ұ рылыс ісінде пайдаланылатын тә сілдер.

Ғ ылыми танымның қ азіргі ә дістемесі. Қ азіргі ғ ылымның парадигмалды теориясы ретінде синергетика алғ а шығ ады, ол ашық тең емес жү йелердің ә рекетін жә не ө зін ө зі ұ йымдасу ү рдісін зерттейді. Ә лемнің тең дік, бірбейнелік, тұ рақ ты қ ұ рылымы жайлы классикалық тү сініктер тү бегейлі тү рде келмеске кетті. Ә лем тұ рақ тылық кепілдігінен айырылғ ан, мқ нда кездейсоқ тық, тұ рақ сыздық, қ айтпастық элементтері ерекше орын алады. Ғ ылыми зерттеулер объектілері ашық тығ ымен (жү йенің қ оршағ ан ортамен зат жә не қ уат айналымы қ абілеті), біркелкі емес (жү йеде оның эволюцияланатын кө птеген жолдарының болуы), когеренттігімен (элементтер ара-қ атынасының келісімділігі) жә не ө зін - ө зі ұ йымдастырушылығ ымен (ө зін ө зі ұ йымдастыру, ө зін реттеуші жә не еске тү сіру ү рдістерінің болуы) сипатталатын кү рделі жү йелер бола бастады.

Ә лемнің синергетикалық кө рінісімен бірге қ азіргі ғ ылымғ а хаос, бифуркация, диссипативті қ ұ рылымдар, аттракторлар, фракталдар енеді. Жаң а ғ ылыми парадигма тұ рақ сыздық пен кездейсоқ тық тың конструктивті ролін тү сінуде эволюция жолдарының кө п ү лгілі жә не альтернативалы идяеларында кө рініс табатын іргелі концепт ретінде біркелікліксіздікті тұ рақ тауғ а негізделген. Синергетика арқ а сү йетін негізгі идеялар тұ рақ тылық пен реттілікті хаос арқ ылы тұ рақ тау, бифрукациялық ө згерістер, уақ ыттың қ айтпастығ ы жә не кү рделі жү йелердің тұ рақ сыздығ ы болып табылады.

Синергетика ө зін - ө зі ұ йымдастыру ү рдісінің жалпы заң дылық тарын игеруге бағ ытталғ ан білім аумағ ы болып табылады. Айта кететін мә селе, ө зін ө зі ұ йымдастыру принципі тірі емес табиғ атқ а, биологиялық жә не ә леуметтік ү рдістердің ә мбебап заң дары ретінде қ арастырылады. Ө зін ө зі ұ йымдастыру қ ұ былысы жылжып жатқ ан материяның бастапқ ы сипаты болып табылады, ол бізге классикалық емес ғ ылымның бастапқ ы кемшілігін кө рсетіп отырғ андай.

Синергетика жаң а ғ ылыми жә не ғ ылыми емес (діни, филсоофиялық, мифологиялық, кү нделікті) ойлау тә сілін жаң аша тү сіндіруге негіз берді. Антиғ ылыми болып танылғ ан архаикалық кезең ге тә н уақ ыт жә не кең істік, кездейсоқ тық тың орны синергетикада ө зіндік қ айта жаң ғ ыртуғ а ие болады. И. Пригожин жә не И. Стенгерс эксперимент пен сандық тұ жырымғ а алғ ашқ ы мағ ынасын беретін батыс дә стү рі мен ө зін - ө зі ұ йымдастыратын аяқ астынан ө згеретін ә лем туралы шығ ыс тү сінігін біріктіруге талпыныс жасайды.

⇐ Предыдущая 6 7 8 9 101112 13 14 15 Следующая ⇒