РАСЫГ УАСÆГ

Ахтол æ мæ Ганисæ цæ рынц Таджыхъæ уы. Схъомыл кодтой дыууæ чызджы æ мæ иу лæ ппу. Чызджытæ сæ амонд ссардтой æ мæ систы хицæ н бинонтæ. Лæ ппу Æ га та каст фæ ци хæ ххон-металлургон институт, бинонтæ æ рхаста æ мæ ныр фондз азы дæ ргъы цæ ры горæ ты, иу заводы кусы хистæ р инженерæ й. Æ га æ мæ йæ бинойнаг Ризетæ сæ хистæ рты нæ рох кæ нынц, арæ х ныууайынц хъæ умæ. Семæ акæ нынц сæ фондзаздзыд лæ ппу Ирызбеджы æ мæ сæ дыууæ аздзыд чызг Рафинæ ты дæ р. «Уадз æ мæ хъæ ууон цард зоной, сæ хицæ н хуыздæ р у», — фæ зæ гъы Æ га.

Бинонтæ -иу куы бамбырд сты, уæ д-иу Ахтол æ мæ Ганисæ йы цинæ н кæ рон нал уыд. Æ мæ куыннæ, сæ кæ стæ ртæ й-иу суанг æ мбисæ хсæ втæ м сæ мондæ гтæ уагътой. Фæ стагмæ -иу Рафинæ т бафынæ й йæ нанайы хъæ бысы, Ирызбег та йæ бабайы.

Ирызбег Ахтолимæ афтæ бахæ лар æ мæ горæ тмæ нал куымдта. Ноджы йын хъæ уы фæ зынд бирæ хæ лæ рттæ. Семæ -иу ацыд хъæ угæ рон сæ рвæ ттæ м, дидинæ гджын уыгæ рдæ нтæ м, донбылмæ. Æ ппæ ты фылдæ р та уарзта дада æ мæ нанамæ хъусын: сæ иу ын фæ кæ ны хæ сты хабæ рттæ, иннæ — аргъæ уттæ, таурæ гътæ.

Лæ ппуйыл дыууæ азы куы рацыд, уæ дæ й фæ стæ мæ рагуалдзæ гæ й æ рæ гвæ ззæ гмæ вæ ййы хъæ уы. Дадаимæ арæ х ацæ уы рады хъомгæ с, фыййау. Нанайæ н дæ р йе ’ххуысы хай кæ ны: кæ м рæ уæ дтæ сæ рвæ тæ й æ рыскъæ ры, кæ м изæ рæ й фосмæ фæ кæ сы, кæ м та кæ рчытæ н нæ мыг ратты.

Ныр дæ р та горæ тæ й æ рцыдысты апрелы райдианы. Сабат æ мæ хуыцаубоны бинонтæ фесты иумæ, гъе стæ й Æ га æ мæ Ризетæ сæ чызгимæ фæ стæ мæ ацыдысты, Ирызбег та баззад хъæ уы. Фарон æ мæ æ ндæ раз йæ хъуыддæ гтæ бæ ргæ хорз цыдысты, фæ лæ ацы аз не сфидыдтой нанаиты гогыр уасæ г Сырхдымимæ. Уый ахæ м ныфсджын æ мæ æ хсарджын у, æ мæ сыхы уасджытæ н æ лдариуæ г кæ ны. Суанг ма дзы Дадиты дынджыр Бурдым дæ р тæ рсы. Искуы сыхаг уасæ г сæ кæ ртмæ йе уæ зæ гмæ æ рбафтыд, зæ гъгæ, уæ д æ й тугæ рхæ мттæ й феддæ ссон кæ ны. Кæ ннод, йæ сырхбын базыртæ цæ гъдгæ, быруйы сæ рæ й куы ныууасы! — йæ хъæ р суанг сыхаг хъæ утæ м фæ хъуысы. Æ рæ джы та иу налат хъæ рццыгъа ныллæ джыты йæ хи рауагъта æ мæ сыхæ гты цъиуджын карчы ацахста. Йæ дзæ рныхтæ дзы куыд фæ сагъта, афтæ йæ Сырхдым ауыдта æ мæ тæ хгæ -згъоргæ бахæ ццæ хъæ рццыгъамæ, йæ къæ бут ын ацахста, йæ даргъ ныхтæ фæ рсты фæ сагъта æ мæ йæ карчы рагъæ й раппæ рста. Карк, мæ гуыр, фыр тæ ссæ й йæ цъиуты дæ р æ рбайрох кодта æ мæ цудтытæ гæ нгæ хæ мпæ лты фæ мидæ г. Хъæ рццыгъа ма йæ хи атоныныл бæ ргæ архайдта, фæ лæ йыл Сырхдым афтæ фидар хæ цыд, æ мæ базырджын къæ рныхæ н йæ ныфс, йæ хъару асаст, «йæ гæ рзтæ æ рæ вæ рдта».

Уалынмæ кæ цæ йдæ р фæ зынд Ирызбеджы дада Ахтол æ мæ хъæ рццыгъайы Сырхдымы бынæ й «скъахта». Уасæ г, даргъ къахдзæ фтæ гæ нгæ, йæ базыртæ сцагъта æ мæ, цыма, «кæ сут-ма, мæ нæ й уый куыд кæ ны» зæ гъынмæ хъавыд, уыйау сæ рбæ рзондæ й ныууасыд. Дада дæ р хамасхор хъæ рццыгъамæ кардæ й базылд æ мæ йæ сæ цæ хæ радоны хъилыл быдыргъæ н æ рсагъта.

Фарон дæ р ма Сырхдым Ирызбегимæ хæ лар уыд, фæ лæ йыл ацы аз йæ хуыцауы хай рахатт. Æ вæ ццæ гæ н, йæ ныфс, йæ хъаруйыл йæ зæ рдæ фæ дардта, æ мæ йæ м Ирызбеджы хуызæ ттæ нымады нал уыдысты. Адæ ммæ дæ р ахæ м æ гæ нон разыны: иу-дыууæ йы куы афхæ ры, уæ д йæ ныфс алкæ мæ дæ р хæ ссын байдайы. Айрох дзы вæ ййы, тыхагур тых кæ й ары, уый. Гъемæ фæ рæ дийы...

Сырхдым-иу лæ ппуйы куы ауыдта, уæ д — сургæ. Иу хатт ын йæ хъус æ мæ йæ фындзы къоппайыл фæ хæ цыд, иннæ хатт та йæ базыртæ й снадта. Ирызбег-иу хæ дзары кæ угæ смидæ г. Иунæ гæ й рацæ уын нал уæ ндыд: кæ м-иу нанаимæ рацыд, кæ м — дадаимæ. Бирæ хæ ттыты дада рахъавыд Сырхдымы аргæ вдынмæ, фæ лæ -иу æ й нана нæ бауагъта, иунæ г уасæ г йеддæ мæ нæ м нæ й, æ мæ нæ кæ рчытæ хæ лццон æ йчытæ æ фтаудзысты, зæ гъгæ.

... Иу уаргæ бон та сыхæ гты нозтуарзаг Бындзи кæ мдæ р ныххырхта æ мæ Ахтолты раз цъыфы ныффæ лдæ хт. Ирызбег æ й рудзынгæ й ауыдта æ мæ нанайы афарста:

— Дæ лæ уыцы лæ г уынджы цæ мæ н хуыссы, хæ дзар ын нæ й?

Нана акаст рудзынгæ й æ мæ базыдта æ рвылбоны къупри Бындзийы.

— Хæ дзар ын бæ ргæ и, фæ лæ та йæ мæ рдты туг банызта.

— Æ мæ мæ рдтæ й æ рцыд?

— Мæ рдтæ й æ рцæ уæ н нæ й, бæ ппу, фæ лæ та ныкъкъуфта æ мæ мæ рдтæ м тагъд кæ ны. Кæ сыс, хуыйау цъыфы æ вдылы æ мæ куы суазал уа, уæ д та рынчындонмæ бахаудзæ н.

— Нана, æ мæ арахъхъ чи баназы, уый цæ угæ нал фæ кæ ны?

— Чи ма дзы фæ хъан-фæ хъилгæ нгæ фæ цæ уы, чи дзы æ рра кæ ны, чи та дзы Бындзийау хъуымы ныффæ лдæ хы... Арахъхъ, мæ къона, йæ кæ нæ гæ н дæ р нæ бары... Æ рæ джы, тъæ нджы мæ йы, Балода, зæ гъгæ, иу лæ г кæ мдæ р ныббиго æ мæ, сæ химæ цæ угæ йæ, йæ хæ дзарæ й фæ иппæ рд, уынджы баззад. Райсомæ й йæ æ рдæ гсалдæ й ссардтой æ мæ йæ рынчындонмæ аластой. Уым ын йæ къухты æ нгуылдзтæ алыг кодтой, йæ къæ хтыл дæ р ма тыххæ йты слæ ууыд. Ныр ын авдæ ны сывæ ллонау хæ ринаг дарынц. Уый та дын арахъхъы митæ, мæ чысыл уари...

— Арахъхъ æ взæ р у, нана, — йæ къух ауыгъта Ирызбег. — Æ з никуы баназдзынæ н.

— Афтæ, афтæ, бæ ппу, дæ дада æ мæ папæ дæ р нæ нуазынц.

— Уæ дæ арахъхъæ й хуы дæ р расыг кæ ны? — афарста лæ ппу.

— Хуы дæ р æ мæ хæ рæ г дæ р.

— Уасæ г та?

— Уасæ г дæ р.

Ирызбег ныхъхъус. Йæ цæ стытыл ауад Сырхдым æ мæ мидбылты бахудт. «Багъæ ц, хъихъуыра, æ з дын арахъхъ куы нæ бадарон... Куы афæ лдæ хай, уæ д дæ мæ хæ дæ г снæ мдзынæ н», — ахъуыды кодта.

Уымæ н йæ дыккаг бон Ахтол æ мæ Ганисæ сæ умæ йæ ацыдысты уæ лæ сыхмæ — æ фсадæ й чи сыздæ хт, ахæ м лæ ппуйæ н «æ гасцуай» зæ гъынмæ. Ирызбеджы ныууагътой фынæ йæ.

Нана æ мæ дада нæ ма æ рцыдысты, афтæ лæ ппу райхъал. Йе зноны сусæ г хъуыды йæ зæ рдыл æ рбалæ ууыд æ мæ бавнæ лдта йæ баххæ ст кæ нынмæ.

Цалдæ р боны размæ Ахтолтæ м уыд уазджытæ. Сæ фынгыл ма нозтимæ цы графин аззад, уый Ганисæ бавæ рдта скъаппы. Федта йæ лæ ппу. Ныр дзы дзулы къæ бæ рыл æ ркодта æ мæ йæ авæ рдта Сырхдыммæ хæ стæ г къæ йдурыл, йæ хæ дæ г фæ стæ мæ уагмæ балыгъд æ мæ рудзынгæ й йæ цæ ст дары.

Сырхдым æ рæ джиау ауыдта дзулы карст æ мæ йæ м хъуызæ гау бацыд: йæ хи куы афсæ ста, уæ д иуварс ацыд. Дыууæ -æ ртæ минуты фæ стæ расыг лæ гау цудын байдыдта. Кæ м-иу фæ стæ рдæ м фæ уæ зыд, кæ м — размæ. Уалынмæ арвæ й æ рхауæ гау фæ зынд сыхæ гты Бурдым. Сырхдымæ й тарст æ мæ йæ м дæ рддзæ фæ й æ дзынæ г каст. Уæ дмæ Сырхдым къулæ й атылд. Цыма йæ чемы нæ у, ууыл Бурдым гуырысхо фæ ци, уыйау ыл йæ хи андзæ рста. Кæ м æ й иуæ рдыгæ й ныццæ вы, кæ м иннæ рдыгæ й. Сырхдым йæ фарсыл æ рфæ лдæ хт. Мæ гуыр, йæ бырынкъ ма-иу бæ ргæ сивæ зта, фæ лæ ницыуал. Бурдым ын йæ уырынгтæ къоппайы туг акалдта, йæ бумбули йын тыдта. Райхъуыст-иу Ирызбеджы цины хъæ р:

— Афтæ дын хъæ уы, ды мæ н ныттыдтай, нæ? Бурдым дын дæ хи дзæ бæ х куы ныххоста, расыггæ наг...

Гъе фæ лæ Бурдым æ гæ р-æ гæ р куы кодта, уæ д лæ ппумæ хорзау нал фæ каст. Фæ стагмæ Сырхдым каурæ бынмæ ныттылд, йæ базыртæ ныппæ лæ хсартæ сты æ мæ нал змæ лыд. Бурдым дæ р та йæ м ныххæ ццæ æ мæ йæ нæ мы базыртæ й, бырынкъæ й... Лæ ппуйы зæ рдæ фæ тæ нæ г, рамæ сты. Нæ уасæ джы нын мары, зæ гъгæ, дадайы лæ дзæ г раскъæ фта æ мæ Бурдымы асырдта, йæ хæ дæ г Сырхдыммæ ныццыд. Кæ сы, æ мæ йæ дынджыр къоппа — цъæ л, йæ туг къæ дз бырынкъæ й кæ рдæ гмæ лæ дæ рсы, цæ стытæ — æ хгæ д, йæ бумбули — дызгъуынтæ, змæ ст. Фыццаг æ й мард фенхъæ лдта, фæ лæ æ рæ джиау Сырхдым йæ къæ хтæ батылдта, цалдæ р хатты схæ цыд йæ сæ рыл. «Æ гас у, æ гас у! » — райхъуыст лæ ппуйы цины хъæ р æ мæ уайтагъд къанауæ й къæ ртайы дон æ рбаскъæ фта. Æ рæ хсадта йын йæ цъæ л къоппа, йæ тугамæ ст къæ хтæ. Уасæ г йæ цæ стытæ байгом кодта. Ирызбег æ м зилы, уый куы федта, уæ д æ м йæ зæ рдæ цы сдзырдта, хуыцау зоны, æ мæ йæ сæ р лæ ппуйы уæ рагыл æ руагъта. Ирызбеджы зæ рдæ ноджы фæ фæ лмæ ндæ р æ мæ уасæ гыл зæ рдиагæ й узæ лын байдыдта: даудта йæ армæ й, цыдæ ртæ йын дзырдта... Фæ стагмæ базгъордта хæ дзармæ. Фæ стæ мæ фездæ хт нæ мыгæ йдзаг тæ бæ гъимæ. Авæ рдта йæ Сырхдымы раз, фæ лæ йæ м уый кæ сгæ дæ р не ’ркодта. Уæ д ын лæ ппу арæ хстгай йæ хъуыры нæ мгуытæ уадзын байдыдта... Уæ дмæ та уасæ джы къоппайæ туг рахъарыд. Ногæ й та йын æ й æ рæ хсадта. Сырхдым бынтондæ р фæ зæ рдæ хæ лд, æ мæ -иу цыма бузныг зæ гъынмæ хъавыд, уыйау йæ нуарджын базыртыл схæ цыд, нымдзаст-иу йæ раздæ ры амæ ттагмæ. Рацыд иу сахаты бæ рц. Нартхоры нæ мгуытæ æ мæ уазал дон уасæ гæ н фесты æ вронджы хос, æ мæ -иу йæ къæ хтыл слæ ууынмæ дæ р рахъавыд, фæ лæ йæ нæ ма урæ дтой...

Уалынмæ фæ зындысты нана æ мæ дада дæ р. Ирызбег æ мæ Сырхдымы иумæ куы бауыдтой, уæ д фыр дисæ й сæ мидбынат лæ угæ баззадысты. Æ рæ джиау Ахтол дзуры:

— Бæ ппу, цы ми кæ ныс уый, уасæ г дæ ныттыдта?

Ирызбег уырдыг алæ ууыд, ницы дзуры:

— Кæ д æ й йæ хæ дæ г дурæ й йе лæ дзæ гæ й ныццавта, — загъта Ганисæ. — Уасæ г фæ лдæ хт, сæ разы тугтæ...

— Уый та хуыздæ р, афтæ йын хъуыд. Цалдæ р хатты бæ ппуйæ туг рауагъта, стæ й йæ ракаст нæ уадзы, — фелвæ ста Ахтол йæ фарсылдаргæ кард. — Ныртæ ккæ йæ аргæ вддзыстæ м æ мæ нæ сихор, не ’хсæ вæ р цæ ттæ.

Ирызбег старст, йæ сур хид акалд, æ мæ йæ кæ уындзæ г хъуырмæ схæ ццæ. Уыцы уысм базгъордта Ахтолмæ, атыхст йæ уæ рагыл æ мæ йæ м хæ рдмæ кæ сы.

— Дада, ма йæ аргæ вд, æ з дæ р æ й нæ ныццавтон, уый дæ р мыл нæ фæ хæ цыд.

— Уæ дæ цы ’рцыд, дæ лæ йæ уд исыныл куы у?

— Уæ ртæ, уæ ртæ йæ сыхæ гты Бурдым ныттыдта... — тыххæ йты сфæ рæ зта Ирызбег.

— Ау, нырмæ йыл Сырхдым уæ лахиз уыд, абон та... — фæ гуырысхо Ахтол лæ ппуйы ныхæ стыл.

— Фæ хыл сты æ мæ...

Ахтол уасæ гмæ хæ стæ г бацыд.

— Кæ с-ма, кæ с, йæ къоппа — цъæ л, йæ хæ дæ г — æ рдæ гмард, — бамæ сты лæ г. — Гъемæ йыл кæ д Бурдым фæ уæ лахиз, уæ д нал бæ ззы æ мæ йæ æ ргæ вдгæ кæ нын, — æ рхæ цыд уасæ джы къубалыл.

— Дада, дада, мæ н аххос уыд, ма йæ аргæ вд, — скуыдта Ирызбег.

— Ды та дзы цы аххосджын дæ?

— Æ з... Æ з ын арахъхъ бадардтон... Уайтагъд цудын байдыдта... Уалынмæ Бурдым æ рбацыд æ мæ йæ ныххоста. Куы нæ йæ асырдтаин, уæ д Сырхдымы амардтаид...

Уыцы ныхæ стæ лæ г æ мæ усæ н худæ джы хос фесты æ мæ иуцасдæ р дзырдхъом нал систы, худынц æ мæ худынц.

Æ рæ джиау Ахтол кард йæ кæ рддзæ мы ныццавта æ мæ лæ ппуйы хæ рдмæ систа.

— Уæ, арс амарай, бæ ппу, кæ д цы бакуыстай!.. Иу загъдæ й, Сырхдымæ й дæ маст систай, и? Уæ дæ йæ нал æ ргæ вдæ м, зонгæ низ у æ мæ тагъд адзæ бæ х уыдзæ н. Æ рмæ ст ын йæ разы доны къус сæ вæ р. Куы дзы аназа, уæ д йæ расыг тагъддæ р ссæ удзæ н.

Лæ ппу рахаста дон æ мæ йæ уасæ джы раз сæ вæ рдта.

— Мæ хæ дзар, — худы та Ганисæ. — Зæ гъын мæ айразмæ цæ мæ н фарста, хуы æ мæ, дам, уасæ г дæ р расыг кæ нынц... Гъе, афтæ, бæ ппу, арахъхъ нæ дæ р уасæ гæ н хатыр кæ ны, нæ дæ р паддзахæ н.

— Дада, æ мæ ды арахъхъ никуы банызтай? — афарста Ирызбег.

— Æ з дæ р кæ ддæ рты хуыпп кодтон, фæ лæ дзы иуахæ мы мæ нæ Сырхдымау фæ разуæ з дæ н æ мæ йæ ныхъхъуытты уагътон.

— Уыцы бон сызгъæ рин фестæ д, — йæ къухтæ кувæ гау хæ рдмæ систа Ганисæ, — кæ ннод ма йæ абон дæ р цъирис æ мæ мæ н дæ р, дæ хи дæ р хурхæ й марис.

Уыцы ныхæ стæ м Ахтолы зæ рдыл цы ’рлæ ууыд, хуыцау зоны, æ мæ мидбылхудгæ йæ пыррыкк рихитæ адаудта, йæ нуарджын дæ рзæ г къух Ирызбеджы уæ хскыл æ рæ вæ рдта.

— Уæ дæ, зæ гъыс, арахъхъ хъылма у, и? Æ мæ ды нæ нуаздзынæ, бæ ппу?

— Æ з адджын дон æ мæ сæ лдæ г уарзын... Арахъхъæ й та цъыфы фæ лдæ хынц, омгæ дзы кæ нынц, æ мæ никуы баназдзынæ н... Кæ ннод мæ н дæ р расыгæ й исчи фæ нæ мдзæ н.

— Гъемæ лæ г дæ æ мæ дæ хæ дæ г, науæ д федтай, Сырхдым дзы чысыл ацахуыста æ мæ йæ ницæ йаг Бурдым мардæ мбис бакодта... Дæ у фæ рцы ма фервæ зт.

Уыцы ныхæ стæ м Ирызбег æ мбонды ’рдæ м фæ каст.

— Дæ лæ -ма!.. Сырхдым адзæ бæ х, нартхоры нæ мгуытæ уидзы, — фыр цинæ й йæ мидбынат ныззылд æ мæ йæ м нызгъордта. Уасæ г лæ ппуйы сургæ нал, фæ лæ хъохъотæ гæ нгæ йæ алывæ рсты æ рзылд, цин ыл кодта.

— Уымæ н фæ зæ гъынц, калм дæ р ма йæ хæ рзгæ нæ джы зоны, зæ гъгæ, — йæ мидбылты бахудт Ахтол.

⇐ Предыдущая 8 9 10 11 121314 15 16 17 Следующая ⇒