Емтихан сұрақтары:. Марксистік

Бостық

	Хаос	Ештең е
Ғ ылыми-жаратылыстану	Мифохаос Энтропия Синергетика	Креационизм Алхимия Астрология экзегетика	Діни сенімдік

Бейболмыс

Хаостық, бостық ұ ғ ымдарының эволюциясы теологияда Бейболмыс тү сінігінің шең беріне жинақ талады. Бұ нда да Ештең е мен Бейболмыс бірін-бірі еркін алмастыратын синонимдер типтес таза адекватты ұ ғ ымдар болып қ ұ рылады. Яғ ни, аталғ ан теологиялық концециялар мен діндердің рухани кө здерінің барлығ ы да бастапқ ылық ретінде Бейболмысты орталық тү сінікке шығ арады.

Креционизмдегі бұ л мә селенің кү рделілігі екі жазық тық та қ атар қ арастырылатын Бейболмыстың мә ніне қ атысты. Мә селен, Қ ұ дайдың ә лемді Ештең еден, яғ ни, Бейболмыстан жаратуы мен қ ұ дайдың Бейболмыстық сипатқ а ө туі. Демек, жарату актісіндегі болмысқ а матариал ретіндегі бастапқ ы жоқ тық жә не трансценденциялдығ ы арқ ылы кө рінетін қ ұ дайдың Бейболмысы. Бұ л проблема космогенездегі Хаос тү сінігін де қ атыстырып, Бейболмысты ү ш тү рлі парадигмада қ атар зерделеуді қ ажет етеді.

26. Қ азіргі кезең дегі ғ ылымның ерекшеліктері

1. Бү гінгі жаһ андану заманында ә лем кү рделеніп, сан қ ырлы қ атынастар мен қ оғ амдық ө мірдің бағ дарлары да ө згерістерге ұ шырауда. Осығ ан байланысты ғ ылым да мынадай жалпы ө згерістерді бастан кешіп отыр: интеграция, дифференциация, математикаландыру, индустрияландыру, ақ параттандыру т. б. Бұ ндай ү дерістердің жағ ымды жә не жағ ымсыз жақ тары бар. Интеграция жағ дайында ғ ылыми білімдердің бірігу ү рдісі басталады, ол да жаһ андана бастайды, ә р тү рлі пә ндер арасындағ ы айырмашылық тар тү сіріле бастайды. Бұ л қ ұ былыстың ө зі де ә р тү рлі бағ ытта іске асады. А) ғ ылыми салалардың ө зара ә рекеттесуі – мысалы, математика мен тіл білімі, физика мен химия сияқ ты ғ ылымдар байланыса бастайды. Б) таным аппараттарының жалпылануы мен ортақ тануы – жалпы ғ ылыми ұ ғ ымда: қ ұ рылым, жү йе, ық тималдық, алгоритм т. б. ө рісі кең ейіп, барлық ғ ылымдарда қ олданыла бастады. В) Белгілі бір салалар басқ а ғ ылымдарды ө зіне қ арай шоғ ырландыруда басты роль атқ арып отырады: кибернетика, семиотика, ақ парат теориясы т. б.

Диффереренциация ғ ылымдардың ө з ішінен таралуы мен бө лінуі. ХХ ғ асырдың екінші жартысында белең алғ ан бұ л бағ ыт кү ні бү гінге дейін жалғ асып келеді. Мысалы: плазма физикасы, қ атты денелер физикасы т. б. Ғ ылым ішінде арнайы мамандану жү ргізіліп, ө зіндік терминологиялары қ алыптасады. Мысалы, бү гінгі кү ні геологияның 80 нен астам салалары қ алыптасқ ан. Бұ л зерттеудің нақ ты бір аймағ ына ү ң ілуге, ғ ылыми ізденістің белсенді жә не ә серлі болуына жағ дай туғ ызады.

Математикаландыру. Математикалық ә дістер мен тұ рғ ыларды басқ а да ғ ылыми білімдерге қ олдану: нақ ты тә сілдер, математикалық модельдеу, есептеу эксперименттері т. б. Мысалы, тарихта, ә леуметтануда, психологияда т. б. айқ ын кө рінеді. Ә леуметтанулық зерттеулердің математикалық модельденуі, математикалық талдаулар жасау т. б.

Индустриаландыру кезінде ғ ылымның технологияғ а жә не технологияның ғ ылымғ а енуі жү ре бастайды. Бү гінгі ғ ылым кү шті индустриалдық базаны қ ажет етеді: қ арапайым жасақ талғ ан кабинеттерден бастап, ұ жымдық зерттеулер жү ргізетін ү лкен лабараториялар. Кей жағ дайда бұ л гуманитарлық ғ ылымдарғ а қ айшы келіп жатады.

Информатика ақ параттық ү дерістерді жетілдіруді жә не оның техникалық жү йесін қ амтамасыз етуді зерттеумен айналысатын пә ндердің тобы. Ақ паратандыру қ азіргі ақ параттық технологияларды ғ ылым мен бү кіл қ оғ амдық ө мірге енгізу жә не ү немі жетілдіріп отыру дегенге келіп саяды. 1990 жылдар жалпығ а қ ол жетімді интернеттің пайда болуы бұ л ү дерісті кү шейтті. Бұ л машинағ а сеніп қ алуды кү шейтіп, адам ізденіс пен ө мірлік процестерде белсенділік кө рсете алмайтын болды. Соғ ан байланысты адамның жауапкершіліктері де шектелді. Мысалы, авариялар т. б. Мә селені адамның ө зі кө ріп, оны шешу белгілі бір дең гейде шектеледі, оның тек кө мекші қ ұ рал ғ ана екндігі ұ мыт қ алдырылды.

Осындай жағ дайларғ а байланысты ғ алымның кө пқ ырлылығ ын қ ажет ететін оның келбеті де ө згерді: библиографиялау – мақ алалар жариялау, сілтемелерді дұ рыс кө рсету, оларды сауатты пайдалану; мә тінмен жұ мыс – ө зінің мә тіндерін тудыру ғ ылыми білімнің ө суінің ө лшеміне айналып кеткен. Ғ алымның жаң алығ ы тек жарияланып, тексерілгеннен кейін ғ ана мақ ұ лданады. Сондық тан қ азіргі ғ ылым ғ алымдардың мә тіндерінің тұ тастанғ ан жинағ ы гипермә тін ретінде ұ ғ ынылды. Ғ алымның осындай машық тануы ғ ылыми сауаттылық ретінде бағ аланды. Патенттеусіз ғ алымның ең бегі ескерілмей қ алатын ың ғ айлар байқ алды. Бұ л плагиат, сілтемені дұ рыс алмау сияқ ты ө зара қ ақ ақ тығ ыстар туғ ызды. Ғ алым ұ йымдастырушы, менеджер, оқ ытушы сияқ ты қ ызметтерді қ оса атқ аруы тиіс болды. Ғ алым кө пшілік алдында сө йлеу, ө зінің жобасын тү сіндіріп беру сияқ ты мемлекеттік-саяси сипатты қ ызметтер де атқ аруы тиіс болды. Сондық тан ғ алым, жаң ашыл, ақ параттанғ ан, қ азіргі жағ дайғ а бейімділік сияқ ты қ асиеттерді игеруі тиіс ахуал қ алыптасты.

27. Қ оғ амдық ө мірді модернизациялау мә селелері

2. Бү гінгі ғ ылым ө ндіріспен тығ ыз байланысты, ө ндірістің дамуы, яғ ни экономика ғ ылымның дамуына байланысты болып қ алды. Сондық тан, кә сіп пен маман иесі сол жаң а ғ ылыми жаң алық тарды білуі талап етілді. Осығ ан байланысты ғ ылым басқ арушы жү йеге ә сер ете бастады: болжамдар жасау, қ ызметтің бағ дарламасы, ө ндіріске бақ ылау жасау т. б. Бұ л салада қ оғ амдық ғ ылымдардың да ролі артты: инженерлік психология, инженерлік қ ызмет социологиясы, бизнес философиясы, техникалық эстетика т. б.

Ғ ылымның дамуы сол елдің дамуының ө лшеміне айналды, мә селен, ғ ылыми техногендік жетістікке жеткен мемлекеттер дамудың алғ ы шебі деп есептелді. Интеллектуальді ақ параттық даму тү сінігі қ алыптасып келеді. Ақ параттық жаһ андану жағ дайындағ ы интернет жү йесі жалпыхалық тық сипат алды. Сциентизация, ақ параттандыру, индустрияландыру басты нысандар мен қ ұ ндылық тарғ а ө тті. Ғ ылыми жаң алық тардың ашылуының тездеуі қ оғ амдық ө мірді де тезірек ө згертіп келеді.

Техниканың модернизациялық сипатты жаппай ө ріс алды. Осыдан инструменттік ақ ыл тү сінігі қ алыптасты. Ол тек мақ саттарғ а жетуді жә не оны тез орындауды қ алайды, бұ л мақ саттардың ө зі не, оның мазмұ ны мен қ ұ ндылығ ы неде деген мә селелермен шұ ғ ылданбайды.

Ғ ылымның жетістіктері болмыстың негізгі мә селелеріне, ә лемнің қ ұ рылымына, адамзат тіршілігінің сабақ тасуына т. б. жә не басты кедергілерді шешуде тү пкілікті жауаптер бере алады, қ оғ амдық ө мірдің игілігіне ғ ана қ ызмет етеді деген сияқ ты идеологияланғ ан сенімдер сциентизм бағ ыты деп аталады. Бұ ғ ан керісінше, ғ ылымның зардаптары туралы пікірлерді антисциентизм бағ ыты жинақ тайды. Ғ ылым табиғ и ортаны билеудің қ ұ ралы жә не адамдардың бір-бірін бағ ындырудың тә сіліне айналып, ғ аламдық қ ауіпті жағ дайларды туғ ызды.

Осығ ан байланысты қ оғ амда да ғ ылымды қ абылдаудың екі тү рлі бағ ыты қ алыптасты: біріншісі, ғ ылым ө ркениеттің қ озғ аушы кү ші деп санайтындар (ғ ылым ө зінің зардаптарына жауап беруі тиіс емес, ғ ылымилық тың жетіспеуі қ оғ амдағ ы қ айшылық тарды туғ ызады) екіншісі ғ ылымың зардаптарына сү йену мен технофобияғ а еліккендер (ғ ылым қ оғ амдық ө мірді бақ ылап отыруы тиіс).

28. Ғ ылым этикасы жә не ғ алымның жауапкершілігі

3. Ғ ылым этикасы ғ ылыми білімге жетудегі, оны алудағ ы ғ алымның адамгершілік мә селелерімен келіп тү йісетін, ғ ылыми қ ауымдастық тың ө зара ынтымақ тастығ ын да қ олдайтын арнайы ілім. Ғ ылым этикасының негізгі мә селелері: ғ ылыми таным мен қ ұ ндылық ты ойлаудың арақ атынасы. «Ғ ылымның қ ұ ндылық тарғ а бейтараптылық қ атынасы» деген тү сінік бойынша, ғ ылымды деструктивтік мақ сатта қ олдануғ а жауапкершілік бизнес, билік, ө ндіріс сияқ ты саларғ а жү ктеледі. Ғ ылымның қ ұ ндылық тарғ а (этикалық ) бейтараптылығ ы ғ алымдарды этикалық сауалдарды талқ ылаудан босатады, ғ ылымның дербестігін қ амтамасыз етеді. Бірақ бұ ғ ан қ арсы мынадай кө зқ арастар жү йесі ұ сынылады: ғ ылым ө зінің мақ саттарын барлық, тіпті аморальдік жағ дайларғ а да еркін қ олдану ү шін идеологиялық -саяси сипат алудан туғ ан; ғ ылыми танымның ө зі қ арапайымдылық, тексерушілік, кең кө лемде қ олданушылық сияқ ты этикалық бағ дарларғ а бағ ынады; ғ алымды абстрактілі таным субьектісіне тең естіруге болмайды, ол компьютер емес, ол зерттеуші, ағ артушы, эксперт, қ оғ амдық қ ызметкер т. б; бұ ндай бейтараптылық ты тек ғ алымғ а телуге болмайды, ол қ оғ ам алдындағ ы ғ алымның жалпы жауапкершілігін шектеуге бағ ытталады; инструментальдік ойлау қ ұ ндылық тардан қ атаң ажыратылмағ ан; Рационалдылық тың ө зі этикалық мә селелерді талқ ылауғ а қ абілетті.

Қ оғ амда ғ алым кең ойлайтын, келешек мұ рагеріне алаң дайтын, талант пен ізденуші болуы тиіс. Осы тұ ста ғ алым этикасы мен деонтологияны ажыратып алу қ ажеттігі туындайды. Ол жеке салалар мен нақ ты мә селелерге қ арай кө ң іл аударатын этиканың саласы. Мысалы, медицинада дә рігердің аурулармен, оның туысқ андарымен қ арым-қ атынасы, дә рігерлердің ө зара қ атынастары т. б. Сондай-ақ ғ алымның басқ алардың пікіріне тө зімділігі, ә ріптестерін қ ұ рметтеуі, тұ лғ а мен идеяны ажырату қ ажеттілігі, ө зінің атына айтылғ ан сын-пікірлерге тө зу, идеяларды сынауда да сыйлыстық та болу керек т. б.

Деонтологияның маң ызды мә селелерінің бірі адалдық: ө згелердің нә тижелерін иемденіп кету, экспериментальдік зерттеулерді ө ткізгендей болу сияқ тылардан аулақ болу, жағ ымды нә тижелерді ғ ана жариялауғ а тиісті болу, ғ ылымның ашық тығ ы мен адалдығ ы т. б.

Ғ ылымдағ ы қ ұ ндылық тық -этикалық мә селелерде мынадай тү йткілдерді ажыратып алу керектігі де туындайды.

1. Мақ сат. Моральдік тұ рғ ыдан мынадай мақ саттар кө зделмеуі тиіс: аса қ ауіпті қ аруларды жасау, адамғ а жағ ымсыз ә сер етуді кө здейтін қ ұ ралдар жасамау – психотропты, манипуляциялы техника т. б.; қ оршағ ан ортаны айтарлық тай ө згертетін шаралар ө ткізбеу, ө сімдіктер мен жануарлардың жаң а тү рлерін жасау;

2. Ғ ылыми қ ызметтің қ ұ ралдары. Адамдар мен хаиуанттарғ а айтарлық тай зиян алып келіп тә жірибе жасайтын қ ұ ралдарды пайдалану, ө те жоғ ары бағ алы азшылық тың ө мірін жақ сартуғ а бағ ытталғ ан қ ұ ралдарды пайдалану, кең ауқ ымды (тұ тас индустрияны қ ажет ететін) қ аржыны талап ететін жеке жобаларды іске асыру т. б. мә селелелер бү гінгі таң да пікірталасты болып келеді.

3. Ғ ылыми қ ызметтің салдарлары. Ғ алым ө зінің жаң алығ ының зардаптарын елестете алмаса да, ол жағ ымсыз болғ ан жағ дайда, осы зардаптарғ а жауап беруі тиіс. Бірақ зардаптарды білу мен біле алмаудың ө зі жә не оны қ олдану қ ұ қ ығ ын иелену кү рделі мә селе, Мысалы, ядролық, атомдық энергия мен оларды қ ару тү рінде қ олдану, экологиялық зардаптар т. б.

4. Ғ ылыми қ ызметтің мағ ынасы неде – жалпы ғ ылыми-техникалық ө ркениет қ айда бара жатыр, ол адам игілігіне қ ызмет етсе, сол игіліктің ө зінің мағ ынасы неді, ғ ылым ө зінің алдына қ андай жоғ ары биік мақ саттар қ ойып отыр, ғ ылым билік пен ү стемдікке негізделсе, оның ө зі этикалық болып табыла ма т. б. мә селелер ұ сынады.

Ғ ылымның бақ ылауда болуы мен болмауы да қ оғ амдағ ы кү рделі мә селе, бір қ ырынан ғ алымның еркіндігі екінші бір қ ырынан ғ алымның немен шұ ғ ылданып жатырғ андығ ының ашық болуы. Мысалы, ол адамзатқ а айтарлық тай қ ауіп туғ ызатын ізденістермен немесе тү рлі бақ ылаусыз психологиялық тә жірибелермен айналысуы мү мкін. Бірақ оны кімдер, қ алай бақ ылауы тиіс. Оның ө зі сол саланың мамандары мен ғ алымдарынсыз тағ ы да мү мкін емес.

Ғ ылым этикасы арнайы ғ ылымдардың ө зіндік салалық этикалық ілімдерін туғ ызғ ан. Мысалы; экологиялық этика (энвайронментальді) – қ оршағ ан ортаны сақ тау мен қ орғ аудың ғ ылымдағ ы этикалық мә селелері, Биомедициналық этика (биоэтика) – трансплантология, репродуктивті технология, эвтаназия, психиатриялық мә селелер т. б. Компьютерлік этика – ү гіт, насихаттар, жалғ ан ақ параттар, компьютерлік қ ылмыстар т. б.

Осының барлығ ы тек қ азіргі кезең емес, болашақ та да байқ алатын-байқ алмайтын зардаптар туғ ызуы ық тимал, ендеше, «олардың жобалану дең гейі қ андай» деген мә селелерге алып келеді. Сондай-ақ қ оғ амдық ғ ылыми зерттеулер мен обьектілер тең сіздік пен кемсітушіліктерге жол бермеуі тиіс. Бү гінгі кү ні ғ ылым этикасында шешімін тапқ ан мә селелерден гө рі, қ ойылып жатырғ ан мә селелер кө бірек, сайып келгенде, бұ ның барлығ ы адамзаттың игілігі мен ә леуметтік тарихтың дамуына оң ды септігін тигізуі тиіс.

29. Ғ ылым жә не ғ аламдық мә селелер

4. Бү гінгі ғ аламдық мә селелер ғ ылым аралық болғ андық тан глобалистика ілімі аясына келіп тоғ ысады. Ғ аламдық мә селелердің ө лшемі мынада: 1. Тұ тастай адамзаттың немесе жекелеген адамдардың тағ дыры мен мү ддесі туралы қ озғ алатын мә селелер; 2. Планетаның адамдарының кө п бө лігі қ атынасып шешуі тиіс ө зекті мә селелер; 3. Ә лемдік дамудың бойына сің ірілген обьективті факторлардан қ ұ ралғ ан мә селелер; 4. Шешімін таппаса адамзат пен қ оршағ ан ортағ а кең ауқ ымда зардаптар алып келетін мә селелер т. б. Олар барынша мобильді болып келеді, мысалы бір мә селенің ө зектілігі жойылып немесе тө мендейді. Сондай ақ ө зара байланысты, яғ ни, біреуінің шешілуі басқ асына жағ ымды немесе жағ ымсыз ық пал етеді.

Ғ аламдық мә селелер ү ш топқ а жіктеледі: 1. Қ оғ ам аралық (халық аралық терроризм, соғ ыс қ аупі т. б. ): 2. Қ оғ ам мен табиғ ат арасындағ ы (энергетикалық, экологиялық ); 3. Адам мен қ оғ ам арасындағ ы (демография, денсаулық т. б. ). Бұ л мә селелерді шешу Рим клубындағ ы идеялар, Вернадскийдің ноосферасы, коэволюция сияқ ты ілімдерде талқ ыланғ ан.

ХХ ғ асырдың аяғ ына таман адамзаттың болашақ тағ дырына алаң дайтын ғ аламдық мә селелер философиясы туындады. Бұ нда негізінен жалпы адамзатты алаң дататын тү йткілдер қ озғ алғ анмен, жалпы алғ анда, ол - сциентизм мен антисциентизм, жаң а солшылдар, рим клубы, технофобия проблемалары, экологиялық философия т. б. ахуалдарды қ амтып, ө зінің шең берін кең ейте тү скен еді.

ХХ ғ асырдағ ы ғ аламдық мә селелерге мыналарды жатқ ызуғ а болады: дү ниежү зілік соғ ыс қ аупінен сақ тану; экологиялық дағ дарыс пен зардаптарын жең у; батыстың дамығ ан елдері мен дамушы елдері арасындағ ы айырмашылық тарды жою; планетадағ ы демографиялық жағ дайдың тұ рақ тануы; денсаулық сақ тау: СПИД, рак т. б ауруларды жең у, наркомания; мә дени жә не рухани қ ұ ндылық тарды жандандыру; халық аралық терроризммен кү рес т. б. Бұ лар бір-бірімен тығ ыз байланысты болып келеді жә не кейбіреуінің ө зектілігі тө мендесе, оның орнына басқ а ө зекті мә селелер туындауы мү мкін. Осыдан ғ аламдық мә селелер философиясы туындап, ол экологиялық философия, техника философиясы т. б. саларды біріктіреді.

Соның бірі – Римклубығ ылыми-техникалық революция жағ дайындағ ы экологиялық мә селелер мен ғ аламдық мә селелерді шешуді жолғ а қ оятын 1968 жылы итальяндық экономист А. Печчей негізін қ алағ ан халық аралық қ оғ амдық ұ йым ретінде қ ұ рылғ ан отыз шақ ты мемлекеттің қ айраткерлерін, ойшылдарын, бизнесмендерін т. б. біріктірген философиялық жә не мә дени-ә леуметік қ озғ алыс. Олардың қ азіргі ғ аламдық мә селелер, адамзаттың даму барысындағ ы қ айшылық тар, дү ниедегі адам болмысы, гуманистік қ ұ ндылық тар, адамзат болашағ ы туралы философиялық пайымдаулары – ә лемнің компьютерлік ү лгісін жасау, капитализмнің жағ ымсыз беталысын сынау, адамгершілік мә ртебені кө теретін қ ұ ралдар іздестіру, қ ару-жарақ ты айыптау, қ оршағ ан ортаны сақ тау т. б мә селелермен ұ штасып жатыр.

Боткиннің «Ү йренудің шегі жоқ », Б. Гаврилишиннің «Болашақ қ а апаратын маршруттар», Д. Медоуздың «Ө судің шегі», Форрестердің «Ә лемдік динамика», М. Месаровичтің «Адамзат бетбұ рыс нү ктесінде», Э. Ласлоның «Адамзаттың мақ саты» т. б. жетекшілігімен болғ ан баяндамалар мен ең бектер Рим клубының ө кілдері ретінде тү йткілді мә селелерді компьютерлік модельдеу арқ ылы қ озғ ады. Баяндамашылардың негізгі тү йіні – егер адамзаттық мә денит пен ө ркениет ғ ылыми-техникалық прогресс осындай дең гейінде ө ркендей беретін болса, онда ХХІ ғ асырдың бірінші жартысында «ғ аламдық катастрофа» болатындығ ы жә не оның қ алай алдын-алу керектігі туралы.

Мә селен, «Ө судің шегі» тұ жырымдамасында Жер планетасының шектілігін, ондағ ы табиғ и ресурстардың шектеулі екендігін ескере отырып, ө неркә сіп ө ндірісі мен адам санының ө суін шектеу қ ажеттігі туралы айтылады, планетамыздың осыншама адамды асырауғ а физикалық қ абілетінің де мү мкін еместігін байыптайды, ө ндіріс, ауыл шаруашылығ ы, адам саны ө суінің осы беталысы сақ талса, табиғ и ресурстардың қ ұ рып бітуі мен қ оршағ ан ортаның ластануы қ ауіпті шегіне жететіндігі туралы дабыл қ ағ ады. Бұ ның алдын алу «нө льдік ө сімге», «ғ аламдық ө зара тең дікке» қ ол жеткізгенде ғ ана іске асады деп тү сіндіреді.

Бұ л тұ жырымдаманы екі жақ ты қ арастыру қ ажет. Жағ ымды-оптимистік: барлық проблемалардың шешуі болатын экономикалық шексіз ө су жө ніндегі технократиялық мифтің қ ұ лдырауына ә сер етті; ә лемдік қ оғ амдастық тағ ы дағ дарыстық процестерге назар аудартты, оның саясатпен байланысын ашты; табиғ и ресурстарды ысырап етпеуге кө ң іл аудартты; ө судің мақ саты мә селесін парасатты тү рде ойлануғ а ә келді, ө мірдің сапасын артыруғ а ұ мтылғ анын кө рсетті.

Жағ ымсыз-пессимистік: ә лемдегі жағ ымды, тиімді ә леуметтік ө згерістерді ескермеді; тұ тас адамзат дамуындағ ы нақ ты тарихи жағ дайлардың болашағ ына жағ ымсыз беталыс қ ұ рды; ө неркә сіп ә рекетінен бас тартуғ а ә келді т. б. Экологиялық философия: «Жер адамзаттың ортақ ү йі» немесе «Алып кемесі»; Адамзат тіршілігінің ө міршең дігін сақ тау; Ғ арыштық қ ағ идалар сияқ ты мақ саттардың орындалуы туралы толғ анды. Осығ ан байланысты бұ нда да оптимистік жә не пессимистік екі бағ ыт қ алыптасқ ан. Пессимистік жердегі қ айта қ алпына келмейтін табиғ и ресурстар таусылғ андығ ын атап кө рсетеді жә не техника қ аншама дамыса да, ө зінің зардаптарын мү лде жоя алмайтындығ ын тілге тиек етсе, оптимистік бағ ыт адамзат ө ркениеті бұ ларғ а баламалы энергия кө здерін іздестіруді жә не оларды пайдалануды, экстенсивті технологияны ұ сынады. Атап айтқ анда, желдің, кү ннің, судың т. б. табиғ и энергия кө здерін оң тайлы пайдалану мә селелері ұ сынылады жә не басқ а да баламалар табу, қ алдық сыз ө ндіріс, қ айта қ алпына келтіруге болатын қ орларды жедел арада қ алпына келтіру т. б. кө зделеді.

«Жаң а солшылдар» - қ азіргі қ оғ ам дамуы мен ондағ ы қ ұ ндылық тарғ а, ө мір стиліне, моральдік нормаларына қ арсы шық қ ан, ә леуметтік нақ ты шындық қ а наразылық білдірген бағ ыт. Олар қ азіргі ө мірлік қ азыналарды жаппай жоқ қ а шығ аруғ а ұ мтылды, нигилизм, анархизм, стихиялылық ты, қ оғ амның ойын ережесін айыптады, оның саяси-мә дени, ә леуметтік-экономикалық қ ұ рылымынан аулақ тауғ а ұ мтылды. Ө кілдері: Маркузе, Дебре, Фанон т. б.

Бұ л «жаң а философтар» бағ ытының тууына алып келді: Глюксман, Б. А. Леви, Ж. П. Долле, Г. Лярдо т. б. Олар психоанализ, экзистенциализм, структурализм бағ ыттарын сынай отырып, адамзат қ оғ амының тарихын «ү стемдіктердің ә р тү рлі формаларының бірқ алыпты ауысуы» деп ұ қ ты, ол идеал «ө мірлік мә ннен» алшақ тағ ан, кө пшілік канондары тіл, мә дениет, ө мір салтынан бас тартуды ұ сынды. Дә стү рлі философиялық идеяларды ү стемдік ғ ылымы деп тү сінді.

30. Эстетика – ә семдікті тү йсіну туралы ғ ылым

Эстетика – ө нердің қ оғ амдық ө мірдегі жоғ арғ ы формасы, оның пайда болуының негізгі заң дылық тарын, эстетикалық сананың формаларын(сезім, қ абылдау, талғ ам, бағ алау, идеалдар т. б), табиғ аттағ ы, ө мір қ алпындағ ы, рухани жә не материялдық ө ндірістегі ә семдіктің қ ұ рылуы мен дамуын зерттейтін ғ ылым. Эстетика терминін енгізген 1750 жылы неміс философы А. Баумгартен болатын. Бірақ эстетикалық пайымдаулардың тү птө ркіні кө не замандарда қ алыптасқ ан.

Кө не Грекияда ө лшем, прапорционалдық, бө ліктердің ү йлесімділігі, кө ртү рліліктің бірлігі тұ тастық ә семдіктің обьективті негіздері ретінде қ арастырылды.

Мә селен, Пифагор математиканың тұ рғ ыдан ә лемдік ү йлесілімділікті негіздеді, музыканың ғ арыштық негіздегі шарттарына ү ң іліп, ондағ ы қ озғ алыстардан ө зіндік бір ү н шығ ады деп пайымдады. Стоиктер адам мен ә лемнің ү йлесімділігінің бірлігін, микрокосм идеясын ұ сынды, Платон Игілік, Ә семдік, Ә ділеттілік, Эйдос, Демиург ұ ғ ымдапрына ерекше кө ң іл бө ле отырып, оны философиялық тұ рғ ыдан негіздеп берді. Ал Демокрит ө нер хайуанаттарғ а еліктеуден туғ ан деп бағ а берді: ү й салу – қ арлығ аштардан, ә н айту – қ ұ стардан т. б.

Орта ғ асырда батыс Еуропада эстептика теологиялық тұ рғ ыдан негізделді: «ә семдік пен сұ лулық қ ұ дайдан, оның ө зі асқ ан кө ркем, оның жаратқ анының бә рі сұ лу» деген сияқ ты қ ағ идаттар канонғ а айналды.

31. Эстетиканың категориялары мен қ ызметтері

Қ айта ө рлеу дә уіріндегі эстетикалық ой, ә сірсе, ө нер арқ ылы дамыды. Леанардо да Винчи, В. Шекспир, М. Сервантес т. б. атап ө туге болады. Онда табиғ ат пен адам ө зінің мә ні жағ ынан ә сем, суретшінің міндеті осы шынайы сұ лулық ты жанғ ырту. Ө нер де ғ ылым сияқ ты ақ иқ атқ а ұ мтылу тиіс болды. Ө нерде классика қ алыптасты.

Жаң а заманда, неміс ойшылдары бұ л ілімнің теориялық жақ тарын негіздеді. Шиллер эстетиканың іргелі категорияларын ұ сынды. Сұ лулық, трагедиялық, комедиялық асқ ақ тық.

Эстетикалық қ ызметі – адам ө мірі мен қ оғ амдағ ы ролі.

1) Ө нертанудың теориясы: 2) ұ рпақ тарды ә семдікке тә рбиелеудің педагогикасы: 3) ө нерді қ оғ амдық сананың формасы ретінде зерттеудің социологиясы т. б.

Ә семдік – эстетиканың кең ауқ ымда жә не негізгі категориясы. Ол кейде эстетикалық деген сө здің синонимі ретінде де қ олданылады. Сондық тан эстетиканы ә семдік туралы ілім деп те атайды. Оғ ан сұ лулық, кө ркемдік деген сияқ ты ұ ғ ымдар сә йкес келеді.

Ә семдік сезімдерге баурайтын жағ ымды қ ұ былыс. Оның обьективті эстетикалық санадағ ы қ ұ рылымдары: пішін, кө лем, тү с, ырғ ақ, симметрия, ү йлесімділік т. б. Ә семдік Пифагорлық тарда « келіспейтіндердің келісімі» жә не олар жетілгендік пен ә семдікті тең естірді. Ал ү йлесімділікті жалпы категория деп тү сіндірді: ө нердегі ө мірдегі барлық қ ұ былыстардан бастап, ғ арышқ а дейін сақ талады. Гераклит сұ лулық тың салыстырмалылығ ын ұ сынды, мысалы ең ә демі маймыл адамғ а қ арағ анда ұ сқ ынсыз. Сократта сұ лулық абсолютті емес, қ атынастарғ а байланысты, бір нә рсеге пайдалы екендігінен туындайды.

Платонда сұ лулық абсолютті, ол ә рқ ашан ө згермейді жойылмайды. Сұ лулық қ а қ арама-қ арсы тү сінік ұ сқ ынсыздық (безобразное). Ұ сқ ынсыздық, ү йлесімсіздік, ө лшемсіздік, жү йесіздік, жетілгендіктің болмауы т. б. Оның шалалық пен ә демі еместіктен айырмашылығ ы, сұ лулық ты жоқ қ а шығ аруы мен жағ ымсыз формада жағ ымды эстетикалық идеал болуғ а ұ мтылады, жасырын болады.

Ол шалалық формасында комедиялық қ а ө теді (карикатура), сұ лулық формасында – асқ ақ тық пен қ айғ ылылық. Ол да зұ лымдық қ а байланысты.

- Асқ ақ тық – тө мендік категориясына қ арама қ арсы бү кіл табиғ ат пен қ оғ амдағ ы эстетикалық ты бейнелейтін категория. Табиғ атта шегі мен кө кжиегі жоқ аспан, тең із, тау сең гірлері, сарқ ырама, кү шті дауыл т. б.

- Қ оғ амда ұ лы адамдар т. б. Ол таң қ алу, бас ию, тіпті қ ұ лдық жағ дайында да кө рініс табумен ерекшеленеді. Ол сұ лулық пен тұ тасады, қ арапайымдылық тан, кү нделіктіліктен, ә деттегіден барып ажырайды. Бірақ ол маргиналды ә деттегі жағ дайда кө рініс табады: шө л дала, қ ұ з жартас т. б. Асқ ақ тық сұ лулық тың жаң а белесінен кө рінуге ұ мтылады.

- Тө мендік - қ оғ ам мен ө мір шындығ ындағ ы жағ ымсыздық ты бейнелеп, жек кө ру мен теріс айналу сезімдерін туғ ызатын асқ ақ тық қ а қ арама -қ арсы категория. Мысалы: балшық ты жер, жылан, кене т. б. Бірақ бұ ның бә рі табиғ аттағ ы шартты тү сініктер.

- Қ айғ ылылық – адам мен табиғ ат, адамдар арасындағ ы қ айшылық тармен қ ақ тығ ыстардан туындайтын сезімдік пен шартталғ ан категория. Ол азап шегу, ө лім, катастрофтар тү рінде, ә сіресе, трагедияда (ө нер) айқ ын білінеді жә не адам ө мірінің кү йін белгілейді. Ол барынша этикалық тү сінік.

- Комедиялық қ оғ амдық ө мірдегі ішкі қ айшылық тар мен сә йкес келмеуді бейнелейтін эстетикалық категория: юмор (ә зіл), ирония (келемеж) сатира, сарказм (мысқ ыл).

32. Дү ниені кө ркемдік тұ рғ ыдан игерудің ұ лттық ерекшеліктері

3. Қ азақ халқ ының этноэстетикасының жалпы бағ дарын тү йсінудің бір қ ыры - кө птеген халық тардың дү ниетанымына ортақ ү деріс дү ниені кө ркемдік тұ рғ ыдан игерудің байырғ ы ұ лттық бейнелеріне ү ң ілу болып табылады. Ә лемді образдық -аллегориялық, рә міздік-кө рнекілік тұ рғ ыдан байыптаудың негізгі тү пмә ні логикалық ақ иқ ат пен ғ ылыми тұ рғ ыдан тү йсінудің бірден-бір баламалық нұ сқ алары болып ың ғ айласуында екендігін атап ө ткен жө н. Осы кө ркемдік тұ рғ ыдан игерудің ақ иқ атқ а қ атысты бір қ ыры – оның «ақ иқ ат – метаақ иқ ат – субьақ иқ ат» аясында ө рбитіндігі. Нақ тырақ айтқ анда, образдық бейнелердің бір тобы ә лем туралы шындық ты астарлы, тылсым, кө ркемдік тұ рғ ыдан бейнелейді. Бірақ осы эстетикалық образдардың бұ ндай тү рлері логикалық ақ иқ аттан мү лде алыс, тіптен сә йкес келмейді деген тү сінік туғ ызбауы тиіс, эстетика жалпы алғ анда, ғ ылыми ақ иқ атты ашуды негізгі мақ сат етіп қ оймайды, абсолютті ақ иқ атты ашуды кө здей бермейді.

Екінші бір тобы – бейнелеу «ақ иқ атқ а тура сай келе ме, келмей ме» деген тү йткілдерден тыс, оғ ан мү лде алаң дамайтын, бірақ эстетикалық таным аясында биік дең гейден кө ріне алатын бейнелерге келіп тоғ ысады. Бұ нда эстетикалық пен логикалық тың бірлігі-келісімділігі басшылық қ а алынады. Кө ркемдік таным бір сә тке, ө зінің эстетикалық қ уатын ашу ү шін ақ иқ аттан тысқ арыланып, одан да асқ ақ тап, метаақ иқ ат дең гейімен келіп ү ндеседі.

Ү шінші бір тобы – ақ иқ аттың суьбективті формаларына бағ дарланады, яғ ни, келісімділік, тиімділік, ә семдік деген сияқ ты қ ұ ндылық тармен келіп шартталады. Сол қ ұ ндылық тардың ө зі эстетикалық категориялар мен таным аясына бағ ындырылып, образдардың қ алыптасуы мен қ ұ рылуы сан алуан комбинацияларғ а қ арай жетелейді. Бұ л мә селен, кө п жағ дайда, ә дебиет теориясы мен ө нертану ілімдерінде таратылып-талданып кө рсетілген кө ркемдеуші тә сілдер арқ ылы жалғ асын тауып отырады.

Ақ иқ ат кө ркемдік танымда тек демифологизация, экспликация, герменевтика арқ ылы ғ ана емес, олардың ішкі мә ніне кө псатылы дең геймен терең деп ену арқ ылы да ашылады. Бұ нда кейде обьективті ақ иқ атқ а жетелейтін қ осымша мә ліметтер беру де басшылық қ а алынатын тә різді.

Ал ақ иқ аттың кө ркемдік образдар арқ ылы берілу жолдарын жә не оның шындық қ а сә йкес келу-келмеуінің тә сілдерін былайша топтастыруғ а болады: проекциялау, жобалау, қ ұ рылымдау, ә семдендіру т. б. Мә селен, проекциялау, яғ ни, ұ қ састырылып кө шірілу, обьектіні тікелей емес, оғ ан сә йкестендіріп барып нақ ыштауды басшылық қ а алады: а) кей жағ дайда, тұ рмыстық -практикалық қ ырына байланысты қ олдануғ а қ олайлы жағ дай ү шін ө згерістерге тү сірілуі ық тимал; ә ) кей кезде тікелей кө шіріліп, шағ ын немесе ү лкен модельді қ ұ растырып шығ аруы мү мкін. Мә селен, киіз ү й мен ә лем қ атынасы. б) кө шіру сыртқ ы форманы емес, ішкі мазмұ нды білдіріп, қ ызметіне байланысты бейнеленуі мү мкін.

Жобалау кө бінесе обьекті материалдық болмағ ан жағ дайда немесе ол обьект шындық қ а сә йкес емес болса қ олданылатын тиімді тә сіл. Бұ ғ ан мысал; қ ұ быжық, рухтар сияқ ты мифологиялық образдар. Бұ нда обьект ішкі сезімдер мен толғ аныстар арқ ылы барынша сә йкес деп табылғ ан жобалармен қ ұ рылып, эстетикалық талғ ам жағ ынан қ анағ аттандырылуды кө здейді. Немесе сол кө рініс шамамен формасы бойынша қ ұ растырылады. Тү ркі дү ниетанымында бұ ндай образдық бейнелер терең байыпты философиямен келіп тоғ ыстырылады да, кө ркемдік жағ ына баса назар аударылады. Мысалы: Аспан мен Жер позициясы: Жоғ арыдағ ы ә лемнің тұ тастандырылғ ан бейнесі мен оғ ан қ арама-қ арсы жә не тө мендік болып бағ аланатын образдар. Шындығ ында, астрономиялық ғ ылым тұ рғ ысынан Жердің асты (іші емес) да ғ арыш ә лемі болып табылады, сол сә тте Жер жоғ арығ а, аспан Жерден де тө менге тү седі.

Қ ұ рылымдау позициясында ә лемдегі, табиғ аттағ ы жеке бө лшектер тұ тастандырылады немесе ол бө лшектенеді. Бұ л – ә семдендіретін, асқ ақ тандыратын, тіптен кей сә ттерде сұ рық сыздандыратын образдарды жамайды. Мысалы, халқ ымыздың дү ниетанымындағ ы космологиялық ә фсаналардағ ы «жеті қ арақ шы» деп аталатын жұ лдыздар ансамблін жасау, шындап келгенде, қ ұ рғ ақ рационалдылық тұ рғ ысынан, жеті бө лек жұ лдыздың аспан денелеріндегі орналасуынан басқ а тү к те емес. Оларды қ ұ рылымдау, яғ ни, біріктіру мен тұ тастандыру, қ оғ амдық ө мірге ұ қ сату бойынша жү зеге асып, ә семдікке қ арама-қ арсы категория сұ рық сыздық қ а (безобразное) келіп телінеді, себебі, «қ арақ шы» деген атаудың мағ ынасының ө зі осындай.

Шынайыландыру бұ ғ ан керісінше, шындық ө мір қ ұ былыстары мен тіршіліктің мағ ынасын терең тү йсінуге жетелейтін, оны ә семдендіретін, асқ ақ тандыратын, ғ ұ мыр кешу белестерін парасаттандыратын ішкі сезімдік сананың беталысына келіп қ ұ рылады. Яғ ни, ә леуметтік шындық тың ішкі мағ ынасын терең ірек тү йсінуге жетелейтін қ оғ амдық ө мірдегі қ айғ ы мен мұ ң, шаттық пен қ уаныш, ә семдік пен сұ лулық, асқ ақ тық пен пенделікті ажырату. Бұ л да образдық бейнелеудің сатымен терең дейтін бір формасы. Ө мірдің театрландырылғ ан кө рінісіндегі рольдердің ө зі таза экзистенция болып қ айтадан қ ұ рылатындығ ын тү йсінген шақ та, нақ ты болмыстың шынайы эстетикасы қ айтадан ө зінің мағ ынасын ашады. Бірақ ол ә рбір ұ лыстар мен халық тарда: ұ лттық ойындар, салт-дә стү рлер, тіл мен дін арқ ылы ө зіндік бір ерекшеліктерін жариялай алады. Нақ тырақ айтқ анда, ө мір – образданғ ан кө рініс, белгілі бір шартты ә леуметтік рольдерді эстетикалық тұ рғ ыдан орындау болатын болса, онда бұ ның барлығ ы, сә йкесінше, ө мірдің ө зі болып табылады. Осы тұ ста ө мірдің шындығ ы мен эстетикасы тікелей ө нер арқ ылы жарияланады. Мысалы, қ айғ ы мен мұ ң – қ ара жамылу, жоқ тау, қ оштасу сияқ ты ө нер формасында, қ уаныш пен сә ттілік – той салтанаты, ә н мен кү й т. б. музыка ө нері тә різді салттарда, ә семдік пен сұ лулық – киім ү лгілері, тұ рмыстық бұ йымдар т. б. қ олө нерде айқ ын кө рініс табады.

Бұ ндай тү ркі-қ азақ халқ ындағ ы кө ркемдік-образдық бейнелеудің континуум аясындағ ы дең гейлерін иерархиялық негізде шартты тү рде былайша ажыратып алуымызғ а болады.

1. Космологиялық модельдер: Ә лемдік ағ аш, «Жер асты – Беті – Ғ арыш» болып қ ұ рылғ ан ә лемнің ү ш сатылы қ ұ рылымы, Кө к ө гіз, Алып кит т. б. Жерді кө теріп тұ рғ ан қ ұ рылымдық бейнесі т. б.

2. Табиғ ат модельдері кө п жағ дайда тұ тастандырылғ ан кү йінде емес, жеке элементтерін образдық тү рде бейнелеу арқ ылы қ ұ рылғ ан: Тау – сақ пирамидалары, Кө к бө рі – кө кпар ойыны, Ү й жануарлары мен хайуанаттардың мү йізін, ақ қ уды т. б. – қ ошқ ар мү йіз оюы арқ ылы ө рнектеу т. б.

3. Антропологиялық модельдер кө п жағ дайда адамды тұ тас кү йінде бейнелеуге қ ұ рылғ ан: балбалтастар, кресттер, қ ұ мыра, торсық, ожау сияқ ты тұ рмыстық бұ йымдар т. б.

Осы тұ ста бұ ндай дү ниені кө ркемдік тұ рғ ыдан игерудің образдары тек жалаң «сыртқ ы дү ние - ө нер» қ атынасының тұ рпайы формалық кө рінісінде ғ ана емес, сол ө мір шындығ ының ө зін тү йсінудің эстетикалық қ ырларымен келіп тоғ ысады, нақ тырақ айтқ анда, ө нердегі кө ркемдік шындық, сол кө ркемделу дә режесі мен дең гейіне сай тү сініледі, сондық тан, ө мірдің Ө зі ә семдік ағ ымына жинақ талғ ан тұ тас онтологиялық тү зілім болып қ алыптасады. Ө мірдің Ө зін ә семдік идеал тұ рғ ысынан кө ре білу оның терең қ атпарларына бойлай ену арқ ылы қ айғ ылық пен асқ ақ тық ты қ оса қ амтиды. Бұ л тұ ста, шындық тың образды бейнелерінің образғ а дейінгі эстетикалық таныммен келіп тоғ ысатын алгоритмін ашып кө рсетуіміз қ ажеттігі туындайды.

Осы орайда, келесі кезекте, жоғ арыда атап ө ткен, космологиялық -табиғ и-антропологиялық модельдердің тікелей эстетикалық тұ рғ ыдан таным-тү сінік бойынша қ алай кө шірілгендігіне ғ ана емес, солай кө шірілуге қ алай лайық болып тұ рғ андығ ы пайымдалуы тиіс деп айта аламыз. Демек, санадағ ы кө шірудің дағ дылы ойлауынан гө рі, бұ л тұ ста, еліктеу мен бейнелеудің стильдерінен гө рі; неге басқ а емес дә л сол денотаттың ө зінің ішкі эстетикалық болмысының кө ркемдік тұ рғ ыдан бейнеленуге қ алай лайық ты болып тұ рғ андығ ын зерделеу маң ызды іс болып табылады. Яғ ни, кө ркемдік тұ рғ ыдан бейнеленуге ғ арышта жә не қ оғ амдық ө мірде «мә нді» деп есептелген обьектілер ғ ана алынатындығ ын жә не оның қ андай дең гейде мә нді болып тұ рғ андығ ын талдау маң ызды. Мысалы, торсық – ер адам мү сіні. Бірақ сол «торсық дең гейінде оғ ан баса маң ыз беріле бейнеленуі ү шін ер адамдық сапаның қ оғ амдық ө мірдегі орны мен онтологиялық дең гейі қ андай» деген мә селе неғ ұ рлым мә нді болып шығ ады.

Сондық тан, бірінші кезекте, ә лемнің космологиялық модельдеріне назар аударсақ, бастапқ ы тү пархетиптік терек рә мізі – кө не тү ркілік, тіпті одан да арғ ытектік дү ниетанымның айшық ты бір кө рінісі ретінде бү гінгі кү нге дейін келіп жеткендігімен ерекше назар аударуғ а тұ рарлық эстетикалық нышан болып табылады. Теректі жалпы формасы жө нінен дифференциациялану бойынша, ә лемнің бір негізден тарағ ан жалпы қ ұ рылымы деп, кей сә ттерде, оның ә рбір жапырағ ын адамның жанына тең естірудің ү лгісі ретінде, кей сә ттерде шамандық дү ниетанымның эзотериясы ретінде экспликациялайды. Бірақ бұ л тұ ста, мә селе терекке табыну культі немесе оның ә семдігі турасында емес, ә лемді эстетикалық тү йсінудің -игерудің тү пмағ ынасының философиясында болып отыр. Қ азақ халқ ында бертінгі кезең ге дейін қ урағ ан жалғ ыз ағ ашқ а (жас ағ аш немесе ормандағ ы қ атар тұ рғ ан кө п ағ аштың біріне емес) шү берек байлау дә стү рі сақ талып келген болатын-ды. Бұ л механикалық қ ұ былыстың астарында, мистикалық жә не сезімдік мағ ына жатырғ андығ ын ешкім жоқ қ а шығ ара қ оймайды, бірақ мә селе, оның ішкі ұ мыт болғ ан мағ ынасын ашуда болып отыр. Қ урағ ан ағ аш, адам ө мірімен салыстырмалы тү рде бірнеше жыл жасағ андық тан біріншіден, даланың барлық оқ иғ асының куә гері іспетті, сайып келгенде, халық тың қ уанышы мен қ айғ ысы, ө ткені мен бү гінінің бірден-бір табиғ и-тарихи жадысы. Сондық тан, бұ л куә гер – кө нелік арқ ылы қ астерлілікке, жалғ ыздық бойынша – асқ ақ тық қ а ө теді. Екіншіден, салыстырмалы тү рде бұ л жиі кездесетін қ ұ былыс болғ андық тан, ол бү ткіл ө ткінші дү ниенің рә мізі, адамның болмысы мен болмыссыздық қ а ө тпей қ оймайтын актісінің нақ ты ұ қ састырылғ ан ү лгісі, жалпыласақ, бү кіл ә лемнің ө ткіншілігі мен ө тпелілігін еске тү сіріп, ү немі қ айталап тұ ратын нақ ты кө рініс. Ү шіншіден, табиғ атты тү йсінудің белесіне неғ ұ рлым терең ірек кө теріле алғ ан халқ ымыз оның терапиялық қ асиетін де соғ ұ рлым тиімді пайдалана білген сың айлы.

Ә лемнің келесі бір моделі, «Жер асты – Беті – Ғ арыш» болып қ ұ рылғ ан ү штік қ ұ рылым. Астрономиялық тұ рғ ыдын ғ ылыми ақ иқ атқ а сай келмейтін осы ү штік кө не дә уірлерден бастап, тү ркі, бертін келе қ азақ халқ ында да сақ талып қ алғ ан асқ ақ эстетикалық кө рініс. Бұ ның да эстетикалық таным аясындағ ы мазмұ нын ашып кө рсетудің мынадай бағ дарларын ұ сынуымызғ а болады. Біріншіден, бұ л ү штікті «тезис-антитезис-синтезис» эволюциясына ұ қ сатып ұ ғ ыну ұ лттық дү ниетанымғ а сай болмағ анмен, біз ү шін тү сіндірудің барынша қ олайлы ың ғ айы болып кө рініс табады. Бірақ бұ ндағ ы тезис (Жер асты) – барша тіршіліктің шығ у тегі, Жер Ана, Қ ойнау ретінде, бастапқ ы субстрат, Беті – антитезис, демек, қ айшылық ты жә не ө ткінші ө мір, кү рескерлік тіршілік дегенге келіп саяды, ал синтезис – тұ тас рухтың, адам жанының ғ арышқ а кө терілуі, онымен тоғ ысуы болғ андық тан, бірігу қ ұ былысына сә йкестенген тү пақ ырғ ы бірлік болып табылады жә не ө мірдің нә тижесінің бірден-бір куә гері тә різденіп тұ рады. Бұ л «Ғ арыш синтезисі» шындап келгенде, ең соң ғ ы бірігу мен тамамдалудың жә не Ұ лы Бірліктің метаморфозасы. Бұ л тек адам жаны ғ ана емес, тұ тас ә лемнің соң ғ ы болмыссыздығ ындағ ы ғ арышқ а ыдырау дегенді де қ амтитын тә різді.

Екінші нұ сқ алы мағ ынасында экспликацияласақ, жер асты патшалығ ы кө п жағ дайда зұ лымдық ә лемі, себебі, ө лімнің, нақ тырақ айтқ анда, ө лі дененің тұ рағ ы да осы – жер асты. Ө лім ү рейі мен қ орқ ынышынан, қ айғ ысы мен мұ ң ынан, жең ілместігі мен қ айтымсыздығ ынан ол зұ лымдық қ а баланғ ан, жер асты қ араң ғ ылығ ы мен тіршіліксіздігі (ө сімдіктер, жер бетіндегі хайуанаттармен салыстырмалы тү рде алғ анда) арқ ылы ү рейлі жә не жауыздық ә лемі ретінде таң баланғ ан. Ал жер беті қ уаныш пен қ айғ ының, ә семдік пен ұ сқ ынсыздық тың, қ айғ ылылық пен кү лкіліліктің бірлігінің ә лемі болса, Ғ арыш қ айтадан асқ ақ тық пен бейтараптылық, «рухтың мә ң гілік тыныштық ә лемі» болып қ ұ рылады. Осы алгоритмді бақ сылар оң тайлы пайдалана білген. Ендеше, қ айтадан батыстық ойтаным парадигмасы бойынша (басқ алай мү мкіндік қ иындау болып тұ р), біз Жер астының ә сіреқ айғ ылылық -тү пқ айғ ылылық (гиперсубстанционалдық трагедия) ә лем жә не Ғ арыштың абсолютті асқ ақ тық болып тағ айындалғ андығ ын байыптай отыра, екеуінің аралығ ында, Жер Бетінде: қ айғ ылық -асқ ақ тық, кү лкілілік-ә семдік, ерлік пен тө мендік т. б. категориялық ұ ғ ымдардың шынайы ө мір келбетінің тұ тастандырылғ ан жиынтығ ы жатырғ андығ ын ұ сынатын тікқ иманы (вертикальді) тани аламыз. Бұ л тікқ иманың ү ш ә лемдік тұ ғ ыры метафизикалық эстетика тұ рғ ысынан алғ анда, «Бейболмыс (Жер асты) – Болмыс (Жер беті) – Ө зге болмыс (Ғ арыш)» ретінде ө рнектеледі де, сайып келгенде, осы дү ниеге келіп тоғ ысады. Демек, «тылсым дү ние» жарыспалы ә лем деген мағ ынада қ олданылғ ан сың айлы, ол жер астында да, бетінде де, ғ арышта да – «Бар» дегенге келіп саятын іргелі ұ ғ ым.

Тү ркі халқ ының ө лі табиғ аттағ ы тау архетипінің қ адірінің дең гейімен қ атар қ ойылатын деп те айтуымызғ а болатын тірі табиғ аттағ ы маң ызды эстетикалық нышандардың бірі – Кө к бө рі. Бұ л орайда, оның тотемдік діни қ ырынан гө рі эстетикалық рухына тоқ талу біз ү шін маң ызды. «Иттің иесі болса, бө рінің тә ң рісі бар» деген тым кө не пайымдаудың мазмұ ны, оның КӨ К бө рі деп аталуы белгілі бір дең гейде, Тә ң рімен арабайланысын паш етеді. Сондық тан оның асқ ақ тығ ы, жалпыдан жекеге қ арай ойыссақ, таза ө мірмә нділік мағ ынасы арқ ылы қ айта тұ жырымдалады. Бө рінің дала кезген, кей сә ттерде жалғ ыз жортқ ан кейпі мен қ атал дала табиғ атына бейім қ айсарлығ ы сайып келгенде, ғ ұ н-тү ркілік рухты қ алыптастырып шығ аруда маң ызды бір тү рткіге айналды десе де болады. Осы бө рілік мінез бейне мен тіршілік болмысын тұ тастай ө зіне кө шіре алғ ан байырғ ы ататектеріміз бірнеше жылдар бойы ә лемге танымал тү ркілік рухты паш етіп келді.

Қ асқ ырдың кө шпенділік ө мір салты мен туыстық тө темдік белгісі бірігіп, тұ тас арналас сипаттағ ы бейнені ә йгілейді. Қ асқ ыр далада жалғ ыз жортуы арқ ылы – ә лемде де жалғ ыз, оқ шауланғ ан, ү немі шынайы қ атал ө мірмен бетпе-бет кездеседі, оғ ан ү немі «шекаралық жағ дайлы» ө мір тағ айындалғ ан. Бұ л сипаттар шындап келгенде, «даладағ ы жалғ ыз жортқ ан атты қ азақ тың » бейнесіне сә йкестеніп, ә семдік-асқ ақ тық ты елестетеді жә не тө темге еліктеудің ү лгісін ерікті-еріксіз тү рде жасап бере алады.

Қ азақ ө рнектерінің ішіндегі орталық бейне деп те айтуымызғ а болатын нақ ыштардың бірі – «қ ошқ ар мү йіз» деп аталатын ою. Бұ л – бү гінгі кү ні де халқ ымызда Қ азақ ұ лтының руханияттық «бренді» ретінде ә йгіленіп жү р. Бұ л образда да қ аһ ардың мазмұ ны сұ лулық тың формасымен келіп тү йіседі. Жалпы алғ анда, тым кө не ә лемдік мистериядағ ы мү йіз фетиші қ азақ халқ ында да – жігер мен қ уаттылық тың, кү ш пен намыстың, қ ару мен айланың т. б. ұ ғ ымдардың тұ тастандырылғ ан жиынтығ ы ретінде концептуалданады.

Сондық тан қ ошқ ар мү йіз, бір қ ырынан, осы айбарлылық пен қ аһ арды рә міздейтін образ болса, екінші бір қ ырынан, ә семдік пен сұ лулық ты қ амтып жатады. Барлық мү йіздерді шақ ша, пышақ тың сабы сияқ ты тұ рмыстық бұ йымдарда қ олданады. Ал қ ошқ ардың, арқ ардың мү йіздері ө зінің басқ алардікіне ұ қ самайтын оратылғ ан ерекше кө рінісі арқ ылы диалектикадағ ы шиыршық талғ ан (спираль) дамуды елестетеді, олай болса, оның формалық бейнесіндегі ою да қ озғ алыс пен ө ркендеуді, шарық тау мен ө рлеуді ниеттеуден туғ ан болуы ық тимал деп болжамдай аламыз. Халқ ымыз шиыршық ты дамудың диалектикалық заң екендігін ұ ғ ынбағ ан да шығ ар, бірақ, басты мә селе – осындай кейіптегі эстетикалық дү ниетанымның ө зіндік парадигмасын ө здігінше байыптағ андығ ында болып отыр. Мысалы, кү нделікті тұ рмыста қ олданылатын ақ пен қ ара кезектесіп келетін ала арқ ан қ арама-қ арсылық тың бірлігі мен кү ресі заң ының мазмұ нын сипаттауғ а келіп саяды. Бұ л да дү ниені кө ркемдік тұ рғ ыдан игерудің ұ лттық бейнесі болумен қ атар, екінші бір қ ырынан практикалық, ү шінші бір қ ырынан философиялық мағ ыналы қ ұ былыс болып келеді.

Келесі кезекте, адамды кейіптеудің бейнелеріне шолу жасай отырып, оның жалпы адам болмысынан гө рі этникалық келбетті адам ерекшелігіне назар аударылғ андығ ына тоқ талып ө туді мақ сат тұ тамыз. Торсық тың ө зі жорық тарда, алыс сапарларда, шаруашылық та ә сіресе, аттылы адам қ олданатын ұ лттық бұ йым. Оның ер мү сіндік формасы – тү ркі-қ азақ ұ рпағ ы мен адам ресурсының ішкі мінез бейнесіндегі ержү ректілікпен, рухшылдық пен келіп ү ндесе алады. Демек, ол жай ғ ана ер адам бейнесі емес, тү ркінің ө ршіл рухты ұ лдарының келбеті. Сондық тан, қ олданылу аясы да осығ ан келіп саяды. Себебі, аттылы жорық тағ ы, алыс сапардағ ы адам ү немі ө лім мен ө мірдің арасындағ ы «шекаралық жағ дайлы» кейіпте болады. Осы шекаралық жағ дайда қ олданылатын торсық, адамның ішкі психологиялық болмысымен келіп тү йіседі. Ендеше, торсық арқ ылы тү ркі ұ лы ө зінің рухын таниды, қ айталайды, ө зін-ө зі бірегейлендіреді, қ айтадан ашады. Мысалы, торсық тың тіпті ү йдегі болсын, жай ғ ана кө рінісі соғ ыс жағ дайындағ ы немесе бейбіт кездердегі аса тө зімділікті, тә уекелшілдікті қ ажет ететін – Жорық пен психологиялық ассоциация берген, ол шың далу мен ө зін-ө зі ер намыстылық қ а баулудың немесе есіне тү сіріп отырудың тү рткісі болғ ан деп айта аламыз. Керісінше редукцияласақ, торсық жай ғ ана адам емес, толық қ анды, денелі, алып тұ лғ алы ә скери тұ лғ аны кө шірмелеуден туғ ан кө ркемдік таным образы. Ендеше, ол кү нделікті тұ тынатын бұ йым, сә т сайын кездесетін айғ ақ болғ андық тан, келесі кезекте, жас ұ рпақ ты осындай рухта тә рбиелеудің визуальді қ ұ ралы да қ ызметін атқ арғ ан. Осығ ан орай, ұ лттық дү ниетанымдағ ы дү ниеге ер бала келу қ уанышының неліктен қ ыз балағ а қ арағ анда басымдау болғ андығ ын туындатуымызғ а болады. Себебі, ер бала бұ л тұ ста, туыстық жағ ынан ұ рпақ жалғ астығ ының кепілі болуы қ ырынан емес, потенциалды ә скер ретіндегі қ оғ амның бағ алы ресурсы ретінде қ адірленуіне байланысты болып келеді. Жаугершілік замандағ ы ұ рыстардағ ы шығ ындалғ ан ә скердің орнын толтыру, қ алың қ олдың сан мен сапасының бірлігін қ амтамасыз ету, сайып келгенде, ерлік пен елдіктің тұ ғ ырлылығ ын сақ тау қ ашанда ә скери тұ лғ алардың жетіспеушілігін (дефицитін) тудырып отырды, міне, дү ниеге ер бала келу қ уанышының мә ні, «шекесі торсық тай ұ л туды» деген мақ таныш пафос таза ө мірмә нділік экзистенция болумен қ атар дала эстетикасының экспликациясы болып табылады.

Екіншіден, ол жалпы кө шпелі ө мірдегі қ олданылатын практикалық бұ йым. Сондық тан, торсық кө шпеліліктің де рә міздік бейнесі деп айта аламыз. Торсық ты ойлап табу, оны пайдалану ә рине сол кө шпенділік ө мір ү шін қ ажетті болғ андық тан шығ арылғ андығ ы тү сінікті. Ү шіншіден, торсық қ илы заманда, ә сіресе, шө л қ ысқ ан сә ттерде талайлардың ө мірін сақ тап қ алғ ан ыдыс немесе бір торсық сусынғ а зар қ ылып ө лімге алып келуге себепші де болғ ан қ ұ былыс. Міне торсық концептісіне, халқ ымыздың таза осындай ө мірмә нділік экзистенциялары сің ірілгендіктен, ол ө здігінен қ астерлі бұ йым. Сайып келгенде, осының бә рі торсық тың тек жай ғ ана адам мү сініне еліктеудің ү лгісі емес, кө шпелі ө мірдің нақ ты ассоциациялық бейнесін білдіретін таза эстетикалық қ ұ рал екендігіне кө з жеткізе аламыз.

Сайып келгенде, осыдан «бұ ндай дү ниені кө ркемдік тұ рғ ыдан игерудің экспликацияларының бү гінгі кү нгі мә дени-ә леуметтік маң ызы неде, болашақ ұ рпақ тарды тарихи эстетикалық танымнан сусындатудың практикалық қ ырлары қ андай» деп туындағ ан ө мірмә нділік сауалдардарғ а мынадай жалпылама жобаларымызда ұ сына аламыз: интеллектуальді ұ лт қ алыптастыру арнасында ұ рпақ тардың руханияттық пен эстетикалық танымын молайту, ең бек қ оғ амына негізделген ө зіне сенімділік тұ ғ ырды тарихи негіздер бойынша паш ету, отаншылық қ а тә рбиелеуде ұ лттық рухты ерлік пен ә семдік категориялары арқ ылы бекітіп берудің тә сілдерін ұ сыну т. б. Мысалы, бұ л зерттеудің ұ лтжандылық пен елінсү йгіштікті қ алыптастырудағ ы ө зіндік қ арларын былайша таратып айтуымызғ а болады.

Ұ лтжандылық сана, олай болса, бү гінгі кү ні ө ткенді зерделеумен, оны сезімдік тұ рғ ыдан терең тү йсінумен қ атар, оғ ан сү йсіну, тұ шыну, қ айтадан рә міздеу-образдау, сү йтіп, ішкі дү ниенің рухани тебіренісін сұ луландыру, оны тарихи таныммен ү ндестіру-ү йлесімдендіру арқ ылы толығ а тү седі. Осы орайда, тү ркі-қ азақ халқ ының дү ниені кө ркемдік тұ рғ ыдан игерудің образдары мен ү лгілерінің жалпы бағ дарлары емес, экспликациясының бү гінгі ұ рпақ санасына ә сер етуде ө зіндік бір ық палды арнасы бар екендігін басшылық қ а алуымыз керек. Бұ л экспликациялар табиғ и-эволюциялық, қ ажетті-мә нді тұ рғ ыдан архетиптерді оятуғ а келіп тү йісіп қ ана қ оймайды, себебі, ол бейсана тұ ң ғ иығ ына негізделген, сонымен қ атар эстетикалық сана дең гейіне келіп тоғ ысатындығ ына да байланысты болып шығ ады.

Жалпы ә рбір халық ү шін оның ө ткені кейінгіге қ астерлілік болып сабақ тасуы тиіс. Осы қ астерлілікті тү йсінген сана тү ркілік рухтың да қ астерлігін тү йсінудің жеке жағ дайларына қ арай ө теді. Мысалы, «Кө к Тү ркілік - Кө к Бө рілік» рухтың кейінгі ұ рпақ ү шін рухани-эстетикалық қ ажеттілік екендігін терең байыптай білген ХХ ғ асырдағ ы ақ ындарымыздың бірі – М. Жұ мабаев болатын. Ол поэзияның кө ркемдік тә сілдері арқ ылы кө не образдарды жаң а образдармен бере білді.

1. Теориялардың пролиферациясы дегеніміз не?

А) бә секелеуші теориялардың карқ ынды сандық ө суі

(Яғ ни теориялардың кө беюі. Ғ алымдар теориялар қ ұ руғ а ұ мтылуы дегенді нақ тылайтын, Фейерабендтің методологиялық концепциясы. Бұ ны Фейерабенд Поппер мен Лакастостың негізгі идеяларына сү йеніп қ озғ ағ ан. Фейерабенд альтернативті теорияларды қ ұ ру ғ ылымның дамуын тездетеді дейді)

2. Жаң а еуропалық гносеологиялық дә стү рдегі екінші кезектегі қ асиеттер?

(Гносеология немесе таным теориясы – қ оршағ ан дү ниені, субъект пен объект арасындағ ы байланысты, шындық ты, ақ иқ атты дұ рыс ә рі айқ ын тануды мақ сат ететін философияның бө лімі. Ол адам танымының сипатын, білімінің формаларын, оның жадағ ай тү рінен терең ірек бойлау ә дістерін зерттейді. Гносеологиядағ ы орталық ұ ғ ымдарғ а " таным субъектісі" мен " таным объектісі", " білім", " таным" жатады. Таным субъектісі деп белгілі бір мақ сатқ а бағ ытталғ ан танымдық қ ызметті атқ арушыны айтамыз. Ол — бірдең ені танып, білуге тырысушы. Ол адам немесе тұ тастай қ оғ ам болуы мү мкін. Таным объектісі деп танымдық қ ызмет бағ ытталғ ан нә рсені айтамыз. Демек, ол танылушы, былайша айтқ анда, кітап, молекула, атом, адам немесе тұ тастай табиғ ат болуы мү мкін. Таным объектісі материялық, дү ние немесе рухани қ ұ былыс, сонымен катар субъектінің ө зі де болуы мү мкін. Таным объектісі мен субъектісі бір-бірінің мә нділігін шарттастырады: субъектісіз объект болмайды, объектісіз субъект болмайды. Таным ү дерісінде олар бір-біріне маң ыз аларлық ық пал етеді. Сонда танымдық қ ызмет субъекті мен объект қ атынасы жә не олардың ө зара ә рекеттесуі болып шығ ады. Қ асиеттер: тү йсік, қ абылдау, елестету, т. б. )

3. «Философтар тек ә ртү рлі дә режеде ә лемді тү сің дірген, ал мә селе оны ө згертуде болатын» — деген тұ жырымда қ андай ұ станым бар

Марксистік

(Бұ л Маркстің атақ ты тезисі. В этом смысл известного тезиса Маркса: " Философы лишь различным образом объясняли мир, но дело заключается в том, чтобы изменить его". Философия ә лемді ө згерту жобасы ретінде Фихте, Сен-Симон, Фурье, Фейербах, Шопенгауэр, Маркс, Ницше, Сартр, Маркузе, американдық прагматистер, ал Ресейде - Федоров, Соловьев жә не Бердяев сияқ ты ойшылдар ү шін негізгі импульс болды. Шын мә нінде, 20 ғ асырдың ә леуметтік-саяси қ озғ алыстарының кө пшілігі философиялық идеялармен шабыттандырды. Философия бұ дан былай, кез келген ұ лы идеялардың іске асуына шынайы ә келуі тиіс практикалық іс-ә рекет болып табылады)

4. Ғ ылыми ә діс дегеніміз?

А) қ оршағ ан ортаны мең герудің практикалық жә не теориялық жолдары мен тә сілдердің жиынтығ ы

(Жалпы ғ ылым аясында қ олданылатын ә дістердің жиынтығ ы. Осығ ан қ оса ә рбір ғ ылым саласы тек қ ана арнаулы объектіге ғ ана емес, сол объектіге сә йкес арнаулы ә діске де ие болады. Зерттеу қ ұ ралдарына тү рлі процедуралар, ә дістер, тә сілдер, методикалар, жү йелер мен методологиялар кіреді. Бұ л тү сініктер тө мендегі логикалық қ атарды қ ұ райды. )

5. «Ғ ылыми танымның дең гейі» дегеніміз?

А) ) Эмпирия жә не теория

(Ғ ылыми таным эмпириялық жә не теориялық дең гейлерге бө лінеді. Жалпы ғ ылыми ә дістердің кейбірі тек эмпириялық дең гейде (бақ ылау, эксперимент, ө лшеу), басқ алары тек теориялық дең гейде (идеалдау, формалау), тағ ы бірқ атары эмпириялық жә не теориялық дең гейде (модельдеу) қ олданылады.

Эмпириялық жә не теориялық – ғ ылыми танымның негізгі формаларын, сондай-ақ ғ ылыми білімнің қ ұ рылымдық компоненттері мен дең гейлерін сипаттайтын категориялар )

6. Хайдеггердің парадоксы біздің болмысымыздың, ә лемнің байланысы

7. Ғ ылым дегеніміз ең бірінші кезекте...

А) танымдық іс-қ ызмет

( Ғ ылым – тұ тас кө пқ ырлы кү рделі қ ұ былыс. Ғ ылым – шындық туралы обьективті білімдерді теориялық тұ рғ ыдан жү йелейтін, ө ң дейтін адам қ ызметінің нә тижесі. Ғ ылым адамның ойлау мә дениетіне, шығ армашылық қ абілетіне, интеллектінің шексіз дамуына бағ дарланады. Ғ ылым тек сыртқ ы дү ниеге ғ ана емес, ө зіне-ө зі де ү ң іледі. )

8. Ежелгі Египет пен Вавилонда ғ ылым неден пайда болды?

С) Практикалық қ ажеттіліктен

Ніл ө зенінің екі жағ алауында орналасқ ан бұ л ел б. з. б. 3200-ші жылы біртұ тас мемлекет болып бірікті. Ніл ө зені ә р жылда тасып, жағ алаудағ ы егістік жерлерді шайып кетіп отырғ ан, тасу мезгілі аяқ талғ ан соң тұ рғ ындардың жерін қ айта ө лшеп, бө лу керек болады, ұ зақ жылғ ы жер ө лшеу тә жірибесінің арқ асында геометрия ғ ылымы пайда болғ ан (геометрия – грекше «гео — жер, метро — ө лшеу» деген мағ ына береді).

9. Постклассикалық емес ғ ылымның объектісі болып табылады?

D) адам

Ғ ылым дамуының постклассикалық емес деп аталатын қ азіргі кезең і ХХ ғ асырдың 60–70- жылдарынан басталып, ə лі осы уақ ыт қ а дейін жалғ асуда. Мұ нда ғ ылым ө те кү рделі тарихи дамитын жү йелерге назар аударады.

10. Дә лелдеудің кө мегімен еш негізсіз тікелей қ арастыру жолы арқ ылы

ақ иқ атқ а жету қ абілеті?

А) интуиция

(Интуиция - алдын ала ә ртү рлі дә лелдеу арқ ылы талдауларғ а сү йенбестен ақ иқ атқ а тікелей жету. Интуиция тікелей интеллекетуалдық білім тү рі (интеллекетуалдық интуиция) ретінде қ абылданады. Декарт ө з ілімінде интуитивті тү рде табылатын, дә лелдеуді керек қ ылмайтын айқ ын, ақ иқ ат танымды интуиция мағ ынасында қ арастырады. Интуиция мен дедукцияны ақ иқ атты ашудың басты қ ұ ралы деп біледі. Спинозаның пікірінше, танымның ү ш тү рі болады: ең тө менгісі сезім мү шелерінің кө мегімен жү зеге асады; одан кейінгісі ақ ылғ а сү йенеді, бірақ ә ртү рлі дә лелдеуді керек етеді; ең жоғ арғ ысы да ақ ылғ а сү йенеді, бірақ дә лелдеуді керек қ ылмайды, заттың мә нін бірден ашып береді. Бұ л интуиция болып табылады. Интеллектуалдық интуиция танымның ең жоғ арғ ы тү рі деп танылады. Фейербах интуицияны танымның сезім арқ ылы ә серлену тү рі деп таниды. Интуицияны организмнің ешқ андай алдын ала тү сіндірілмей келетін инстинктік қ алыбы ретінде (Бергсон), шығ армашылық тың санасыз келетін алғ ашқ ы шарты (Фрейд) деп те тану ғ ылымда орын алғ ан. )

11. Ғ ылым социологиясына тең ғ ылыми іс-қ ызметтің негізгі бірлігі болып не есептелінеді?

А) ғ ылыми қ ауымдастық

(Ғ ылым социологиясы – қ оғ ам қ ұ рылымы мен ғ ыылмның ө зара қ атынасын ә леуметтік институт ретінде қ арастырады, ғ ылыми қ ауымдастық тардың (кә сіби, формальды емес) ө зара ә рекетен зерттейді, қ оғ амның ә р тү рлі типтеріндегі ғ ылым дамуының нақ ты мә дени ә леуметтік жағ дайларын зерделейді. Ғ ылым ә леуметтануы ә леуметтік институт ретінде ғ ылымның қ алыптасу ү дерістерін де, ә леуметтік ұ йымды да, ғ ылымның ә леуметтік функцияларын де қ арастырады. Ғ ылыми ұ жымдардың бірлескен қ ызметін ұ йымдастыру мә селелерін зерттеу маң ызды рө л атқ арады. )

12. Танымның ақ иқ аттығ ы тү бегейлі критерийі?

(Практика)

13. Зерттеудің дедуктивтік ә дісі принциптерін жасағ ан кім?

А) Р. Декарт

(Рене Декарт - Декарт Рене (1569-1650 жж. ) – француз физигі, физиологы, математигі жә не философы, рационализм бағ ытының кө рнекті ө кілі. Негізгі шығ армалары: «Ә дістер жө ніндегі пікір», «Философия бастамасы», «Метафизикалық толғ аныстар» т. б. Ол механика, космогония салаларында біршама жетістіктерге жетті. Философияны екі саладан тұ рады деп тү сіндірді: материалистік физика (табиғ ат туралы), идеалистік метафизика (философиялық жеке ө з жү йесі). Дедукция - жалпыдан жекеге қ арай дамитын ой қ орытындысы, логикалық ойлау формасы. Дедукциялық ойдың кең тарағ ан тү рі —силлогизм. Екі немесе одан кө п пікірлердің байланысы нә тижесінде жаң адан бір пікір шығ ару. )

14. Гносенологиядағ ы «Дә лелдеулердің ішіндегі ең жақ сы тә жірибе» деп тұ жырымдайтын кө зқ арас қ алай аталады?

А) эмпиризм

(Эмпиризм – таным теориясы туралы ілім, ол бойынша ақ иқ атты тә жірибе арқ ылы тануғ а болады. Бұ л ілім сезімдік тә жірибені білімнің жалғ ыз қ айнар кө зі деп есептейді, барлық білім тек тә жірибе арқ ылы келеді дейді. (Ө кілдері: Фрэнсис Бэкон, Томас Гоббс, Джон Локк, Джордж Беркли, Дэвид Юм) )

15. Анық емес білім туралы тү сінікті ғ ылыми айналымғ а енгізген кім

К. Поппер

16. Классикалық ғ ылым мен классикалық философияның қ ұ ң дылық прин-циптері дегеніміз - фуң даментализм, монизм, субстанциональдық жә не

Е) когерентгік

17. «Ғ ылымды такырыптық талдау» жұ мысының авторы

А) Холтон Дж.

(Холтон Дж. - физик, философ и историк науки. Заслуженный профессор Гарвардского университета. 1981 жылы шық қ ан ең бегі)

18. «Қ алыпты ғ ылым кезең і», «Парадигмалар ауысу кезең і» болып табылады деп болжағ ан, ғ ылыми танымның динамикасы концепциясы кімге тиесілі?

19. Шығ армашылық іс ә рекеттің шартын жә не зандылығ ын зерттейтін ғ ылым?

А) эвристика

(Эвристика–жаң алық тарды ашу мен оқ ытуда қ олданылатын шығ армашылық қ ызметті, тә сілдерді зерттейтін ғ ылым. Эвристикалық тә сілдер тү йінді шешу процесін жеделдетуге мү мкіндік береді. )

20. Мына тұ лғ аларды Литтре, Лаффит, Кант, Ренан, Спенсер, Милль,

Лесевич, Михайловскийлерді не байланыстырады?

А) Позитивизм

(Позитивизм. Парадигмалық танымдық ә діснамалық қ ұ рылым болып табылатын, нақ ты ғ ылымдарды шынайы білімнің кө з деп есептейтін бағ ыт. Оның бастапқ ы идеялары Юмның, Даламбердің ең бектерінен кө рініс тапқ анмен, оның негізін салушылар ретінде – Конт пен Спенсер аталады. )

21. Конвенционализм позициясы тұ рғ ысынан ақ иқ ат дегеніміз не?

22. Сорокиннің пікірі бойынша белді жү йесіне қ азіргі кезең індегі батыс қ оғ амындағ ы ғ ылым мен мә дениеттің дамуына тә н ақ иқ ат жү йесінің қ айсысы дағ дарысқ а ұ шырады?

А) Сезімдік

(ХVІІ ғ асырлардан бастап менің сезім органдарым арқ ылы қ абылданғ ан шындық тан басқ а шындық жоқ, тек осы болмыс қ ана, осы ө мір ғ ана қ ұ нды деген сенімді арқ ау еткен сезімдік (материалистік) ауқ ымды мә дени жү йе басымдылық қ а ие болды. Оның барлық қ ұ рамдас бө ліктері осы мә дени жү йенің басты қ ұ ндылық тары мен принциптерінің тө ң ірегіне топтасады. Қ азіргі кезде біз ауқ ымды сезімдік мә дени жү йенің дағ дарысына куә болып отырмыз. Бұ л мә дени жү йе дағ дарысының бір кө рінісі – ХХ ғ асырда шегіне жеткен сә уегейлік мә дениет болып табылады. П. А. Сорокин осы мә дени жү йедегі ө нердің дамуы туралы айта келіп: «Біздің сезімдік ө неріміздің жетістіктерімен қ атар, оның бойында ыдырау мен іріп-шіру вирусы да бар. Ө нер ө сіп, дамығ анда олар қ ауіпті емес. Бірақ ө нер ө зінің нағ ыз шығ армашылық қ уатының басым бө лігін сарқ ығ анда, олар (вирустар – З. Қ. ) белсенді бола бастайды жә не сезімдік ө нердің жетістіктерін оның кесіріне айналдырады», – дейді. (Сорокин 1992)).

23. Танымның теориялык дең гейге қ атысты ә дісін атаң ыз:

А) қ ұ ру- аксиоматизация. гипотетика-дедуктивтік ә діс

(Зерттеулердің теориялық дең гейіндегі ғ ылыми ә дістерге тө мендегілер жатқ ызылады:

1) формаландыру - зерттеліп отырғ ан шынайы процестердің мағ ынасын ашатын абстрактылы-математикалық модельдер қ ұ ру;

2) аксиомаландыру – дә лелдеуді керек етпейтін аксиомалар, яғ ни дә лелдеуді қ ажет етпейтін тұ жырымдардың негізінде теория қ ұ ру;

3) гипотетикалық - дедуктивтік ә діс – нә тижесінде эмпирикалық фактілер тұ жырымдалатын бір-бірімен, дедуктивті байланыста болатын гипотезалардың жү йесін жасау. )

24. Ғ ылымды ә леуметтік философиялық тұ рғ ыдан талдау дегеніміз не?

25. XX ғ. Атақ ты эпистемологиялық «Ә діске қ арсы» деген ең бектің авторы кім?

Е) П Фейербендтің бағ дарламалық жұ мысы болып табылады

(Танымның анаристік теориясы деген очерктің атауы. Книга немецкого философа Пауля Фейерабенда, в которой он доказывает анархическую природу научного познания (в контексте книги понятие «анархизм» обозначает концепцию эпистемологического анархизма). Одна из основных работ школы постпозитивизма)

26. Қ азіргі заман философиясында ғ ылымды неге жатқ ызуғ а болады

А) критикалық реализм
В) неотомизм
С) абстракционизм
D) романтизм
Е) символизм

27. Интенционалдық ой: ой-тұ жырымдарда логикалық дұ рыстық сақ талғ ан кезде теорияда пайда болатын қ айшылық

(Фенологияда — бірінші мағ ына бейнелейтін танымның затқ а ұ мтылуы. Қ абылдау, еске сақ тау, қ иялдау, еске тү сіру, тілеу, ой формалары т. с. с. бә рінің де заттық мазмұ ны бар. Интенционалдық сананың қ ұ рамдас бө ліктерін неше тү рлі мә н-мағ нағ а толық тырады. )

28. Ғ ылыми рационалдық мә нін қ алай нақ ты атауғ а болады?

( Парадокс – ә деттен тыс, кү тпеген, ойда жоқ ғ ажайып болып кө рінетін оғ аш пікір; қ арапайым, дә стү рлі пікірмен келіспейтін, кү тпеген жағ дайдағ ы, ү йреншікті емес талқ ылау; қ абылданғ ан кө ріністерге сә йкес келмейтін ө згеше қ ұ былыс. Парадокс термині антикалық философияда ерекше тың жаң а пікірді сипаттау ү шін пайдаланылғ ан. Логикалық ой жү йесі дұ рыс, бірақ пайымдауда бірін-бірі теріске шығ аратын ой қ орытындыларын антиномия деп те атайды. Парадокстың бұ л тү рі логикикалық негізі тү пкі заң дылық тары толық айқ ындалмағ ан теорияларда кездеседі. Мұ ндай парадокстердің бірқ атарын антикалық ойшылда ашқ ан. )

29. Ғ ылымдағ ы басталу бө лшектері арқ ылы анық талатын бү тінді анық таң ыз: Адам ойы қ ұ былыстан неге қ арай терең дей тү седі? Білім динамикасының классикалық парадигмасына сә йкес:

(Ғ ылыми теория-бұ л зерттелетін шындық саласының заң дылық тары мен Елеулі байланыстары туралы тұ тас тү сінік беретін ғ ылыми білімді ұ йымдастырудың жоғ ары тү рі. )

31. Адам ойы қ ұ былыстан неге қ арай терең дей тү седі? Білім динамикасының классикалық парадигмасына сә йкес: мә нге қ арай

(В. И. Ленин писал: «Мысль человека бесконечно углубляется от явления к сущности, от сущности первого, так сказать, порядка, к сущности второго порядка и т. д. без конца»)

32. 1934 ж К. Поппер ұ сынғ ан ғ ылымның фальсификациялық критерийі нені бейнелейді?

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 5 678 9 Следующая ⇒