Емтихан сұрақтары: 1 страница

1. Ғ ылым жә не оның мә ні туралы мә селелер

Ғ ылым философиясы мен тарихы пә нінің зерттеу обьектісі мен пә нін анық тап алу ү шін, алдымен ғ ылым тү сінігін, одан соң ғ ылым философиясы, ғ ылым логикасы, ғ ылым ә діснамасы т. б. ұ ғ ымдарды анық тап алу қ ажет. Сондық тан, ғ ылым ураы басапқ ы мағ лұ маттарды қ ысқ аша атап ө ту керек. Ғ ылым туралы анық тамалар кө п. Соның қ арапайым тү рі, ғ ылым – шындық (қ оршағ ан ә лем) туралы білімдерді жү йелейтін жә не ө ң дейтін қ ызм атқ аратын адам қ ызметінің белгілі бір аймағ ы. Ғ ылымның негізгі міндеттері ғ ылым ашқ ан заң дылық тар негізінде шындық қ ұ былыстарын тү сіндіру, суреттеу жә не адын-ала болжау.

Ғ ылым жү йесі шартты тү рде: жаратылыстану, техникалық, гумантарлық болып бө лінеді. Ғ ылымды тә жірибеге қ атыстылығ ы бойынша да іргелі (фундаментальді) жә не қ олданбалы деп те бө леді. Іргелі ғ ылымдар шындық қ ұ былыстарының арасындағ ы заң ды қ атынастарды танумен айналысады, қ олданбалы зерттеулердің негізгі мақ саты іргелі ғ ылымдар ашқ ан жаң алық тарды ә леуметтік, ө ндірістік, техникалы салалардағ ы мә селлерді шешу ү шін қ олдану болыр табылады.

Ғ ылым туралы айтылғ анда, біріншіден, ол – жаң а білімдерді алу қ ызметі, екіншіден, ғ ылыми-зерттеу қ ызметі ақ ылы алынғ ан білімдер, шініен, білімдерді ө ң деумен шұ ғ ылданатын ә леуметтік институт.

1) егер кү нделікті тұ рмыста білім тек практиакалық мақ саттарғ а жетудің қ ұ ралы болса, ғ ылыми білімде сол білімдерді алу негігі мақ сат болып табылады. Ғ ылыми қ ызметке арнайы жабдық тар (қ ұ ралдар, лабараториялар), ғ ылыми зерттеудің ә дістері, кең ақ параттарды ө ң деу мен игеру (кітапхана, мә ліметтер базасы) аса қ ажет.

2) Ғ ылыми білімдердің жиынтығ ы ұ ғ ымдық формада кө рінеді, оның эмпирикалық жә не теориялық негізделуін қ ажет етеді, сынауғ а қ ол жетімді болуы да маң ызды, шындық пен ақ иқ атқ а бағ дарланғ ан болуы тиіс, қ айшылық сыз жә не жү йелі байланыстарғ а ұ мтылуы керек. 3) Ә леуметтік институт ретінде ғ ылыми қ оғ амдастық тарды, мекемелерді, кезекті ғ ылыми басылымдарды, ғ ылыми конференция, пікірталас сияқ ты ғ ылымғ а қ атысты ә леуметтік қ атынас мә селелерін қ амтамасыз ету басты мә селе.

Таным қ ателіксіз, сыни болуы ү шін ғ ылыми танымда рефлексия қ олданылады. Рефлексия таным кезіндегі ө зінің қ ызметтерін, танымын, ойлау жү йесін бақ ылап отыру. Сондық тан ол ә рбір таным ә рекеті мен нә тижесіне, қ ағ идаларына сыни кө збен қ арайды. Ғ ылыми танымдағ ы Рефлексияның формалары Таным теориясы, ә діснамасы, ғ ылым логикасы т. б.

2. Ғ ылыми таным, ғ ылым ә діснамасы мен логикасы

Таным теориясы ғ ылыми білімнің шындық қ а қ атынасын зерттейді, оның табиғ аты мен мү мкіндіктерін қ арастырады.

Ғ ылыми таным ә діснамасы – ғ ылыми-танымдық ә рекеттің тә сілдері мен формалары, қ ұ рылу қ ағ идалары туралы ілім. Ғ ылым ә діснамасының мақ саты ғ ылыми зерттеу кезең дерін суреттеу мен талдау, ғ ылым тілін сараптау, жеке тә сілдер мен ә дістердің қ олданылу аймағ ын анық тау, зеттеу қ ағ идаларын, тұ рғ ыларды, тұ жырымдамаларды талдау.

Ғ ылым логикасы – ғ ылыми білім жү йесін талдау ү шін қ азіргі логиканың техникалық қ ұ рылғ ыларын, ұ ғ ымдарын қ олданатын пә н. Ол ХХ ғ асырдың басынданеопозитивистер арқ ылы пайда болғ ан ілім. Ғ ылым логикасы термині сондай-ақ, ғ ылым дамуының заң дарын белгілеу ү шін де қ олданылады, ол ғ ылым дамуының логикасы деген сө з.

Сонымен қ атар ғ ылыми зерттеулердің ережесі мен процедуралары білдіреді, зерттеу логикасы деенге келіп саяды.

Сондай-ақ ғ ылыми жаң алық тарды ашудың ә діснамалық, логикалық алғ ышарттары туралы ілім (ғ ылыми жаң алық ашу логикасы)

3. Ғ ылым ә діснамасы мә селесі ғ ылым философиясының саласы ретінде

Ғ ылым философиясы біріншіден, ғ ылыми-танымдық қ ызметтіі сипатын зерттейтін философиялық бағ ыт, екіншіден, ол білім жү йесін дамушы жү йе ретінде, адам қ ызметінің елеулі арнасы ретінде зерттейтін философияның бір бө лімі.

Осыдан ә р тү рлі кө зқ арастар қ алыптасқ ан:

— ғ ылым ә дісі мен нә тижесіне сү йенетін философия (Р. Карнап, М. Бунге, А. Уайтхед);

— гуманитарлық білім мен ғ ылым арасындағ ы дә некер (Ф. Франк, М. Вартовский);

— ғ ылымды ә діснамалық тұ ғ ыдан талдау (Г. Р. Харре, М. Б. Хессе, И. Лакатос, Л. Лаудан);

— ғ ылымдағ ы идеологялық спекуляция, қ оғ ам мен ғ ыылмғ а зиянды нә рсе (П. Фейерабенд);

— ғ ылыми қ ызмет пен ғ ылым ойлаудың алғ ышарттарын кө рсету

— ғ ылыми танымның басқ а таымдардан айырмашылығ ын кө рсетіп беретін метағ ылыми ә діснама;

— ғ ылымтануғ а синоним, ғ ылымның ә діснамасын, таихын, социолоиясын біріктіретін пә н.

Ғ ылым философиясы ХХ ғ асырдың ортасында философияның бір тарауы ретінде пайда болса, ал философиялық бағ ыт ретінде ХІХ ғ асырдың орта шенінде қ алыптасқ ан еді: О. Конт, Г. Спенсер т. б.

Ғ ылым философиясының дамуы мынадай кезең дерді бастан ө ткерді:

1) (XIX ғ екінші жартысы. ) тә жірибелік танымның логикалық қ ұ рылымдарына назар аударды, зерттеудің психологиялық сипатына қ арай кө ң іл бө лді.

2) (XX ғ басы. ) ғ ылымның мазмұ ндық негіздері басты орынғ ан шығ арылды; детерминизм, тұ рақ ты жә не ө згермелі заң дылық тардың арақ атынасын, кең істік пен уақ ытты зерттеу, ғ ылыми білімнің бірлігі жә не ә лем бейнесінің бү тіндік қ ұ рылымы жолғ а қ ойылды. Демаркация, ғ ылым мен метафизиканың бө лінуі, математика мен жаратылыстанудың айырмашылығ ы, ә леуметтік-гуманитарлық пен табиғ и жаратылыстану ілімдерінің ара байланысы талқ ыланды.

3) (XX ғ асыр ортасы. ), ғ ылым тілін зеттеу (Венский ү йірмесі, Берлин тобы — М. Шлик, Р. Карнап, Х. Рейхенбах). Неопозитивистік философия верификация, фальсификация мә селелерімен шұ ғ ылданды.

4) ХХ ғ асырдың 60 жылдарында постпозитивистік кезең болды. Ә діснамалық тұ жырымдардың кө п тү рлілігі, ө зара сын, қ атаң логикалық ж. йелерден бас тарту т. б. мә селелер жолғ а қ ойылды (Т. Кун, К. Поппер, С. Тулмин, И. Лакатос, Дж. Агасси, П. Фейерабенд).

Ғ ылым ә діснамасы жалпы философиялық мә селе болып табылады. Сондық тан да, ғ ылым ә діснамасының ө зі философтардың жалпы қ ортындылар мен тұ жырымдар шығ аруы арқ ылы қ алыптасқ ан болатын. Ол кейде, ә рине, жаратылыстану ғ ылымдары арқ ылы да туындап шығ уы ық тимал болғ анмен, философия оларды жү йелеп, ө зіндік ә діснама ретінде жалпылап, оны қ оғ мдық ғ ылымдар мен жаратылыстыну ғ ылымдарында қ алай қ олдану керектігіне де жү йелеп береді.

Мысалы, жаң а заман ғ ылымның қ алыптасуындағ ы Ньютонның ә дістемелік идеяларының маң ызы зор болды. Ол кейінгі жаратылыстанудың негізін қ алады. Галилейдің ойларын дамыта отырып нақ тыландыра келе, Ньютон физикалық денелердің, объектілердің математикалық бейнесін жаратылысты зерттеудің қ ажетті бө лігі ретінде қ олданды. Математикалық жоба берілген тә жірибелер мен байқ ауларды тексеруің жә не интерпретациялаудың қ ұ ралына айналды. Бұ ндай ә діснаманы ұ сынғ ан И. Ньютон, Г. Галиллей сынды ғ алымдардың философиямен шұ ғ ылданғ андығ ы да белгілі.

Егер де, философияның болжалдық, танымдық, рационалды жү йелеу, сыни, гуманистік-тә рбиелік, практикалық қ ызметтерімен қ атар ә діснамалық қ ызметі бар екендігін ескерсек, бұ л пә н таза философиялық жә не танымдық салада ө зіндік орны бар ілім болып табылады.

Ә діснамалық қ ызметі ғ ылым философиясы саласына сә йкес, барлық ғ ылымдарғ а жолбасшылық жасап, жалпы бағ дарларды, зерттеу ә дістері мен ә діснамаларын жинақ тап бере алады жә не ол ғ ылымдар осы бағ дарлардан айнымай ө зіндік зерттеу бағ ыттарын тиянақ тайды. Мә селен, герменевтика, феноменология, структурализм сынды философиялық бағ ыттар қ азіргі таң да кө птеген ғ ылымдардың жалпы зерттеу ә діснамаларын қ ұ райды.

4. Ғ ылымның бастауы. Ғ ылым жә не ө ркениетті даму типтері

1. Ғ ылым дамуын тарихи кезең дерсіз қ арастыру мү мкін емес болғ андық тан, 19 ғ асырдың екінші жартысында арнайы ғ ылым тарихы ілімі қ алыптасты. Ғ ылымның тү пбастауының кезең ін анық тау да жалпы алғ анда қ иындық туғ ызатын мә селе болғ андық тан, ол туралы мынадай ә р тү рлі кө зқ арастар қ алыптасқ ан: ғ ылым адамзаттың пайда болуымен бірге, ең бек қ ұ ралдарын қ олданып, табиғ атқ а ү стемдік жү ргізе бастағ аннан-ақ қ алыптасты; 2500 жылдай бұ рын Грек философиясы кезең інде пайда болғ ан; 400 жылдай бұ рын жаратылыстану білімдерінің пайда болуынан, екі ғ асыр бұ рын позитивті ойлау машығ ының ық палымен пайда болғ ан.

Екіншіден, ғ ылым дегенді анық таудың ө зі қ иындық тар туғ ызады, ғ ылыми мен ғ ылыми еместі ажыратудың ө зі қ иындық тар туғ ызады, ғ алымдар тарихи дамудың барысында да ғ ылымды анық тауда ә р тү рлі шешімдерге келіп отырғ ан. Сондық тан да оның шығ у тегін анық тау қ иынғ а тү седі. Сонымен қ атар ғ ылым ә р мә дениетте де ә р тү рлі қ арастырылады. Мысалы, физиканың ө зі ә р тү рлі деп айтуғ а болады. Антикалық мә дениетте физика денелердің тұ рақ тылығ ы, арабтарда алхимиялық, жаң а еуропада шексіз кең істіктердің динамикасы.

Протоғ ылым қ азіргі ғ ылым талаптарына толық тай жауап бере алмайтын, ә йтсе де, олармен туыстас болып келетін ғ ылыми тү сініктер болып табылады. Мысалы: Шумер, Кө не Египет, Ү нді, Қ ытай т. б. Бұ ндай тү пбастау жө нінде Дж. Бернар былай деп тұ жырымдайды: «Ғ ылымның басты ағ ымы алғ ашқ ы қ ауым адамының пратикалық техникалық тә сілдерінен туындайды. Біздің механикаландыру мен мен ғ ылымғ а негізделген барлық кү рделі ө ркениет байырғ ы ө ткен дә уірдегі ә леуметтік институттар мен материалдық мә дениеттен ө ркендеп шық қ ан, басқ аша тілмен айтқ анда, біздің ата-бабаларымыздың қ олө нері мен дә стү рлерінен».

Математикағ а, механикағ а, медицинағ а, астрономияғ а негізделген білімдер кө не ө ркениеттерде қ олданбалы сипатта болды. Гидротехникалар салуғ а, жалбарыну қ ұ рылыстарын, сарайлар, соғ ыс қ ұ ралдарын тұ рғ ызуғ а, кү нтізбелер шығ аруғ а, болашақ ты болжау мен емдеуге қ ызмет етті. Бірақ олар кей жағ дайларда қ ұ пия ілімдер ретінде сақ талды, қ оғ амдағ ы жоғ ары касталар немесе ата-аналары арқ ылы ұ рпақ тарғ а берілді. Мә селен, кө не Ү ндіде сыртқ ы ә лем алдамшы, негізгі адамның мақ саты тә ндік ұ мтылыстардан азат болу, сыртқ ы ә лемді тану онша маң ызды бола қ оймады. Ежелгі Гректер кейбір ғ ылыми білімдерді шығ ыстан алды. Мә селен, Ү шбұ рыштардың бұ рыштарының қ атынасы туралы заң Пифагор негіздеген деп жеткізілгенмен, оны кө не Мысыр, Ү нді, Қ ытай елдері білген. Б. э. б 15 ғ асырларда жазылғ ан вайшешика ілімінде дү ниенің атомдардан қ ұ ралғ андығ ы, няя ілімінде логиканың жалпы жобасы жасалғ ан. Б. э. б 4-3 ғ асырларды оны Демокрит, Аристотельдер ашқ ан болып саналып кеткен.

Бірақ гректер ғ ылыми танымғ а ө зіндік бір ерекше ү лес қ осты: теория жеке тұ жырымдардың жиынтығ ы емес, бір-бірімен логикалық тұ рғ ыдан байланысқ ан жағ дайлар екендігін, ол жалпы тә жірибе мен интуитивтік жобалаулардан ерекшеленетіндігін. Осыдан антикалық ғ ылым бойынша, дә лелдену, теориялық болу, каузальді-логикалық ойлау білім ү шін маң ызды деп есептелді. Сө йлеудің аргументті, негізделген, дә лелдемелері талаптары қ алыптасты. Мысалы, шешендік ө нер басты иделдардың бірі болғ ан.

Ғ ылымның да философияның да, алдымен, Месопотамия жерінде одан, ежелгі Мысыр одан кіші Азия арқ ылы Ежелгі гректерге ө ткені белгілі. Батыстық ойшылдар да ғ ылымның алдымен шығ ыста қ алыптасқ анын мойындауда. Гректер философияны ежелгі Мысырлық тардан алды. Бұ л қ ауымдар мекендеген елдер Жерорта тең із жағ алауы, Месопотамия, Мысыр жә не Араб жерлері болып табылады. Апологеттердің пікірінше, ә рбір пайғ амбар міндетті тү рде бір муғ жизамен келген. Олар тек қ ана діни жол бастаушы емес, ө з қ ауымын дү ниелік тығ ырық тан алып шығ атын кө шбасшы да болып келген. Олардың ә келген муғ жизалары белгілі бір ғ ылыми саланың қ алыптасуына тү рткі болғ ан. Мысалы, Муса пайғ амбардың асасы жерден су шығ ару техникасының қ алыптасуына жол сілтеген. Юсуф сағ атты ойлап табуы уақ ытты есептеуге жә не сағ аттың шығ уына негіз болғ ан. Иса пайғ амбардың дә рігерлік саладағ ы муғ жизалары медицина ғ ылымының дамуына тү рткі болғ ан. Даут пайғ амбардың муғ жизасы темірді балқ ыту техникасына негіз болғ ан.

Тарихшылар да алғ ашқ ы мә дениеттің Тигр, Ефрат жә не Ніл секілді ірі ө зендер жағ алауында қ алыптасқ анын айтуда. Ежелгі мә дениеттерде ғ ылым, дін жә не сиқ ыр ө зара тығ ыз байланыста болғ ан.

Ежелгі мә дениеттерде ең кө п дамығ ан ғ ылым салалары Астрономия, математика жә не медицина болғ ан. Бұ л салалардың адам ө мірімен тікелей қ ажеттілігіне назар аударатын болсақ олардың практикалық мә нін де тү сінуге болады. Ө йткені қ ұ рылыс пен сауда саттық математиканың, аспан денелерінің қ озғ алыстарының астрологияда қ олданылуы жә не медицинаның адам ө мірімен тікелей байланыста болуы бұ л ғ ылым салаларын да қ алыптастырды.

5. Ежелгі Мессопатамиядағ ы ғ ылым дамуы

Ежелгі Месопотамияда ғ ылым жә не дін. Б. з. д. 3000 ж. Тигр жә не Ефрат ө зендерінің арасында ө мір сү рген Шумерліктер мә дениетіндегі ғ ылым жә не дін арақ атынасының алғ ашқ ы формасын кө руге болады. Шумерліктердің діндері политеистік сенім басым болғ ан. Олардың Қ ұ дайлары адамдар секілді жеп ішетін, ү йленетін болғ ан. Олардың діни сенім жү йесінде ахыреттік сенім, жын-шайтан, жаман рухтар секілді сенімдер де кездеседі. Шумерліктердің кө зқ арасы бойынша адам мен Қ ұ дай арасындағ ы шекараны асып тү су мү мкін емес. Сондық тан да Шумерліктердің билеушілері перғ ауындар секілді Тә ң ірлік идеясын кө термеген.

Шумерліктер есеп, геометрия жә не медицина ғ ылымын дамытқ ан. Сол уақ ыттың ө зінде –ақ ай мен кү ннің жә не сол уақ ытта белгілі болғ ан бес планетаның қ озғ алысын зерттеп, есептеген. Кү н мен айдын тұ тылуын алдын ала есептейтін болғ ан.

Ө німді орып оны жинау жә не тарқ ату мә селесі сандық есептеу мен жазу жү йесінің қ алыптасуына негіз болды. Шумерліктер б. з. д. 2500 ж. дейін кө бейту кестесін, Квадрат метр мен куба метрді де қ олданатын болғ ан. Шумерліктер география мен карта ғ ылымын да қ алыптастырды. Олар дү ниені мұ хит пен қ оршалғ ан шең бер тә різдес деп білген.

Шумерліктерден кейінгі Вавилон мә дениетінде математика мен астрономия ғ ылымы терең дамыды. Ежелгі гректерге негізделген математика жаң алық тарының кө бі Вавилондық тардан қ алғ ан, Вавилондық тардың ғ ылымын гректер мирас етіп алғ аны белгілі болуда. Шең бердің 360 градусқ а, 1 сағ аттың 60 минутқ а, 1 минуттың 60 секунтқ а бө лінетінің Вавилондық тар тапқ ан. Олар жылдың уақ ытын 4, 5 минут қ ана қ ателікпен есептеп шығ арғ ан.

6. Кө не Мысырдағ ы дін жә не ғ ылым

Кө не Мысыр дү ние жү зінің ең тұ ң ғ ыш мемлекетінің бірі болып саналады. Бұ л мемлекеттің діні мен ғ ылымының ә лемдік мә дениетте алатын орны ө те ерекше. Мысыр билеушілері Перғ ауындар ө здерін Қ ұ дай «Ра» ның ұ лы деп санады.

Кө не Мысыр мә дениетінің ғ ылымғ а тигізген ерекше ә сері – ажалғ а қ арсы кү ресу, ө лген денені сақ тап қ алу болды. Бұ л ғ ылым ө з саласында дінмен ө те тығ ыз байланысты кө зқ арастан туындағ ан мә селе. Ө йткені перғ ауындар «Ра»ның ұ лы болса, оларды да мә ң гі қ алдыру жолында ғ ылыми ізденістер жасау қ ажет. Міне сол ізденістер ө з заманының таң ғ ажайып жетістіктеріне жеткізген; кө не Мысырлық пирамидалық архитектураның қ алыптасуына мү мкіндік берді. Мысырлық тардың о дү ние тү сінігі немесе қ айта тірілу, мә ң гілік ө мір нанымы, денені бальзамдап мумияғ а айналдырудан басқ а, ө лген адамның денесіне ұ қ сас етіп онын мү сінін жасау қ ажеттігі де туды. Ө лген адамның мү сінін денеге ұ қ сас етіп салса, жан оғ ан қ айта оралады деген тү сінікпен ө лімді жең іп шығ уғ а ұ мтылғ ан. Перғ ауын Джосер пирамидасының сә улетшісі, ғ алым, дә рігер, философ, сондай-ақ, балгер, сиқ ыршы – Имхотептің есімі бізге белгілі. Екі жарым мың жылдан кейін гректер оғ ан «медицинаның Қ ұ дайы» ретінде табынғ ан.

Кө не Мысыр мә дениетінің дін мен ғ ылым арақ атынасының нақ ты кө рінісін иероглифтерде табуғ а болады. Заманының таң ғ ажайып ғ имараттарының қ абырғ алары иероглифтермен ә шекейленген. Кейіннен олар иероглифтік жазудан буындық жү йеге кө шті. Жазу ө нері математика мен геометрия сияқ ты ғ ылым салаларының қ алыптасуына да мү мкіндік берді. Мысырлық тар б. з. д. ХХІ ғ. ө зінде-ақ кү н жә не су сағ аттарын ойлап тапты. Астрономия мен медицинада керемет жетістіктерге жетті. Адам организміндегі мидың қ ызметі анық талды. Медицинаның дамуындағ ы діннің ролін жоқ қ а шығ аруғ а болмайды. Діннің жанында сиқ ыршылық та қ оғ ам ө мірінде ө з беделін орнатқ ан. Перғ ауындар сарайында хә кімдер мен сиқ ыршылар ерекше беделге ие болғ ан. Ежелгі Мысыр мә дениетіндегі ғ ылым саласының дамуына сиқ ыр, дін жә не дін адамдарының орны мен ролі ерекше болып табылады.

Тот Гермес Тристмегист (Ү ш мә рте данышпан) атанғ ан кө не Мысырлық ойшыл, аса білімді, жан-жақ ты дамығ ан, ә лемдік ө ркениет пен ілімдердің дамуына септігін тигізген айтулы мифтік-тарихи тұ лғ а. Ол 40000 кітаптың авторы болыпты-мыс: «Қ ұ дайшыл Пимандр», «Изумрудты ү стел» т. б. Яғ ни, алхимия, астрология, мистика, философия, математика, медицина, қ ұ рылыс пен жазу т. б. барлығ ы тұ тас бір ілім аясында дамытқ ан Гермес ілімі кейіннен герметизм деп аталғ ан. Бұ л қ ұ пия, кө пшілікке жарияланбайтын эзотериялық ілім ретінде белгіленген. Мә селен, аурудың пайда болуының жеті тү рі, оны емдеудің жеті тү рі тек физиологиялық қ ана емес, мистикалық формада жү зеге асырылғ ан. Яғ ни, ғ ылым мен діни сенімдер тұ тасып кеткен тұ тас жү йе бү кіл Мысыр елінің рухани-мә дени ө рлеуіне негіз болғ ан,

7. Антика дә уіріндегі ғ ылым бастаулары

Ежелгі гректердегі дін жә не ғ ылым. Ежелгі гректердің діні политеистік сипатта болды. Аң ыздарғ а негізделген діни наным-сенім мү сін ө нері мен сә улет ө неріне айтарлық тай ә серін тигізді. Б. з. д. ө мір сү рген Афиналық мү сінші Мирон бейнелеу ө нерінің дамуына зор ә сер еткен. Ол қ оладан қ ұ йғ ан Қ ұ дайлардың мү сінін атлеттер мен жануарлар бейнелерін жасады. Б. з. дейінгі V ғ. ортасына қ арай Афины қ аласы грек елінің ең ірі мә дени орталығ ына айналды. Мү сіншілер, шеберлер мен қ ұ рылыс мамандары мемлекетте мү сін жә не сә улет ө нерінің дамуына ерекше ық пал етті. Кө не грек мә дениетіне де мү сін мен сә улет ө нерінің дамуында діннің ролі ерекше. Ө йткені дін ө з заманының ғ ылым саласының дамуында қ ажеттіліктер туғ ызып тұ рды, іштей тү рткі берді.

Б. з. д. ІІ-І ғ асырларды Римде философия ғ ылымы қ алыптасты. Бұ л кезең ертедегі грек елі мен Римде қ ұ лдық қ оғ амның шарық тау кезі еді. Гректер арасында поэзия, драматургия, мү сіндеме философияның кө рнекті ө кілдері Гомер, Эсхил, Аристофан, Софокл, Геродот, Ксенофонт, Демокрит, Сократ, Платон, Аристотельт. б. дү ниеге келді.

Бірақ дін мен философия арасындағ ы қ айшылық ты кездестіруге болады. Бұ л қ айшылық идеологиялық тұ рғ ыдан ғ ана болды. Гректер арасынан монотеистік кө зқ араста болғ ан философтарды да кездестіруге болады. Мысалы, Ксенофан ө з заманының политеизміне, Тә ң ірлердің мү сіндеріне қ арсы шық қ ан бірден-бір ойшыл. Ол дә стү рлі діннің негізсіз екенін ұ сынып, Қ ұ дайлардың адамдар тарапынан ойлап шығ арылғ анын айтқ ан. Тә ң ірлер неге адам суретінде болуы қ ажет? деген сұ рақ пен халық ты шындық қ а шақ ырғ ан. Егерде арыстандар мен ө гіздер қ олдары болып сурет салуды білгенде олар да Тә ң ірлерін ө здеріне ұ қ сатар еді дейді.

Гректердің математикасының бастаушысы Анаксимандр (б. э. б. 6 ғ. ). Оның тү сінігінде ә лем сфералық, оның ортасындағ ы Жер цилиндр тә різдес, оның қ асында Айдың шең бері орналасқ ан, ол 9, 18, 27 сандарына қ атынасты қ ашық тық тарды қ ұ райды. Ал кү н жұ лдыздар жү йесіндегі ең ірісі деп тү сіндірді. Бірақ бұ л тә жірибеден алынбағ ан, тек мистикалық сандар мен геометризациялау ұ ғ ымдарымен астасқ ан. Бірақ бұ л мифологема математикалық астрономияғ а негізделген: бұ дан Парменидтің шар формалы болмысы, Аристотелдің ә лемнің қ асиетті қ ұ рылымы мен формализмі тү сінігі, Птолемейдің геоцентризмі ү лгі алғ ан. Б. э. б. 6-5 ғ асырлардағ ы пифагорлық тар мектебі осы сандардың ү йлесімділігі ғ арыштың негізі деп білген. Бірақ бұ л математикалық ғ ылым емес, діни метафизикағ а алып келді: сандар мистикалық мә ні бар қ ұ былыстар.

Филолайдың ұ ғ ымы бойынша ә лемнің орталығ ында от жатыр, оны бір тә улікте ү лгеретін сфералық Жер айналып жү р. Осығ ан байланысты кү н мен тү н ауысады, орталық тағ ы от кө рінбейтін, жер мен от арасында АНТИЖер бар (Антихтон), біздің жерге ұ қ сайды, қ араң ғ ы кейіпте. Кү н осы оттан нә р алады, жылу мен жарық ты алып, мө лдір шыны тә різдес болып келеді. Ал Пифагор да осы сандар мистикасымен шұ ғ ылданғ анмен, оның тү сінігінде ә лемнің орталығ ында Жер тұ рғ ан. Кү н мен Ай жә не бес планетананың айналып жү ретіндігін ұ сынғ ан.

«Тимей» ең бегінде: Платон да Пифагор идеясын қ олдайды, жетілген дене – шар формалы, жетілген фигура – шең бер деп білді де, сандар мистикасын былайша реттейді: Ай 1, Кү н 2, Шолпан 3, Меркурий 4, Марс 9, Юпитер 8, Сатурн 27. Ғ арыш математикалық ү йлесімділікте қ ұ рылғ ан сфералық пішінде. Платон ә лемнің бірің ғ айлығ ын жоқ қ а шығ арып, аспан – ө згермейтін, мә ң гі, біртұ тас, қ ұ дайлық болмыс, ал жер – ө тпелі, тұ рақ сыз. «Заң дар» деген ең бегінде: Ғ арыш осы планеталарымен, ү йлесімділігімен қ ұ дайлардың ө мір сү ретіндігін дә лелдеп тұ р деп тү сіндіреді: «Қ ұ дайлық ғ арыштан мә ң гілік, циклдылық, шең бер бойымен қ озғ алу туындайды. Кү н мен Ай ғ арышта адасып жү рген жоқ, олар жү йемен, бір ғ ана шең бер бойымен қ озғ алады», -деп тұ жырымдайды, Кү ннің айналысы жыл, айдың айнылысы бір айғ а сә йкес келетіндігін ұ сынды. Бірақ бұ л да эмпирикалық емес, метафизикалық постулат еді.

Сө йтіп, қ азіргі ғ ылымдардың негіздері пайда болады. Мә селен, Фалес геометриялық теоремаларды негіздеді; диаметр шең берді қ ақ бө леді, тік бұ рышты ү шбұ рышта бұ рыштар тең т. б. Ол астрономияны дамытып, кү ннің тұ тылуын болжағ ан. Одан кейін Пифагор мен пифагоршылдар математканы негіздеп қ ана қ ойғ ан жоқ, оны жү йелеп арнайы ілім ретінде дамытқ ан. Евклидтің «Бастау» шығ армасында математика мен геометрияның негіздері жү йеленді. Бірінші анық тама, постулат пен аксиома, одан соң теорема мен дә лелдеу жү ргізілетіндігін ашып берді.

12 3 4 5 6 7 8 9 Следующая ⇒