Емтихан сұрақтары: 3 страница

Соның маң ызды терең салаларының бірі – ғ ылым философиясы мен ә діснамасы. Ол ғ ылыми танымдық қ ызметтің заң дылық тарын, ғ ылыми білімнің қ ұ рылымы мен динамикасын, ғ ылыми таным ә дістері мен қ ұ ралдарын, білім дамуын зерттейді.

Ғ ылым философиясы ХХ ғ асырдың ортасында философияның бір саласы ретінде пайда болғ ан. Бұ нда жеке ғ ылымдарды бө лек емес, тұ тас қ арастыру кө зделеді. Ол танымның ерекше формасы, ә леуметтік институт, рухани ө ндіріс ретінде, мораль, ө ндіріс, дін т. б. салалардан ажырай отырып, олармен салыстырыла қ арастырылады, ғ ылым рефлексиясы тү рінде ұ ғ ынылады.

Ғ ылым социологиясы – қ оғ ам қ ұ рылымы мен ғ ыылмның ө зара қ атынасын ә леуметтік институт ретінде қ арастырады, ғ ылыми қ ауымдастық тардың (кә сіби, формальды емес) ө зара ә рекетен зерттейді, қ оғ амның ә р тү рлі типтеріндегі ғ ылым дамуының нақ ты мә дени ә леуметтік жағ дайларын зерделейді.

Ғ ылымтану ғ ылымның қ ызметі мен дамуының жалпы заң дылық тарын зерттейді жә не сипаттамалы, суреттемелі болып келді. Бұ л сала ХХ ғ асырдың 60 жылдары қ алыптасқ ан болатын. Ғ ылымды саяси-мемлекеттік тұ рғ ыдан реттеу, ғ ылыми қ ызметтің ә серін жетілдірудің ұ сыныстарын жасау, ғ ылыми зерттеулерді басқ ару мен жоспарлау т. б. қ ызметтер атқ арады. Бұ дан ғ ылым ө лшемі (наукометрия) туындайды: ғ ылыми жұ мыстарды талдауғ а статистикалық зерттеулер, ғ ылыми мамандадың ө суі, қ аржылық шығ ындар т. б. қ арастырылады. Ал П. В. Копнин бұ ны арнайы ілім ретінде қ арастырмайды, себебі, ө зіндік ә дістері жоқ деп тү сіндіреді.

5. Ғ ылым – дін, философия, парасаттылық

Ғ ылым философиясын ә р тү рлі кө зқ арастар ә р бағ ытта тү сіндіріп ө теді. Ф. Франк оны кү нделікті парасатты пайымдаулардан жалпы ғ ылыми қ ағ идағ а қ алай ойысамыз, соны зерттейді деп пайымдайды. К. Поппер оны білім философиясын зерттейтін ілім де санайды. Сонымен қ атар: ғ ылыми мен ғ ылыми емес білімді қ алай ажыратуғ а болады, бір теороияның екіншісінен артық шылығ ын қ алай дә лелдей аламыз, ғ ылым дамуының модельдері қ андай т. б. мә селелерді қ арастырады де санайды.

Сондай-ақ, ғ ылым философиясының орны мен ролін де ә р тү рлі тү сіндіретін кө зқ арастар бар. Бұ л пә н ғ ылымның ә дістері мен нә тижелеріне ғ ана сү йенетін философиялық ой кешу (Р. Карнап, М. Бунге) деп санайтындар жә не жаратылыстанулық пен гуманитарлық білімдердің арасын байланыстырушы (Ф. Франк) деп есептейтіндер, ғ ылымдағ ы иеологиялық спекуляция (П. Фейерабенд) деп тү сіндіретін кө зқ арастар қ алыптасқ ан. Ал Дж. Лоузи: ғ ылым философиясы ғ ылыми теориялармен біріккен жә не оғ ан сү йенілген кө зқ арас; ғ ылыми ойлау мен қ ызметтің кө рінуінің алғ ышарты; ғ ылым териясы мен ұ ғ ымдарын ашуды болжайды; метағ ылыми ә діснама, ол ғ ылыми ойлау ғ ылыми еместен қ алай ажырайды, ғ алымдар ө з зерттеулерінде қ андай тә сілдерді қ олдануы қ ажет т. б. мә селелерді қ арастырады деп ой тү йіндейді.

Сондай-ақ ғ ылыми зерттеудің қ ұ рылымдық компоненттері: логика мен интуицияның, индукция мен дедукцияның, анализ бен синтездің, ашылу мен негізделудің, теория мен айғ ақ тың да арақ атынасын зерттейді деп кө рсетеді.

Білмдер ғ ылыми, ғ ылыми емес, кө ркемдік-образдық т. б. болып бө лінеді. Ғ ылыми емес білімдер былай жіктеледі:

- парағ ылыми (пара-грекше «жанында» деген мағ ынада), ғ ылыми ө лшемдер тұ рғ ысынан кө з жеткізілмейтіндер (парапсихология);

- алдамшы ғ ылыми, ойдан, қ иялдан шығ арылғ ан, психиканың ауытқ ығ ан қ ызметінен туындайды;

- жалғ ан ғ ылыми, кү штеу мен мә жбү рлеуге сү йенедін білімдер жиынтығ ы;

- антиғ ылыми, шындық ты саналы бұ рмалау жә не утопиялық білімдер (ғ ылыми коммунизм);

- кү нделікті-қ арапайым білімдер, алдын-ала дә лелдеуді қ ажет етпейтін жә не жү йесіз. Ол кө біне жазба мә дениетке қ атыссыз, ауызша тарайды;

- халық тық ғ ылым (этнонаука), белгілі бір халық тық ділге байланысты қ алыптасқ ан (емшілер, экстрансенстер т. б. ).

- діни білімдер. Дінге қ атысты барлық ақ параттар мен кітаби кө здер.

Ғ ылыми білім ерекшеліктері:

1. Шындық тың обьективті заң дылық тарын табу;

2. Болашақ ты кө ре білу; прогноз, жоспар, бағ дарлама, жоба т. б.

3. Жү йелілік

4. Ә діснамалық рефлексия

5. Обьективті ақ иқ атты жоғ ары қ ұ ндылық пен тікелей мақ сат ретінде қ ою

6. Жаң а білімдерді ө ндіру мен жаң ғ ырту

7. Идеалды жә не материалды қ ұ ралдарды қ олдану

8. Жеткілікті дә лелді болуы

9. Тә жірибеде тексерілу мен нә тижелері қ айталанатындай болуы т. б.

6. ХХ ғ асырдағ ы ғ ылым философиясы

3. ХХ ғ асырдағ ы ғ ылым философиясы мен ә діснамасы: философиясы жә не ә діснамасы ретінде екі сала ретінде қ арастырылғ анмен, екеуін бір парадигмада зерделеу соң ғ ы жылдары қ олғ а алынғ ан. Бұ нда ғ ылыми білімдердің қ алыптасуы, ғ ылыми таным ә дістері мен ә діснамалары, жалпы ғ ылыми таным парадигмалары т. б. мә селелер сарапталады. Ғ ылым философиясының аясына ғ ылым тарихының философиялық мә селелері де енгізіледі. Осығ ан орай, ХХ ғ асырда қ алыптасқ ан жә не жалпы ғ ылыми танымның, ә сіресе, қ оғ амдық ғ ылымдардың ә діснамасына айналып отырғ ан философиялық бағ ыттар мә дени-рухани аймақ қ а да кең інен ә сер етті. Олар ә уел баста философиялық ағ ымдар ретінде пайда болғ ан болатын.

7. Герменевтика мен феноменология

Соның бірі – герменевтика, кең мағ ынасында «тү сінуді» ә леуметтік болмыстың шарты ретінде қ арастыратын философиядағ ы бағ ыт. Тар мағ ынасында білім саласындағ ы мә тін мен форманы тү сіндіру техникасы мен ережелері. Яғ ни, мә тіннің мә нін оның объективтік – сө здердің грамматикалық мағ ынасы мен олардың тарихи жағ дайларының варияцияларын жә не субъективтік – автордың ынтасын, айтайын деген ойын, тү сінушінің талғ амын т. б. тү сіндірудің тоериясы мен ө нері. Оның бізге белгілі шығ у тарихы эллинзм дә уіріндегі кө не мифоллогиялық шығ армаларды тү сіндіруден басталады, мә селен, ө з дә уірінде Гомердің туындыларын сараптауды осығ ан жатқ ызуғ а болады. Ол кейіннен қ асиетті діни жазбаларды тү сіндірудің ө неріне айналды. Бұ ны экзегетика деп атайды. Герменевтика 19 ғ асырда тек мә тінді тү сіндірумен ғ ана шектелмейтіндей, еркін дамитын парадигманы қ олғ а алды. Мә селен, Дильтей бұ л бағ ытты қ оғ амдық ғ ылымдардың арнайы тә сілі ретінде қ олданып, «тү сіну» рух жө ніндегі ғ ылым ә дісі болып табылады дейді.

ХХ ғ асырдың орта шеніне таман герменевтика философиялық тү сіндірмелердің негізгі ұ станымына ө тті. Гадамерде болмыс ө зін нақ ты адамдар мен қ ұ былыстар арқ ылы тү сінеді, бұ л – болмыс, тіл, дә стү р. Қ азір жалпы мағ ынасында шындық қ а философиялық тұ рғ ыдан келу жә не адамның саналы іс-ә рекеттерінің нә тижелерін талдайтын ғ ылым салаларында қ олданылады. Герменевтика салысының негізгі орталық тү сініктері: мә тін, мә тіндік талдау, тү сіну мен тү сіндіру, шең бермен тұ йық талу, сұ хбат, қ арым-қ атынас т. б. Негізгі ө кілдері: Дильтей, Гадамер, Рикер, Шлейермахер, Хабермас, Бетти т. б.

Философиялық герменевтика – тү сінуді герменевтикалық шең берге алып келетін (бү тін бө лшекпен, бө лшек бү тін арқ ылы тү сініледі) шексіз процесс. Герменевтика дамуындағ ы ә р тү рлілік: аударма (ө з тіліне мағ ынаны аудару), реконструкция (шынайы мағ ынаны тудыру), диалог (ө мір сү ретіндерге қ атынасты жаң а мағ ынаны қ алыптастыру) бойынша қ ұ рылады.

Реконструкция Шлейермахердің идеясы бойынша ө ркендей тү сті, ол мә тін автордың ішкі сезім тү йсіктерімен байланысып жатырғ андығ ын атап кө рсетті, ал Дильтей мә тіннің шығ у жағ дайына ү ң ілді, герменевтиканың базасы сипаттамалы психология болып табылатындығ ын атап ө тсе, Э. Бетти герменевтика философиядан тә уелсіз гуманитарлық ғ ылымдардың тә сілі болып қ алуы тиіс екендігін негіздеді.

ШлейермахерФридрих (1768 - 1834 жж. ) немістің протестанттық теологы жә не философы герменевтиканың қ алыптасуына ық пал еткен, бірақ ХІХ ғ асырдың басында ө мір сү рген ойшыл. Негізгі шығ армалары: «Дін туралы сұ хбаттар» «Монологтар», «Диалектика» т. б. ең бектерімен қ атар этика, эстетика, психология мә селелерімен шұ ғ ылданды.

Дильтей Вильгельм (1833 - 1911 жж. ) немістің мә дениет тарихшысы, философ-идеалист. Негізгі шығ армалары: «Сипаттамалы психология», «Дү ниеге кө зқ арастың типтері жә не оның метафизикалық жү йедегі кө рінісі» т. б. Ө мір философиясының ө кілі, тү сіндірмелі психологияны негіздеуші Дильтейдің тү сінігінде орталық мә селе мә дени-тарихи шындық тағ ы адам болмысынң тә сілі ретіндегі ө мір ұ ғ ымы. Адам тарихты иеленбейді, ө зі оның не екендігін ашып кө рсететін тарих дей келе, тарихтан табиғ ат ә лемін ажыратып алды. Таным теориясын «Рух туралы ғ ылым» деп ұ сынды. Рух туралы ғ ылым ретінде философияның мақ саты — ө мірдің ө зінен шығ атын ө мірді тү сіну. Осығ ан байланысты ол кейбір рухани тұ тастық қ а тікелей жетудің тә сілі ретінде «тү сінуді» басты орынғ а шығ арады. «Тү сіну» ө мірге интуитивті тү рде енумен туыстас, оғ ан сыртқ ы тә жірибемен жә не пайымдаудың қ ұ рылымдау қ ызметімен байланысты болып келетін «табиғ ат туралы» ғ ылымда қ олданылатын «тү сіндіруді» қ арсы қ ойды. Ө зінің жеке ішкі ә лемін тү сіну интроспекция арқ ылы қ ол жеткізіледі, ө зге ә лемді тү сіну — «бірге кү йзелу», «сезінісу» арқ ылы іске асады, ал мә дениетке қ атысты алғ анда ө ткенді тү сіну интерпретация арқ ылы жү зеге асады, бұ л тә сілді Дильтей герменевтика деп атағ ан: жеке қ ұ былыстарды сол дә уірді қ айта жағ ырту арқ ылы, ондағ ы тұ тас жандық -рухани ө мірдің сә тідеп тү сіндіру қ ажеттігін ұ сынды. Адам ө зінің кім екенін тек қ ана тарих арқ ылы біле алады деп тұ жырымдамды.

Кейіннен Дильтей «тү сінудің » психологиялық тә сілі ретінде интроспекциядан бас тартады. Ол ө мірдің «соң ғ ы қ ұ пиясын» мойындауғ а қ арай жақ ындап, романтизмге қ арай ойысып отырады, оғ ан тү сіндіруші (интерпретатор) тек жақ ындап қ ана келе алады, тү бегейлі соң ына дейін жете алмайды деп байыптайды. Батыс еуропалық дү ниеге кө зқ арас біржақ ты болғ анмен, адам табиғ атының шынайы кө рінісін бере алатын, ү ш типін кө рсетеді: материализм (позитивизм), объективті идеализм жә не еркіндік идеализмі. Бірақ бұ лардың ешқ айсысы философияда монополиялық тү рде ү стемдік ете алмайды, метафизика олардан ауытқ ып кетеді.

Гадамер Хане Георг (1900 жылы туғ ан) неміс философы. Негізгі шығ армасы: «Ақ иқ ат пен ә діс». Дильтейдің тү сіндірмелі психологиясынан, Гуссерльдің «кө кжиек» пен «ө мірлік ә лем» тү сініктерінен, Хайдеггердің тіл туралы ілімінен туындатып, герменевтиканың тұ жырымдамасын негіздеді. Ол герменевтиканы тек гуманитарлық ғ ылымдардың ә дісі ретінде ғ ана емес, ө зіндік ерекшелігі бар онтология деп кө рсетті.

Рикер Поль (1913 жылы туғ ан) кө рнекті француз философы, экзистенциализмдегі діни феноменологияның ө кілі, кейіннен герменевтикалық мә селелермен шұ ғ ылданушы. Оның негізгі философиялық мә селесі — субъектінің ерік белсенділігі. Басты шығ армасы: «Ерік философиясы». Гуссерльге, Хайдеггерге, Фрейдке сү йене отырып, ол ерікті адамның «шекті бастапқ ылығ ы» ретінде ұ сынып, бұ ның қ оршағ ан шындық қ а мағ ына енгізуге қ абілетті екендігін атап ө теді. «Шекті бастапқ ылық » жеке адамның бейболмыстың мү мкіндігін саналы тү йсінуінен, қ обалжуынан тұ рады. Адам санасын «ілгерішіл» зерттеудің шегі – адам болмысын толық тай ашатын қ ұ дайды тү сіну болып табылады деді. Осы қ ағ идалар негізінде, Рикер ұ сынғ андай, ә лем мен мә дениетті, адамды тү сіндірудің тә сілі ретінде феноменологиялық герменевтика қ ұ рылады.

ХабepмacЮрген (1929 жылы туғ ан) неміс философы жә не ә леуметтанушы. Бастапқ ыда қ оғ амдық -саяси мә селелермен, осы заманның қ оғ амдық қ ұ рылысымен айналысып, бұ ндағ ы басты мә селе ретінде антогонистік қ айшылық тарды бұ қ аралық пікірталспен жә не идеологияны бірте-бірте «жоюмен» бейтараптандыруды ұ сынды.

Негізгі шығ армалары: «Қ оғ амдастық тың қ ұ рылымдық ө згерістері», «Теория жә не практика», «Техника жә не ғ ылым идеология ретінде», «Ә леуметтік ғ ылымдардың логикасына қ арай», «Қ оғ ам теориясы немесе ә леуметтік технология», «Мә дениет жә не сын», «Тарихи материализмді реконструкиялауғ а қ арай», «Ә мбебап прагматика дегеніміз не? », «Моральдік сана жә не коммуникативтік ә рекет ету» т. б.

Қ оғ амдағ ы тілдік қ арым-қ атынас мә селелеріне қ арай ойысып, «рационализациялау» тү сінігіне мә н берді. Рационализациялау коммуникация қ ұ рылымындағ ы байқ атпай қ ұ рылғ ан мә жбү р ету қ атынастарын жояды. Ә леуметтік талдаудың парадигмасында қ ұ ралдық ақ ыл емес, коммуникативтік ақ ыл орталық тандырылуы керек деп тұ жырымдайды. Осығ ан орай, Хабермас Гадамердің философиялық герменевтикасын қ олданудан бас тартады, бірақ тілдік ө зара тү сінісудің гадамерлік нұ сқ асын қ оғ амдық ү дерістерді тү сіндірудің қ ұ ралы ретінде пайдалуғ а болатындығ ын кө рсетті. Тіл ү стемдік пен ә леуметтік биліктің қ ұ ралы болып табылады дей келе, ол коммуникацияның ө ң ін айналдыратын жә не жалғ ан келісімді ә келіп таң атын институционалдық жә не мә дени мә жбү рлеуге қ арсы тұ рды: шынайы рационалды келісімге (консенсус) дискурс арқ ылы ғ ана жетуге болады, ол – аргументтер келтірудің ө зара тең сұ хбаттастық процедуралары жә не ә мбебап келісім болып саналады, қ арым-қ атынастың парасатты субъектілерінің бә ріне мағ ыналы. Философия жаң а заман кезең індегі мә дени қ ұ ндылық тардың ү ш жеке аймақ қ а бө лінуінен пайда болғ ан ақ ылдың бірлігінің жоғ алуын қ айтадан қ алпына келтіреді. Бұ л ү ш тармақ: ғ ылым мен технология, мораль мен қ ұ қ ық, ө нер жә не кө ркемдік сын деп ой тү йеді. Хабермас бойынша философия ә леуметтік практиканың ерекше формасы болып табылады. Сондық тан философиялық теория сырттан таң ылғ ан саяси практиканың толық тыруына мұ қ таж емес, ә рекетте ө зінің ішкі практикалылығ ын қ осады – рационалды сынның қ уаты. Хабермас кө п тү рлі ағ ымдардың ішінде ХХ ғ асырдағ ы маң ызды тө рт ағ ымды ө зінің жеке келбеті бар деп кө рсетеді: аналитикалық философия, феноменология, батыстық марксизм жә не структурализм. Осы тө рт бағ ытқ а ортақ ә уендер: постметафизикалық ойлау, лингвистикалық бетбұ рыс, «логоцентризмді» жең у. Осыларды жеке-жеке талдай келе, Хабермас ө зара тү сінісудің мә ніне ү ң іліп, оның белгілерін кө рсетеді.

Сезімдік таным тә жірибесімен белгілі болатын, жалпы алғ анда, қ ұ былыс деген мағ ынаны білдіретін «феномен» сө зінен шық қ ан «феноменология» тү сінігі ХХ ғ асырда арнайы ілім ретінде қ алыптасып, ғ ылыми танымның жалпы ә діснамаларының біріне айналды. Ол ө зінің бастапқ ыдағ ы мағ ынасынан кейіннен алшақ тай бастады. Мә селен, Кантта – эмпирикалық қ ұ былыстар туралы ілім, Гегельде – тікелей сезімдік қ абылданатын абсолютті білімнен туындағ ан сананы метафизикалық бейнелеу, Брентанода – сипаттамалы психологияғ а сә йкес келеді т. б. Ал кейінгі феноменология Э. Гуссерль негіздеген іліммен байланысты барынша маң ызды мағ ынағ а ие. Осы феноменологияны қ олдаушы ө кілдер: Л. Ландгребе, Э. Финк т. б.

8. Психоанализ-неофрейдизм

Феноменологияның сананың объектіге қ атысын кө рсететін басты тү сінігі «интенция». Феноменологияда санадан тыс ө мір сү ретін объективті шындық ты бар деп тікелей мойындауғ а болмайды, таным субъектісінің ө зін танымғ а бағ ытталғ ан таза сана деп тү сіну керек (трансцендентальдік редукция), себебі, ол – тә жірибе мен тарихтан тыс сана ретінде психологиялық толқ улар мен тілдегі кө рінетін идеалды мағ ыналарғ а сә йкес келеді, олай болса, философия таза мағ ыналарды зерттеуі тиіс.

ГуссерльЭдмунд (1859-1938 жж. ) неміс философ-идеалисі. Негізгі шығ армасы: «Логикалық зерттеулер», «Еуропалық ғ ылымдардағ ы дағ дарыс жә не трансцендентальді феноменология» т. б.

Ол психологизм бойынша кез-келген танымдық акт ө зінің мазмұ ны арқ ылы эмпирикалық сананың қ ұ рылымы болып анық талады, сондық тан танушының субъективтілігінен тә уелсіз болып табылатын қ андай-да ақ иқ ат туралы ешнә рсе айтуғ а болмайды дей келе, психологизмнің ө рістеуін Локктан бастап, Юм, Дж. Милль арқ ылы Вундтқ а дейінгі аралық пен дә ектейді. Қ азіргі заманғ ы психологизмнің нұ сқ асы натурализмде, тарихилық та деп білді, сондық тан табиғ ат пен тарих туралы ғ ылымдар белгілі бір дең гейде негіздеуге мұ қ таж, бұ ны философия, нақ тырақ айтқ анда, қ атаң ғ ылым ретіндегі сананың феномендері туралы ілім — феноменология ғ ана бере алады деп байыптағ ан Гуссерль, сананы эмпирикалық мазмұ ннан тазартатын ө зінен-ө зі айқ ын логикалық қ ағ идаларды табуғ а ұ мтылды, бұ л редукция арқ ылы ғ ана мү мкін болады деп тү сіндірді. Философия бұ рынғ ы барлық догматикалық тұ жырымдаулардан азат болу керек, сондық тан бұ л дә уірді қ андай-ма болмасын шешімдерден қ алыс қ алу актісімен аяқ тау қ ажет. Осыдан тек қ ана жалғ ыз санадан ажырағ ысыз бірлік — интенционалдық қ ана қ алады: жеке адамдық психологиялық, ә леуметтік, нә сілдік сипаттамалардан азат болғ ан жағ дайдағ ы нә рсеге бағ ытталғ ан сананың таза қ ұ рылымын қ арастыру қ ажет деп атап ө теді. Осы интенционалдық арқ ылы Гуссерль басты теориялық -танымдық мә селе субъект-объект арақ атынасын шешуге ұ мтылды; ол екі жақ тылық тың кө пірі іспетті — жалпы адамзаттық сананың имманентті ә лемнің ө кілі болу мен болмыстың трансценденттік ә лемінің аралғ ында дейді.

Гуссерль феномендегі ә ртү рлі қ абаттарды кө рсетеді: тілдік қ абық ша, ә р тү рлі психикалық толқ улар, санадағ ы ойланылғ ан заттар. Нә рселік болмыс санағ а іштей тә н болып табылады, ол санағ а қ атысу арқ ылы ө зінің объективті мағ ынасын табады, сондық тан нә рселік болмыс пен сана бір-біріне ө зара қ атынасты (коррелятивті). Сана екі жақ тылық тың бірлігі болып табылады: танымдық актілер — ноэзис жә не нә рселік мазмұ ндар — ноэма, бұ лар идеалдық мағ ынағ а сә йкес келеді. Сондық тан феноменологияның мақ саты — нә рсе туралы ә р тү рлі айтылғ ан пікірлердің, сө здер мен бағ алаулардың кү ң гірттеген мағ ынасын ашу. Бұ л бағ ыт материализмнің барлық формаларын жә не сананың тарихи тү сінігін жоқ қ а шығ арады. Сондық тан феноменологияның пә ні — таза ақ иқ аттардың патшалығ ы, априорлы мағ ыналар. Гуссерль тү сінігінде, бұ л бағ ыт «бірінші философия» болып табылады. Таным сананың ағ ымы: іштей ұ йымдасқ ан жә не тұ тасқ ан, бірақ нақ ты психикалық актілерден, таным субъектісі мен оның қ ызметінен салыстырмалы тү рде тә уелсіз. Сондық тан феноменологиялық редукция ө зінің ішкі мә нінен терең деп, психологиялық транс жағ дайындағ ы ештең еге ө ту бойынша танымның қ атпарларын зерделегісі келеді.

9. Структурализм-постструктурализм

Структурализм— қ ұ рылымдар объектінің қ андай да бір скелеті емес, бө лшектерін ауыстырып орналастыру арқ ылы бір объектіден екіншісін, одан ү шіншісін алатын ережелер деп тү сінетін ғ ылыми ә діс ретіндегі сала. Қ ұ рылымдық ә діс алғ аш тіл білімінде туғ ан. Соссюрдің «Жалпы лингвистика курсы» деп аталатын ең бегінде тіл қ арапайымнан бастап, кү рделіге дейінгі таң балар жү йесін тә ртіпке келтіретіндігін негізге алынады.

Структурализм ө кілдері антропологияда – К. Леви-Стросс, психоанализде – Ж. Лакан, М. П. Фуко т. б. 1950 жылдары Леви-Стросс бұ ны тә сіл ретінде жалпы ғ ылымдар аясында қ олдануды ұ сынды да, бұ ны қ арапайым халық тардағ ы дә стү рлер мен салттарды, мифтерді, олардың тілдерін зерттеу арқ ылы іске асырды. Леви Брюльдің мифологикасындағ ы прологикалы ойлаудағ ы – табиғ илық пен табиғ илық тан тыс нә рсені ажыратпайтындығ ын, бастапқ ы себеп пен тү пкілікті салдар тікелей байланыста болады, аралық байланыстар еленбейді деген сияқ ты пікірлерінің кемсітушілік бағ дарын жоюғ а тырысты.

Леви-СтроссКлод (1908 жылы туғ ан) – француз этнографы, ә леуметтанушысы. Негізгі шығ армалары: «Мифологика», «Қ ұ рылымдық антропология», «Маскалардың жолдары» т. б. Еуропоцентризм мен расизмді жоқ қ а шығ арып, артта қ алғ ан халық тар мен байырғ ы ойлау дә стү рлерін ерекше таным ретінде бағ алағ ан ол, осыдан ө зінің «ү стемрационализм» тұ жырымдамасын туындатты: еуропалық ө ркениеттегі жойылып бара жатырғ ан сезімдік таным бастауы мен рационалдық танымның бірлігін қ айта қ алпына келтіру қ ажеттігін кө рсетті, бұ л ү йлесімділіктің кө зі адам болмысындағ ы қ айшылық тарды шеше білген мифологиялық ойлауды зерделеуде деп білді. Леви-Стросс мифтік ойлауды ұ жымдық бейсаналылық деп тү сіндіріп, бұ ны адам ақ ылының анатомиясын жә не оның қ ұ рылымын кө рсету деп білді. Бұ нда ғ ылым теріске шығ арғ ан қ ажетті білімдер қ оры бар деп бағ алады. Бұ л бағ ыт постструктурализммен жә не постмодернизммен ұ ласып кетті.

Постструктурализм — 1970-1980 жылдардағ ы ә леуметтік-гуманитарлық тұ рғ ыдан келген шындық ты семиотикалық тү сіндіруді басшылық қ а алатын бағ ыт. Постструктурализм – структуралистік парадигмаларды қ айта қ араудан туғ ан ә леуметтік-гуманитарлық тұ рғ ыдан келу бірлігін білдіретін ә діс. Ө кілдері: Деррида, Делез, Гваттари, Бодрийяр, Лиотар т. б. Олар танымдағ ы белгіленетін мен белгілейтіннің арақ атынасын зерделеуге кө ң іл бө лді. Бірақ осылардың, философия мен ә дебиеттің шекараларының шарттылығ ын ұ сынады. Постструктурализм ө зіндік терминдері мен ұ ғ ымдарының кө птігімен жә не ә ртараптығ ымен ерекшеленеді. Дегенмен, мынадай басты ерекшеліктерін атап ө туге болады: 1) батыс еуропалық метафизиканы сынау жә не логоцентризмді жоқ қ а шығ ару; 2) мистификасыздандыру; 3) еркіндік аймағ ын іздеу — биліктің, қ ұ рылымның ү стемдігін жоқ қ а шығ ару т. б.

Поструктурализмде текстіден тыс ештең е де болмайды, шындық – тілдік шындық пен текстіленген ә лем. Постструктуралистер метафизиканы талдауда оның ерекшелігі логоцентризмде деп білді, ақ иқ ат ұ ғ ымы –логоцентристік сананың тууынан: бә рінен тә ртіп пен мағ ынаны іздеу, алғ ашқ ы себепті табу. Текстінің тағ айындалуы биліктен кету, тіл – ұ ғ ымдар арасында билік орнатқ ан деген сияқ ты ұ стынымдарын дә йектейді. Бұ л постмодернизм бағ ытымен жалғ асын тапты.

Постмодернизм— рухани мә дениет аясына кең таралғ ан философиялық рефлексияның дә стү рлі емес ойлауын негізге алатын бағ ыт. Негізгі ө кілдері: Р. Барт, Батай, Бланшо, Бодрийяр, Делез, Деррида, Джеймисон, Гваттари, Клоссовски, Кристева, Лиотар, Мерло-Понти, Фуко т. б. Бұ л терминді алғ аш рет Р. Ранвицтің «Еуропалық мә дениет дағ дарысы» деп аталатын ең бегінде кездеседі. Ал Тойнби қ азіргі заманды, яғ ни, модернистік бағ дардан кейінгі дә уірді бейнелеу ү шін қ олданса, 1960-1970 жылдары ө нерде жаң ашылдық ты сипаттау ү шін қ олданылды. 1979 жылдан бастап, Лиотардың «Постмодернистік жағ дай: білім туралы баяндама» атты ең бегінде философиялық категория дең гейіне дейін кө терілді. Бұ л бағ ыт философиялық білімді онтология мен гносеологияғ а ажыратудан бас тартады, дә стү ршілдік пен классиканы жоқ қ а шығ арып, оларды тек ежелгі дә уір ретінде қ абылдайды, метафизикалық мә селелері мойындамайды да, қ азіргі ойлауды постметафизикалық ойлау деп тү сіндіреді, субъект пен объектінің, ә йелдік пен ерліктің, ішкі мен сыртқ ының, орталық пен шет аймақ тың дихотомиясын ажыратып қ арастырудан тыс аймақ ты қ алайды. Постмодернизм ө зінің осындай бейсызық ты ойлау жү йесі арқ ылы ө зіндік ұ ғ ымдар мен категориялар жү йесін негіздеді: Логоцентризм, Дискурс, Логотомия, Логомахия, Онто-тео-телео-фалло-фоно-логоцентризм, Постметафизикалық ойлау, Бинаризм, Хора, «субъектінің ө лімі», Антипсихологизм, Ацентризм, Деконструкция, Бос таң ба, «Автордың ө лімі», Семиотикалық Диспозитив, Номадология, Ризома, Хаосмос, Эон, Ү стірттілік, Мү шесіз дене, Шизоанализ, Нарратив, метанаррацияның батуы, Метанаррация, Генеалогия, Оқ иғ а, Симуляция, Симулякр, Қ атыспау Метафизикасы, Дискурс, Постмодернистік сезімталдылық, Трансгрессия т. б.

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 7 8 9 Следующая ⇒