Емтихан сұрақтары: 4 страница

Бұ дан постмодернизмнің мынадай негізгі ә діснамалық -теориялық негіздері туындағ ан:

- Мә тіндік талдау – мә тіннің негізгі бірден-бір мағ ынасы сол болуы болғ ан кү нде де бір мағ ынаны табу мақ сатын қ оймау керек (Р. Барт);

- Номодология – оқ иғ аларды кө шпелілердің жоспарсыз қ озғ алыстарымен, жоғ ары мақ сатқ а тағ айындалмауымен, бағ ытталмауымен ұ қ сатып қ арастыру керек (Ж. Делез).

- Генеалогия – тарихи процестегі сабақ тастық тық пен себептілікті жоқ қ а шығ арып, антиэволюционизм мен кездейсоқ тық ты, спонтанды ақ иқ аттылық ты бекітеді (М. Фуко, Ж. Делез, Деррида).

- Симуляциялық тұ рғ ы – қ азіргі мә дениетте шындық ты таң балар шындығ ымен алмастыру жү рді, яғ ни, симулякрлармен (образ, ұ қ сас, типтес) Осыдан симулякрлар мен моделдер ә лемі пайда болғ ан, олар шындық қ а еш сә йкес келмесе де, шындық тың ө зінен гө рі неғ ұ рлым шынайы ә лдене ретінде қ абылданды. Осындай ә лем шындық қ а емес, ө зіне ғ ана сү йенеді деп пайымдайды. Бодрийар оны гиперреалдылық деп атады. Бұ дан гипермә тін ұ ғ ымы туындайды. Бұ нда мә тінде ө зіндік логика болмауы тиіс, ол еркін психологиялық ассоциациялар бойынша қ ұ рылуы керек, қ ойылғ ан мә селе шешілмесе де, айтушы мен қ абылдаушығ а тиімді тү рде тақ ырыптар тез ауысып отыруы тиіс.

10. Позитивизм мен логоцентризм

Позитивизм (позитивті – оң ды, дұ рыс, жағ ымды деген мағ ыналарды береді) – парадигмалық танымдық ә діснамалық қ ұ рылым болып табылатын, нақ ты ғ ылымдарды шынайы білімнің кө з деп есептейтін бағ ыт. Оның бастапқ ы идеялары Юмның, Даламбердің ең бектерінен кө рініс тапқ анмен, оның негізін салушылар ретінде – Конт пен Спенсер аталады. Ол жорамалды, теориялық спекуляцияны, идеализмді, спиритуализмді, рационализмді теріске шығ ара отырып, бұ рынғ ы: болмыс, мә н, себеп, рух сияқ ты ұ ғ ымдар мен тү сініктер ғ ылыми тексерілуге жатпайтын, тә жірибеде айқ ындалмайтын болғ андық тан, мә ң гі шешімін тапппайтын жалғ ан мә селелер немесе ө зінің мағ ынасын жойғ ан деп есептейді. Сондық тан оларды метафизикалық мә селелер деп жариялап, ө зінің бағ ытын метафизикалық емес, дұ рыс бағ ыт деп тү сінеді. Бұ ны аймақ бойынша франциялық; Литтре, Тэн, Ренан; Ағ ылшындық: Милль, Спенсер; немістік: Дюринг, Шуппе т. б. деп ажырату дә стү рге айналғ ан.

Осы ағ ым негізінде неопозитивизм пайда болып, бұ лардың негізгі идеялары постпозитивизм ағ ымымен жоқ қ а шығ арылды. Сондық тан позитивизм эволюциясын: 1) бірінші позитивизм: Конт, Милль; Спенсер, Литтре; 2) екінші позитивизм немесе эмпириокритицизм: Мах, Авенариус; 3) неопозитивизм: Поппер, Айдукевич, Уисдом, Остин жә не логикалық позитивизм: Шлик, Карнап, Нейрат т. б; 4) постпозитивизм – ә діснамалық радикализмді жұ мсартуғ а бағ ытталғ ан тү рі: Кун, Лакатос, Тульмин, Фейерабенд т. б деп ажыратуғ а болады. Демек, позитивизм тамырлары ХҮ ІІІ-ХІХ ғ асырларда-ақ қ алыптаса бастаса, ол ХХ ғ асырда неопозитивизмге ө тті.

11. Неопозитивизм: Логикалық атомизм, Аналитикалық философия, Логикалық позитивизм, Неореализм

Неопозитивизм – шындық туралы білімді кү нделікті жә не нақ ты ойлау арқ ылы алуғ а болады, ал философия ойлаудың нә тижелерінен кө рінетін тілді талдауды қ олғ а алуы тиіс. Философиялық талдаулар объективті шындық қ а таратылмайды, ол тек мә ліметтермен, тә жірибемен, тілмен шектеліп отырылады. Ал тілдің объективті шындық ты бере білу сә йкестігіне назар аудару керек. Сондық тан философияның міндеті кү нделікті тілді зерттеумен айналысу деп біледі. Бұ л бағ ыт жалпы неопозитивизм деп аталғ анмен; логикалық атомизм, логикалық позитивизм, жалпы семантика, неореализм, аналитикалық философия, лингвистикалық философия, сыншыл рационализм сияқ ты салаларды қ амтитын іргелі ағ ым ретінде пайда болады.

Логикалық атомизм шындық туралы кө птү рлі жә не номиналистік ілім ретінде ХХ ғ асырдың 20 жылдарында қ алыптасты: Рассел, Витгенштейн. Бұ нда жетілген логикалық тілді сараптау басшылық қ а алынып, ә лемді бір-бірімен сырттай байланысқ ан атомарлық айғ ақ тардың, яғ ни, жеке-жекелердің жиынтығ ы деп қ арастырды.

Аналитикалық философия – тілді талдау барысында жалғ ан проблема ретінде қ ойылғ ан тү йткілдерді ажырату керектігін немесе олар мү лде философияғ а қ атысы жоқ болуы мү мкіндігін кө рсетті. Ал табиғ и тілдердің деректерін зерттеу лингвистикалық философияғ а ұ ласты. Яғ ни, дү ниені бейнелейтін таным нә тижесі тілмен берілетін болғ андық тан, мә селе, осы тілде деп байыптап, оны зерттеуді арнайы қ олғ а алу керектігін терең детуді мақ сат етеді. Бұ л ХХ ғ асырдың 40-50 жылдары Англияда пайда болды: Дж. Остин, Дж. Уисдом т. б.

Жалпы тілдік талдау философиясының кө рнекті ө кілдерінің бірі –Витгенштейн Людвиг (1889-1951 жж. ) австриялық философ, логик, математик. «Логикалық -философиялық трактатында» жетілген тілді математикалық логиканың тілі деп тү сіндіріп, философия тілдің сынына айналды. Бірақ ө зінің кейбір ойларынан бас тарып, бұ ларды «тілдік ойындар» ретінде бағ алады.

Логикалық позитивизм Вена ү йірмесі арқ ылы (О. Нейрат, Ф. Франк, Г. Фейгль, X. Рейхенбах т. б) ХХ ғ асырдың 20 жылдары қ алыптасқ ан бағ ыт. Ол білімді формальдандыру мен математикаландыру кезіндегі таң балық -рә міздік қ ұ ралдарды, шындық ты тілмен бейнелеудің тә сілдерін зерделейді де, оны философиялық -ә діснамалық талдаудың пә ні деп біледі, сондық тан шынайы философия ғ ылым тіліне логикалық талдау жасаумен айналысуы тиіс деген ұ станымдарды енгізіп, бұ дан біртұ тас ғ ылым қ ұ ру мақ саты айқ ындалды. Бұ дан 30 жылдары логикалық эмпиризм деп аталатын бағ ыт туындады да, бұ л субъектінің ішкі толқ уларынан туындайтын тілді емес, физикалық қ ұ былыстарды сезімдік қ абылдайтын заттық тілді сараптауды басшылық қ а алуды кө здеді.

Неореализм – АҚ Ш-тағ ы ХХ ғ асырдың 30 жылдары менҰ лыбританияда пайда болғ ан бағ ыт: Дж. Э. Мура, Р. Перри, У. Марвин, Э. Холт, У. Монтегю, У. Питкин, Э. Сполдинг т. б. Бұ нда идеализм мен материализмге қ арсы кө зқ арастар айтылғ анмен, қ абылданатын заттың санада тікелей бейнеленуін қ олдайтын пікірлер дә йектеледі. Мә селен, Мур кең істік пен уақ ыттың шынайы ө мір сү ретіндігін дә йектеуге ұ мтылады. Нә рселердің ө здерін қ атынастардың тә уелсіздігі қ ұ райды деп, «сыртқ ы қ атынастар теориясын» негіздейді. Ал «спекулятивті космология» ілімінде сана дамудың кеш қ алғ ан буыны ретінде объектілердің танымнан тә уелсіздігі негізделеді.

Поппер Карл Раймонд (1902 жылы туғ ан) ағ ылшын философы, логик, ә леуметтанушы. Негізгі шығ армалары: «Ғ ылыми зерттеудің логикасы», «Ашық қ оғ ам жә не оның жаулары», «Тарихшылдық жұ таң дығ ы», «Болжам жә не теріске шығ ару», «Объективті білім» т. б.

Ол ғ ылыми білім, оның ө суі, фальсификация, метафизика мен ғ ылым демаркациясы, оның ө лшемдері мә селелерімен шұ ғ ылданып ғ ылым методологиясы, яғ ни, ғ ылым философиясындағ ы неопозитивизмнен постпозитивизмге бет бұ рды. Поппер индуктивтік логика мен эмпиризмді сынауғ а кіріседі де, дедуктивті логикадағ ы «модус толентін» ұ сынады. Верификацияланбағ андарды метафизикалық мә селелер деп табады. Ол барлық теорияларды жоба (гипотетизм) деп табады да ақ иқ ат, не жалғ ан ұ ғ ымдарын метафизикалық мә селе деп, объективтілікті қ олдайды. Ақ иқ атқ а жету, оғ ан ұ мтылу, оның ө лшемі тә різді тү сініктерде шынғ а ұ қ састық (правдоподобность) ұ ғ ымын ұ сынады. Онда ақ иқ аттың салыстырмалылығ ы мә селелері қ озғ алады.

Поппер танымдағ ы психологизммен (Бэкон, Юм, Рассел) кү реседі. Ол шындық ты ү шке бө леді: физикалық ә лем, психикалық ә лем, ойлаудың объективті мазмұ ны. Ү шінші ә лем автономды, рухани-ғ ылыми тұ жырымдар, заң дылық тар. Білім білусіз-ақ білім, білетін субъектісіз объективті деп тұ жырымдайды.

Ол ғ ылыми білімнің ө суін эпистемологияның басты мә селесі ретінде қ арап, эволюциялық эпистемологияғ а ұ ласады. Алғ ашында ол шындық тә різділік дә режесінің ө суі ғ ылыми теорияларды кезекті ауыстыру – ғ ылыми білімнің ө суі десе, ғ ылыми білімді Р1-ТТ-ЕЕ-Р2 яғ ни, мә селе, байқ ап кө ру, қ атаң сынау, жаң а мә селе, яғ ни ө су – қ ателердің элиминациялануы деген. Білім ө суін биологиялық дарвиндік заң бойынша ұ ғ ынғ ан.

12. Постпозитивизм мен постмодернизм

Позитивизм ағ ымынан кейінгі пайда болғ ан постпозитивизмпозитивизмнің негізгі қ ағ идаларына тү бегейлі қ арсы болды. ХХ ғ асырдың екінші жартысына қ арай ө ріс ала бастағ ан бұ л бағ ыттың негізгі ө кілдері ретінде – К. Попперді, Т. Кунді, Тульминді, Лакастосты, Фейербендті т. б. атауғ а болады. Оның мынандай негізгі қ ағ идалары бар:

- символикалық логика бағ дарынан арылып, ғ ылым тарихына назар аудару. Логикалық позитивизмдегі формальді логикалық қ ұ рылым мен ғ ылым тіліне логикалық талдау, негізгі формальдік қ атаң жү йеге емес, шынайы ғ ылыми білім мен тарихына назар аударуды кө рсетті.

- ә діснамалық зерттеулер проблемасында мә нді ө згерістер тудырды, ғ ылыми білімнің дамуын тү сінуге ұ мтылды: жаң а теория қ алай пайда болады, қ алай мойындалады, бә секелі ғ ылыми теориялар мен оларды салыстырудың ө лшемі неде, баламалы теориялардың арасында қ арым-қ атынас бола ма? - деген тү йткілдерге жауап іздеді.

- қ атаң шектелген линиялардан бас тарту. Эмпирикалық -теориялық дихотомия жұ мсарып, факт мен теорияның қ арама-қ арсы қ ойылуы жойылады, олардың бір дең гейден екіншісіне ө тетін салыстырмалы екенін кө рсетті.

- демаркационизмнен арылады. Метафизикалық теорияларды терістемейді. Мә селен, Фейерабенд ғ ылым, философия, миф ү шеуін де қ андайда бір айырмашылық бар екенін мойындамайды.

- ғ ылым тарихына сү йену кең жайылды. Басты объектісі білімнің дамуы болғ андық тан, ғ ылыми идея мен теорияның алмастыруы мен дамуы, пайда болу тарихын білуге мә жбү р болды.

- кумулятивизм қ ағ идасынан бас тарту. Революциялық мә нді қ айта қ ұ рулар ғ ылым тарихында керек екенін мойындауы ғ ылым дамуы емес деп, ғ ылыми білімдегі ө згерістерді қ арастырды. Бұ л мә селелерде толық тырулар бола ма? - деген мә селе қ ойды.

- «теориялардың салыстырылмайтындығ ын» ұ сынды, бірін-бірі терістеуші теорияларда логикалық байланыс жоқ деп, басқ а ұ ғ ымдарды пайдаланады, ә лемді кө рудің ә дістері мен тә сілдері де мү лде басқ а дей келе, ғ ылым дамуында сабақ тастық жоқ деп, білім ә леуметтануы мә селелеріне ойысты.

Фейерабендтің «Эпистемологиялық анархизмі» «бә рі де рұ қ сат етілген» қ ағ идасына саяды. Бұ л ағ ым постмодернистік философияғ а, постструктурализмге ойысты.

13. Эмпиризм жә не теориялық таным

Таным тарихында, гносеология ілімінде екі қ арама-қ арсы бағ ыт қ алыптасқ ан: эмпиризм мен теориялық таным. Эмпиризм айғ ақ пен тә жірибені абсолюттендіріп, ойлау, абстракциялау, жалпылау дең гейлерін елеусіз қ алдырады да, сенсуализмге жақ ындайды. Схоластикалық теориялау бұ ғ ан қ арсы бағ ыт. Ол екі мағ ынада қ олданылады: 1) Орта ғ асырдағ ы діни философиялық бағ ыт; 2)Жеміссіз ойтолғ ау, шартты білім, шынайы ө мір мен пратикадан ажырау. Г. Ф. Гегель оны «пайымдаудың жабайы философиясы» деп атғ ан болатын. Схоластика шындығ ында да таза айтылғ ан пікірлердің біржақ ты формальді-логикалық дұ рыстығ ына жә не канондалғ ан мә тіндерге сү йенетін догмалық ойлау тә сілі.

Ол шығ армашылық ойлауғ а, ғ ылыми зерттеудің шынайы сыншыл рухына қ арсы, дайын нә тижені ойлауғ а алып келіп байлайды, анық тмалардың кө пмағ ыналылығ ы мен кү рделілігіне сү йенеді, субьективизм орнатады, мә тіндермен тек тү сіндірмелі жұ мыстар жү ргізеді, арнайы ортодоксальды доктринаны негіздейді, соғ ан бағ ынады

14. Ғ ылымның негізделуі жә не қ ұ рылымы

Эмпириканың негізгі элементі айғ ақ (факт). Оның мағ ынасы: 1) Шындық тың кейбір фрагменттері, обьективті оқ иғ а, нә тиже; 2) Оқ иғ а, қ ұ былыс, дә йектелген білім, яғ ни, ақ иқ ат синонимі; 3) Эксперимент пен бақ ылау барысында алынғ ан тә жірибелік білім.

Қ азіргі ғ ылыми танымда айғ ақ қ а байланысты екі шеткі бағ ыттар қ алыптасқ ан: фактуализм жә не теориялық. Біріншісі теорияғ а қ атыссыз айғ ақ тың дербестігін, тә уелсіздігін баса кө рсетсе, екіншісі айғ ақ терияғ а тә уелді деп санайды. Ғ ылымда айғ ақ дә йекті болса, ол келесі айғ ақ қ а жол ашады.

Ғ ылыми танымда айғ ақ екі жақ ты роль атқ арады: 1) Теорияны қ ұ ру мен гипотезаны ұ сынуда айғ ақ тардың жиынтығ ы бұ лардың эмпирикалық негізін қ ұ райды; 2) Теорияларды бекіту мен жоқ қ а шығ аруда шешуші роль атқ арады. Егер де теория мен айғ ақ сә йкес келмесе, теорияның жалғ андығ ы мойындалады.

Ал теориялық білім рационалдылық тың элементтерін қ амтиды: ұ ғ ымдар, теориялар, заң дар, ойлау операциялары. Теориялық білімнің негізгі мақ саты барлық нақ тылық та жә не толық мазмұ нда обьективті ақ иқ атқ а қ ол жеткізу, абстракциялау, идеалдадыру, синтез, дедукция жү реді.

15. Ә лемнің ғ ылыми бейнесі: тарихи формалары мен функциялары

Ғ ылымның ө зіне қ арай ү ң ілуі, яғ ни, рефлексия – танымның ө зін, оның формалары мен тә сілдерін қ арастырады. Теориялық таным негізі ойлау болып табылады: пайым жә не ақ ыл.

Пайымдау (рассудка) кү нделікті ойлау, парасатты тұ рмыстық парасатты ой мағ ынасында жә не формальді логикалық ой бағ ытында қ олданылады. Ойлаудың формалары: ұ ғ ым, пікір, ой қ ортындысы. Мысалы, Астана – ұ ғ ым, Пікір: Астана – Қ азақ стан Асатанасы. Ой қ ортындысы: Барлық металдар ток ө ткізеді; Алюминийй металл; Алюминий ток ө ткізеді.

Ал рационалды емес ойлау: қ иялдау, фантазия, сезім, интуиция т. б. қ ұ ралады. Теориялық танымның қ ұ рылымы: проблема, гипотеза, теория, заң т. б.

Проблема – ә лі танылмағ ан, бірақ нені тану керек екендігі жолғ а қ ойылғ ан теориялық білім мазмұ ны. Ол қ ойылуғ а жә не шешілуге тиісті жә не жауап кү тетін сауал. Бірақ проблеманың дұ рыс қ ойылуы логикада ө з алдына арнайы мә селе болып табылады: ө зектілігі, нақ тылығ ы, шешімін табуғ а тиістілігі т. б.

К. Поппер ғ ылым бақ ылаудан басталмайды, проблемадан басталады, бір проблемадан екіншісіне, неғ ұ рлым кү рделіге қ арай ө тіп отыру деп санайды. Оның тү сінігінде, проблема мынадан туындайды: 1) Теорияның қ айшылық ты болу салдарынан; 2) Екі теорияның қ ақ тығ ысынан; 3) Теория мен байқ аудың қ айшылығ ынан.

Негізінен, ғ ылыми емес пробле, маны ажырата білу аса маң ызды. Мысалы, мә ң гі оталдырғ ыш (двигатель) туралы проблема шешімі табылмайтын ғ ылыми емес проблема болып табылады.

Гипотеза – дә лелдеуге мұ қ таж, ақ иқ ат мағ ынасы анық талмағ ан, айғ ақ тардың негізінде қ алыптасқ ан теориялық білім формасындағ ы шамалау – болжау.

Олар: 1) Ақ иқ ат теорияғ а айналуғ а бет тү зейді; 2) Тү рлері ө згеріп нақ тыланады; 3) Адасу болып шығ ады немесе дә йектеледі. Мысалы, Квант физикасы гипотезасы ғ ылымғ а айналса, эфир адасу болып табылады. Ғ ылымда бә секелес бірнеше гипотезалар ұ сынылады. Гипотеза ғ ылым заң дарына сә йкес болуы тиіс, айғ ақ тармен келісілген болуы қ ажет, ол ө з ішінен қ айшылық ты болмауы тиіс, қ арапайым (артық нә рселер, субьективтілік болмауы тиіс) болу керек, ол не терістеледі, не бекітіледі.

16. Ғ ылыми, ә дістер мен ә діснама туралы жалпы тү сінік

Ә діс ертедегі грек сө зі мақ сатқ а жетудеген мағ ынаны білдіреді. Ол ғ ылыми нә тижелерге қ ол жеткізу барысында пратикалық жә не теориялық дең гейде қ олданылатын ұ йымдасқ ан ретті тә сілдер болып табылады. Кейіннен ғ ылыми мақ сатта қ олданылатын, нә ижелер алу мен зерттеу бағ ытын анық тап, жйелеп отыру ү шін ә дістер қ олданыла бастады. Ғ ылми тұ рғ ыдан ә дістерді қ олдану алғ аш рет кө не грекияда пайда болды. Аристотель ө зінің фрмальді логикасында алғ аш рет ә дістерді барынша жү йелеп крсеткен болатын. Мә селен, дедукциялық дә лелдеу формасығ ылыми ә діс ретінде арнайы қ олданылды. Жаң а заманда бұ л ә дістерді жетілдіру мақ сатында іс шаралар атқ арылды. Ф. Бэкон мен Р. Декарт ө зінің ә дісер жө ніндегі ең бектерін жазды. Ф. Бэкон елестер деп атағ ан танымдағ ы адасумен қ ателіктердің кө ріністерін ұ сынуы, осы ә дістерді дұ рыс қ олдануды, ғ ылыми идеялардағ ы қ ателіктерді таба білуде зор маң ызы болды. Декарт интуитивті танымды жатап, интеллектуальді интуицияны басымдылық қ а шығ арды, бұ л шындығ ында, ә діснама болатын.

Ә діс (грекше. μ έ θ ο δ ο ς = зерттеу жолы, теория, ілім деген мағ ыналарда қ оданылғ ан. ) — белгілі бір мақ сатқ а жету, нақ ты міндеттерді шешу, практикалық жә не теориялық қ ызметтердің операцияларының немесе тә сілдерінің жиынтығ ы.

Методология — ә рекетті логикалық тұ рғ ыдан ұ йымдастырудың қ ұ ралдары мен ә дістері туралы ілім. Ә діс белгілі бір нә тижеге жету ү шін нақ ты бір міндетті шешуге бағ ытталады, ол зерттеу процесін рационалдандырады, тә ртіпке келтіреді, оның ә серлілігі мен тездігін қ амтамасыз етеді, қ ұ ралдар мен кү штерді, уақ ытты ү немдейді. Ә дістің негізгі қ ызметі танымдық қ ызметті реттейді. Ә рбір нақ ты қ ызметте ә діс нақ тыланады, зерттеу барысында сол нә рсеге сә йкес келуді нақ тылайды. Таным ә дісі мен ә рекеті қ ызметтің пә нінен байланып қ алмайды, оның саласына сә йкес келуіне бейімдейді. Ә діс нә рсеге сә йкес болуы тиіс. Сондық тан ә дістің обьективтілігі, біржағ ынан субьектіден туындайтындық тан тү пкілікті обьективті еместігі қ амтамасыз етіледі. Адамдар ғ ылыми зерттеу аймағ ында саналы жә не саналы емес тү рде ә р тү рлі ә дістерді қ олданады. Саналы қ олданылғ ан ә дістер рационалды жә не ә серлі қ ызмет етугежетелейді. Адам қ ызметі кө птү рлі болғ андық тан, ә р тү рлі ә дістер де болуы тиіс. Сондық тан ә дістер ә р тү рлі негіздерді басшылық қ а алып жіктелуі керек: жалпы логикалық жә не ғ ылымиә дістер. Жалпы логикалық адам танымына тә н болғ андық тан, оғ ан кү нделікті жә не ғ ылыми білімдер сү йенеді: анализ, синтез, индукцию, дедукцию, абстракциялау, жалпылау т. б.

Анализ — тұ тас нә рсені оның қ ұ рылымдық бө ліктері бойынша жіктеу, бө лу.

Синтез — бұ рын бө лшектенген нә рсенің элементтерін біртұ тас қ ылып біріктіру. Бұ лар қ арапайыме, ә рі ә мбебап тә сілдер болып таблады.

Абстракциялау— зерттеліп отырғ ан қ ұ былыстан қ ызық тыратын жеке қ асиеттерді, қ атынастарды ойша бө ліп алу.

Жалпылау — нә рсенің жалпы белгілері бойынша абстракцияның жоғ ары дең гейіне ө ту.

Индукция— жеке ұ станымдар негізінде жалпы қ орытынды шығ аратын зерттеу тә сілі.

Дедукция — жалпы тұ жырымдардан жеке қ орытынды тудыратын ойтолғ амның тә сілі.

Аналогия — обьектілердің ұ қ сас қ асиеттері бойынша басқ а да қ асиеттердің ұ қ састығ ын туындататын танымның тә сілі.

Модельдеу— обьектіні алмастыратын кө шірмесін жасап, соны зерттеу нысанына айналдыру. Оны материалдық (табиғ и заң дылық тар аясындағ ы) жә не идеялдық (логика заң дары бойынша қ ызмет ететін бегілік қ ұ рылымдар) деп екіге бө леді. Қ азіргі кезде компьютерлерарқ ылы идеялық модельдеу жиі қ олданылады.

Методологиялық білімнің кө пдең гейлі тұ жырымдамасына сә йкес, ә дістерді былайша ажыратады.

1. Философиялық ә дістер: диалектикалық, метафизикалық, аналитикалық, интуитивтік, феноменологиялық, герменевтикалық т. б. Олар абстракциялау дең гейінде ә мбебап сипат алады. Олар математикаландыруғ а, формальдандыруғ а келмейді, логика мен тә жірибенің қ атан терминдері аясына сыйғ ыздырылмайды. Олар жалпы реттеушілікті тудырады, тү п стратегиясын айқ ындап береді, нақ ты соң ғ ы нә тижені анық тамайды. Мысал ретінде, нақ ты кө рсететін карта емес, жалпы бағ дарды айқ ындайтын компас қ ызметінде сияқ ты болып тұ рады.

Диалектикалық қ ағ иданың жалпы ә дістері мыналар:

— Объективтілік. Айғ ақ тар мен олардың тұ тастығ ынан, практикадан туындауды талап етеді.

— Жан жақ тылық. Шындық қ ұ былыстардың байланысын бейнелей келе, нә рсені жан жақ ты, тұ тастай, кө п қ ырлар бойынша қ арастыруды талап етеді.

— Нақ тылық. Орын, уақ ыт сияқ ты басқ а да нақ ты жағ дайларды есепке алып отыруды талап ететін қ ағ ида.

— Тарихилық. Нә рсенің ө згеруі мен дамуын басшылық қ а алып қ арастыруды кө здейді.

— Қ арама қ айшылық қ ағ идасы даму мен ө згерудегі қ арама қ арсылық тарды жә не олардың бірлігін тұ тас қ арастыруды негізге алады.

2. Жалпы ғ ылыми ә дістер. Философиялық жә не іргелі ғ ылыми жағ дайлар аралығ ындағ ы ә дістер болып табылады да, информация, модель, структура, функция, система, элемент, оптимальділік т. б. ұ ғ ымдармен байланысты болып келеді. Олардың философиялық тә сілдерден айырмашылығ ы формальдандыруғ а, математикалық теория бойынша нақ тыландыруғ а келетіндігінді. Сондық тан оғ ан: жү йелілік, қ ұ рылымдық -функционалдық, кибернетикалық, ық тималдық принципы мен тұ рғ ылары, моделдеу, формалдандыру т. б. жатқ ызуғ а болады.

3. Жеке ғ ылыми ә дістер механика, физика, химия, биология т. б. ғ ылымдарда арнайы қ олданылатын ә дістер.

4. Пә ндік ә дістер белгілі бір пә ндер бойынша қ ұ рылады.

5. Пә наралық тә сілдер — синтетикалық, интегративті тә сілдер, олар ғ ылымдардың тоғ ысқ ан сә ттерінде қ олданылады.

17. Эмпирикалық танымның негізгі ә дістері

2. Эмпирикалық танымның негізгі ә дістері. Байқ ау — шындық ты мақ сат қ оя қ абылдау барысында оның қ асиеттері мен қ атынастары тіркелетін танымның тү рі.

Ғ ылыми байқ ау енжар байыптау емес, байқ аушы, байқ ау обьектісі мен байқ ау қ ұ ралдары қ атысатын арнайы қ ызмет. Байқ аудың маң ызды ерекшелігі мақ сат қ ою. Бұ л мақ сат нені жә не қ алай бақ ылау керектігін алдын ала айқ ындайтын жә не байқ аушығ а міндеттер қ оятын алдын ала ұ сынылғ ан идеялармен, болжамдармен шартталады. Ол байқ ау нә тижелерін тіркеумен шұ ғ ылданатын суреттеумен байланысты.

Эмпирикалық суреттеу (описание) — байқ алып тұ рғ ан обьекті туралы табиғ и жә не жасанды тілдер арқ ылы мә ліметтерді тіркеу. Суреттеу арқ ылы сезімдік ақ параттар ұ ғ ымдар, кестелер, белгілер, графиктер мен цифрлар тіліне аударылады, олар ә рі қ арай рационалды ө ң деуге қ олайлы форманы қ абылдайды.

Суреттеу сапалық жә не сандық болып бө лінеді. Сандық суреттеу математика тілін қ олдану жә не ө лшейтін процедураларды ө ткізуді ұ сынады.

Ө лшеу ө лшенетін шаманы, зерттеліп тұ рғ ан обьектіні анық тау. Сапалық суреттеу ө лшеу нә тижелері мен эмпирикалық тә уелділікті біріктіреді. Ө лшеу ә дісін енгізу арқ ылы жаратылыстану ілімдері нақ ты ғ ылымдарғ а айналады.

Эксперимент (Тексеру, тә жірибе) бақ ылау сияқ ты эмпирикалық танымның базистік ә дісі болып табылады. Ол бақ ылауды ө зіне біріктіргенмен, онымен парапар емес. Эксперимент бақ ылауғ а қ арағ анда, белсенді болып келеді.

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 7 8 9 Следующая ⇒