Емтихан сұрақтары: 5 страница

Эксперимент — ө тіп жатырғ ан қ ұ былыстарды мақ сат қ оя, белсенді тү рде нақ ты тіркелген жағ дайда зерттеуші бақ ылап отыратын ә діс.

Эксперименттің басым бағ ыттары:

—экспериментте зерттеліп отырғ ан обьект тек бақ ыланып қ ана қ оймайды, зерттеуші арқ ылы қ айта жаң ғ ырады.

— эксперимент барысында табиғ и жағ дайда байқ ала бермейтін қ асеттерді алауғ а мү мкіндіктер ашылады.

— эксперимент қ ұ былысты кү рделендіретін жағ дайлардан оқ шаулайды жә не қ ұ былысты «таза кү йіне» шығ ара алады.

—эксперимент жағ дайында қ ұ ралдар мен аппараттар, приборлардың қ олданылу аясы артады. Эксперимент теорияны немесе гипотезаны бекіту немесе жоқ қ а шығ ару мақ сатында жиі қ ызмет етеді.

18. Теориялық таным жү йесі жә не оның қ олданылу ерекшеліктері

3. Теориялық зерттеулердің ә дістері. Теория — ғ ылыми білімді ұ йымдастырудың жоғ ары формасы. Ол мазмұ ны бастапқ ы базистен логикалық жолмен туындайтын білімнің жү йесі.

Теория аксиомалық жә негипотетикалық -дедуктивтікә діспен қ ұ рылады. Аксиоматикалық Евклид геометриясын қ ұ руда алғ аш рет қ олданылды, кейіннен ол эмпирикалық ғ ылымдарда қ олданылды. Бұ нда дә лелдеуді қ ажет етпейтін бастапқ ы жағ дайлар жиналуы қ ажет болады. Бұ л жағ дайлар аксиомалар жә не постулаттар бойынша қ ұ рылады.

Бастапқ ы аксиоманың жиынтығ ы жә не одан шық қ ан пікірлер аксиоматикалық теорияны қ ұ райды. Эмпирикалық ғ ылымның математикадан, логикадан айырмашылығ ытеория тек қ айшылық ты болмауы тиіс қ ана емес, тә жірибелік жолмен негізделуі тиіс. Бұ дан эмпирикалық ғ ылымдарда теориялық білімдерді қ ұ ру ерекшеліктері туындайды. Бұ ндай қ ұ рылымның арнайы тә сілі гипотетикалық -дедуктивтік ә діс болып табылады.

Гипотетикалық -дедуктивтік ә діс бойынша қ ұ рылғ ан теорияның бастапқ ы базисіне гипотеза енеді.

Гипотезатермині екі мағ ынада қ олданылады: 1) проблемалық, дә йекті емес білім формасын сипаттайды. 2) Теория, принцип, заң мен бекітілуге жетелейтін болжау ә дісі.

Теория тө меннен жоғ арығ а қ арай қ ұ рылмайды, болжамнан айғ ақ қ а қ арай жоғ арыдан тө менге қ арай қ ұ рылады. Бірінші гипотетикалық конструкция қ ұ рылады, одан соң бұ л жү йе тә жірибелік тексеруге тап болады, осы жолда ол нақ тыланады. Гипотетикалық -дедуктивтік ә діспен қ ұ рылғ ан теорияжаң а гипотезалармен толық тырылады. Бір ғ ана гипотеза емес, бірнеше бә секелесетін гипотетикалық -дедуктивтік жү йелер қ ұ рылады да, олардың кү ресінен айғ ақ тарды тү сіндіретін жә не алдын ала айтатын гипотеза жең іп шығ ады.

Идеалдандыру — шындық та принципті тү рде іске аспайтын абстрактілі обьектілердің ойша қ ұ рылуы. («нү кте», «идеалды газ», «абсолютті қ ара дене» т. б. )

Формалдандыру — мазмұ нды білімді формальді тіл арқ ылы бейнелеу. Обьект жө ніндегі пайымдауларды белгіермен ауыстыру операциялары жү різіледі. Формалдандыру теорияның мазмұ нын жә не оның ә р тү рлі жағ дайларының ө зара байланысын жү йелеуге, нақ тылауғ а, ашып кө рсетуге жә не ә лі шешілмеген мә селелерді қ ұ руғ а ық пал етеді. Формальдандыру математикада, лингвистикада, логикада кең інен қ олданылады.

Ойша эксперимент — идеалдағ ан обьектімен елестетілген ә рекет, ол логика заң дылық тары мен оның қ асиеттеріне сә йкес жү ргізілуі керек. Ол эмпирикалық зерттеу ә дісі емес, теориялық болып табылады, себебі, ол шынайы обьектімен қ аншалық ты байланысты еместігіне қ атысты болады.

19. Ғ ылыми тө ң керіс пен рационалдылық

Ғ ылым дамуындағ ы зерттеу аймағ ындағ ы қ айта қ ұ ру ғ ылымси тө ң керіс деген ұ ғ ымды туғ ызды. Ғ ылымның негізделуінің негізгі компоненттері: идеал мен тә сілдер, ә лемнің ғ ылыми бейнесі, филомсофиялық идеялар мен қ ағ идаттар.

Ғ ылыми тө ң керіске негізделген ғ ылымды қ айта қ ұ ру мынадай кө рініністкермен ерекшеленеді: 1) пә н ішіндегі дамудың нә тижесі – сол ғ ылым аясында шешілуі кү рделі мә селелер туындайды, жаң а обьектілер пайда болып, жаң а таным қ ұ ралдарын қ ажет етеді; 2) Пә наралық ө зара байланыстан туындайды – идеал мен нормалардың бір ғ ылыми пә ннен екә ішісігне ауысуы жү реді, ә лемнің бейнесі қ айта қ арастырылу бойынша жә не ә лемнің бейнесін қ айта қ араумен қ атар идеалдар мен нормалар, тіпті оның философиялық негіздері ө згереді.

ХХ ғ асырдың екінші жартысында «таным социологиясы» деген бағ ыт пайда болды. Бұ нда ғ ылыми таным ә леуметтік ө нім ретінде қ арастырылды, идеалдар мен нормалар таным субьектісінің қ ызметінің тә сілі қ оғ амның дам жең гейімен, оның нақ ты тарихи болмысымен себепті байланыты екендігі айтылады.

Рационалдылық тың тарихилығ ын негіздеген Т. Кун «қ алыпты ғ ылым» ө зінің парадигмалары аясында шешілмейтін міндеттерге, мә селелерге кезіккенде ө зіне жаң а парадигмалар іздейді, ескі парадигмалар кү йреп, «жарылыс» болып, содлан тө ң керіс орнайды дейді.

Ғ ылыми тө ң керіс кезінде ғ ылыми рационалдылық та ауысады. Еуропалық даму осы рациьналдылық бойынша ө рбіді, адамды ө з бетінше ойлау мен шешім шығ аруғ а жетеледі. Рационалды ойлау субьектісі ө зінің ойына толық жауап беруге тиіс болды. Еуропалық рационалдылық тың кілті ғ ылым мен техника, индустриалды ө ркениет болды. Бірақ қ азіргі ғ аламдық мә селелердің барлығ ы осы рационалдылық тан туындады. Бұ дан рационалдылық мә селесін зерделеуге деген қ ызығ ушылық туды. Ғ ылым рационалдылық тың ү лгісі мен ө лшемі ретінде танылды.

Ғ ылым философтары бұ ғ ан ХХ ғ асырдың 60 жылдары мыныдай сын қ оя бастады: 1) ғ ылым рационалдылық тың бірден-бір ө лшемі бола алмайды; 2) ғ ылымның шынайы рационалдылық тың ө лшемі болуғ а ұ мтылуы «рациофашизмнің » бір тү рі (П. Фейерабенд). Ал Т. Кун, Тульмин, И. Лакатос ғ ылымның тарихи-ә діснамалық ү лгісін қ ұ руғ а ұ мтылды.

Рационалдылық тарихын қ арастырғ анда Кө не Ү нді, Қ ытай, Грек, Ирандағ ы рухани серпілістер кезең і ерекше оқ иғ а болды. Бұ н К. Ясперс (б. э. б. 800-б. э. б. 200 жж) «Белдеулік уақ ыт» деп атғ ан болатын.

Кө не Грекиядағ ы рационалдылық негізі Парменид іліміндегі ойғ а басымдылық беруден туындайды, ал Платон идеялар ә лемін туындатты. Э. Гуссерль «Антикалық философтар тек теориямен шұ ғ ылданды, таза ө мірлік мә селелерді оғ ан кесел келтіреді деп «елеусіз қ алдырды» деген болатын. Аристотель логиканың, поэтиканың, грамматиканың, риториканың ережелерін жасады.

Сонымен қ атар ойлау антика дә уірінде «қ ұ дай жанына ұ қ сап зерделеу» ретінде тү сінілді. Парменид ақ иқ ат ғ арыштық ақ ыл арқ ылы ашылады деп, адам ақ ылын қ ұ дайлық ақ ылдың проекциясына балады. Сондық тан білім адам ү шін ә рқ ашан игілік пен ізгілік деп тү сіндірілді. Олай босла, кө п білетін адам зұ лым бола алмайды деген тә різді қ ортындылар шығ арылды.

Одан кейін ақ ылдың негізгі қ ызметі ретінде мақ сат қ оюды баса кө рсетті. Егер тү рпкі мақ сат болмаса, адам ә рекеті шексіз, аяқ тамағ ан болар еді. Ал Киниктер мектебінің ө кілдері білім адамның адамгершілік қ асиеттерін арттырмайды деп бұ ндай идеяларғ а қ арсы шық ты.

20. Бірінші ғ ылыми тө ң керіс жә не рационалдылық тың қ алыптасуының ғ ылыми кезең і

2. Бірінші ғ ылыми тө ң керіс ХҮ ІІ ғ асырда болды. Оның нә тижесі Еуропадағ ы классикалық ғ ылымдадың пайда болуы, механика мен физиканың негізі қ алануы болды. Бұ л кезең де ғ ылыми деп аталатын рационалдылық пайда болды. Бұ дан Еуропалық ғ ылымда метафикадан бас тарту бағ ыты туды. Ғ ылым мен діни білім ерекшеленді, ә рқ айсысы ө здеріне сә йкес келетін дү ниеге кө зқ арас қ алыптастырды. Мысалы, И. Ньютон «Физика, метафизикадан қ орық » деген болатын.

Болмыс, Абсолют, Бірлік Қ ұ дай ретінде қ арастырылмады. Ұ лы ғ арыш бірден-бір шынайы ақ иқ ат ретінде, заттық ә лем тү рінде табиғ тқ а тең естірілді. Механика мен физика ә лемді тұ рақ ты элементтердің жиынтығ ы ретіде қ арастырды. Ә лемнің себепті-механикалық бейнесі қ ұ рылды.

Ақ ыл қ ұ дайлық ақ ыл болудан қ алып, ө зіне ғ ана арналып, жеке мә ртебеге ие болды. Ол ө зінің схемасын, қ ағ идаттарын, ережелереін ө зі жасап алды. Бү кілжалпылық, ө згеріссіздік, сезімсіздік білім қ ұ рылымы рационалдылық тың идеалына айналды. Мысалы, Б. Спиноза: «Ақ иқ ат жалпылауды, кү лмеуді, қ арғ амауды талап етеді, тү сінуді қ ажетсінеді» деген болатын.

Зерттеуше заттарды сырттан бақ ылады, зерттеу қ ұ ралдарынан тыс обьективтілікті қ ажет етті. Физика тек ә рекет етуші, материалдық себептермен ғ ана жұ мыс істеді, формальді мақ сатты себептерді метафизикағ а қ алдырды. Ғ ылыми ойлау экспериментте тексерілетін идеалды конструкцияларды ғ ана негізге ады. Шексіз табиғ ат қ олданбалы математика аясына енгізілді де, ақ иқ ат маематикамен тү сіндірілетіндей болуы тиіс болып шық ты.

Антика дә уірінде математика рухани-мистикалық сипата ие болса, оны Г. Галиллей тек есеп жү ргізудің ехникасы ретінде қ олданды. Математикалық ө лшемдерге сә йкес келген ө лшемдер ғ ана шындық қ а сә йкес деп атынды. Ғ ылым философиядан ажырап кетті де, тек зерттеуші техникағ а ғ ана арналды. Философияда қ андай-да бір сө з белгілі бір мағ ынаны білдірсе, ол нә рсенің ө зі де болуы тиіс деген қ ағ ида ү стемдік етті.

21. Екінші ғ ылыми тө ң керіс жә не рационалдылық типінің ө згеруі

3. Екінші ғ ылыми тө ң керіс ХҮ ІІІ ғ асырдың аяғ ы мен ХІХ ғ асырдың басында болды. Ә лемнің механикалық бейнесі ә мбебап, ортақ жалпы бола алмады. Сондық ан, биология, химия, геология т. б. ғ ылымдар пайда болды. Олар ө здерінің жаң а тә сілдерін ұ сынды, мысалы, биология, «Ө мір дегеніміз не? » деген сауал қ ойды. Бірақ физикадағ ы классикалық парадигмалар сақ талды жә не физиктерді рационалдылық тың класикалық типі қ анағ аттандыра алмаушылық басталды. Физика жаратылыстану ғ ылымдарының кө шбасшысына айналды.

22. Ү шінші жә не тө ртінші ғ ылыми тө ң керіс

Ү шінші ғ ылыми тө ң керіс ХІХ ғ асырдың аяғ ы мен ХХ ғ асырдың ортасын қ амтыды: классикалық емес жаратылыстануды туғ ызды. Тө ң керістік сипа барлық ғ ылымдарды қ амтыды: физикада – кванттық теория, биологияда – генетика, химияда – кванттық химия т. б. пайда болады, Яғ ни, микроә лем нысанағ а алынды. Табиғ ат сол кү йінде, таза қ алпында емес, прибордан обектінің қ алай кө рінетіндігі бойынша анық талды. Оны бастапқ ыда, «прибролық идеализм» деп атағ анмен, бірақ кейіннен орл бағ ыт мойындалды.

Прибролар арқ ылы табиғ атқ а «сұ рақ тар» қ ойыды, табиғ ат оғ ан «жауап беруі» тиіс еді. Микрообьектілерді тү сіндіру мен бейнелеу байқ ау қ ұ ралдарынсыз мү мкін емес болды.

Ақ иқ ат ғ алымның қ ызметіне байланыты болып шық ты. «Ғ алым табиғ атқ а сұ рақ қ ойып, оғ ан ө зі жауап берді». Ә рбір ғ ылым ө зінің ғ ана шынайылығ ын қ ұ рды жә не игерді: физика – физикалық шындық ты, химия – химиялық шындық ты т. б.

Зерттелетін обьектінің фотоғ а тү сірілгендей бір ғ ана теориясы болуы идеалының орнына, бір обьектінің ө зара ерекшеленетін бірнеше теориялары болуы тиіс болып шық ты. Зерттеушілер жаратылыстану білімдернің даму барысында алынғ ан табиғ т бейнесі мен теориялардың салыстырмалы ақ иқ аттығ ын мойындау қ ажеттігімен келіп тү йісті.

Тө ртінші ғ ылыми тө ң керіс ХХ ғ асырдың соң ғ ы ширегінде жү зеге асты. Постклассикалық емес рационалдылық типі қ алыптасты. Бұ рын тарихилық идеалды реконструкциялайтын – тарих, археология, тіл білімі сияқ ты ғ ылымдар басымдылық та болса, ол геология, биология салстында да жү ргізілсе, бұ л кезең де теориялық білімнің типі ретінде тарихилық космологияда, астрофизикада да жү зеге асты. Синергетикалық тұ рғ ы ү стемдік ете бастады.

Адамның ө зі қ атынасатын обьектілер зерттелді: ғ аламдық экология, гендік инженерия т. б. Бұ л ұ сақ жә не ірі обьектілеғ рді пайдалануды жә не компьютерсіз мү мкін емес жағ дайды туғ ызды.

Сонымен қ атар зерттеушіге тиым салынғ ан, апатты жағ дайларғ а (катастрофаларғ а) алып келетін обьектілер пайда болды. Космологиялық зерттеулер кү шейе тү сті. Бірақ оның пайда болғ ан кезінде де, жойылар сә тінде де зерттеуше бақ ылаушы болмайды жә не оны бақ ылау да мү мкін емес еді. Ә лем мен ғ арыш эволюциясы туралы зерттеулер антикалық обьектілерді елестетті. Мысалы, эфир, ә лемдік ақ ыл т. б. Бұ дан теория таза, экспериментке қ атыссыз болып шық ты да, білім обьектісіз тек ақ ылмен ғ ана алынды. А. Д. Линде космология бақ ыланбайтын обьектілерді зерттейтін ілім деп таныды.

23. Жаратылыстанулық ғ ылыми таным ерекшелігі.

Жаратылыстанудың философиялық мә селелері ө зекті бола бастағ аннан кейін мынадай екі сә тте бастан ө ткерді: 16-17 ғ асырлардағ ы жаратылстану ғ ылымдарыың пайда бола бастауы мен 19 ғ асырдың екінші жартысындағ ы ғ ылыми тө ң керіс кезінде. Себебеі, ол ө зінің ө ркендеу сә тінде философия мен діни канондардан ажырау керек болатын жә не ө зінің ерекшелігін негіздеуге тиіс еді. Ә лемді тану кө не философтардың немесе діни мә тіндердің ү лгілері бойынша емес, байқ ау, тә жірибе, эксперимент пен математикағ а сү йенуі қ ажет болды. Табиғ атты мә тіндермен емес, басқ а да тә сілдермен игеру қ ажеттігі тү йсінілді. Алғ ашқ ылардың бірі болып, табиғ аттыф математикасыз тү сіну мү мкін емес екендігін Галиллей ұ сынғ ан болатын.

Жаратылыстанудың теология мен философиядан айырмашылығ ы:

- Эмпирикалық негізделу, теориялар мен ұ ғ ымдарды тә жірибелік тү рде тексеру, олардыв айғ ақ тармен терістеу немесе бекіту;

- Практикалық пайдалылық қ а бағ дарланып, оқ иғ алардың жү ру бағ ытын болжау, адамның қ ажеттіліктерін қ анағ аттадыру мақ сатында табиғ и қ ұ былыстарды мең геру;

- Обьективтілікке сү йену, таным субьектісінен обьектіні ажырату, адам санасынан тыс заттардың шынайы қ атынасын ашу;

- Телеологиялық қ атынастардан гө рі каузальдік байланыстарды ашу;

- Ғ ылыми білімнің сынауғ а ашық болуы т. б.

17-19 ғ асырларда ғ ылымилық тың ө лшемі физика болғ ан болатын, 19 ғ асырлардан бастап, ә леуметік-гуманитарлық танымғ а (рух жө ніндегі ғ ылым) аяқ басты.

Неміс философы В. Дильтей табиғ ат жө ніндегі ғ ылым мен рух жө ніндегі ғ ылымның айырмашылығ ы оның зерттейтін пә ніне байланысты дейді: Рух жө ніндегі ғ ылым механикадағ ы сияқ ты оның элементтерін талдау жолымен білуге болмайтын ө мір тү сінігі жатыр. Сондық тан рух жө ніндегі ғ ылымда оның тұ тастығ ын танитын интуиция басты тә сіл болып табылады. Ал табиғ ат жө ніндегі ғ ылымда жалпыдағ ы жекені кө рсету болып табылатын тү сіндіру жатыр.

Баден мектебінің ө кілдері Вильгельм Виндельбанд пен Генрих Риккерт жаратылыстану ғ ылмдары мен гуманиатарлық ғ ылымдар арасындағ ы айырмашылық зерттеу пә ндерінде емес, олардың тә сілдерінде деп тү сіндірді. Жаратылыстану жеке қ ұ былыстарды тү сіндіру ү шін жалпы ұ ғ ымдар мен заң дарды бекітуге ұ мтылады. Бұ ндай ә дістерді номотетикалық деп атады, яғ ни, заң дарды орнататын. Немесе генерализациялайтын (жалпылайтын). Қ оғ амдық ғ ылымдар идиографиялық (ө зіндік ерекшелігі бар )деуге болатын тә сілге ұ мтылады.

Ә леуметтік-гуманитарлық таным зерттеушіден сезімдесуді, толқ ынысты, парапарлауды, оның тағ айындалуы мен мақ сатын тү сінуді қ алайды. Олар ө зін мә тін, ескерткіш, шығ арма, қ ұ рал, жест, ә леуметтік институт пен қ ұ рылымдар тү рінде кө рсетуі мү мкін.

Жаратылыстануда зерттеу пә ндері субьектіге қ арсы қ ойылып, обьект ретінде ұ сынылады. Оның ішкі дү ниесіне енуді зерттеуші қ алаймайды, оның ішкі жағ ынан емес, сырттан талдайды, рухсыз элементтерге бө лшектейді, экспериментальдік қ ұ ралдар арқ ылы ә сер етуге кезігеді, оғ ан азап шегу алып келетіндігіне алаң дамайды.

24. Салыстырмалық теориясы, кванттық механика

2. ХХ ғ асырдың бірінші жартысындағ ы ғ ылыми тө ң керістердегі басты жаң алық тар: салыстырмалылылық теориясы, кванттық механика, оғ ан сә йкес келетін космология. 1905 жылы А. Эйнштейннің ашқ ан салыстырмалық теориясы кең істік пен уақ ыттың салыстырмалы екендігін негіздеуге арналғ ан. Бұ л релятивичтік сипат алады, вакуумдағ ы жарық жылдамдығ ына жақ ын қ озғ алатын денелер туралы. 1915-1918 жылдары салыстармалық тың жалпы теориясын негіздеді. Ол екі постулаттан қ ұ ралады: 1. Салыстырмалық қ ағ идасы, тыныштық та тұ рғ ан оқ шау материалдық жү йеде жә не тү зу сызық бойынша бірқ алыпты қ озғ алыстағ ы кез-келген процесс бірдей ө теді. 2. Вакуумдағ ы жарық жылдамдығ ының тұ рақ тылығ ы, оның жарық кө зінің жылдамдығ ына тә уелді емес екендігі.

Ендеше, вакуумдағ ы жарық жылдамдығ ынан, кез-келген жылдамдық бойынша қ озғ алатын ә рекет аса алмайды; жарық жылдамдығ ына жақ ындығ ан дене қ озғ алысында уақ ыт ағ ымы баяулайды, массасы да осы жылдамдық тың кү шеюі бойынша артып отырады. Қ озғ алыстағ ы массивті дене ө зінің айналасындағ ы кең істік-уақ ытты қ исайтады. Бұ л ұ лғ айып бара жатырғ ан ә лем моделін жасаудың алғ ышартын анық тап берді. Обьектінің кең істік-уақ ыттық қ асиеті бақ ылаушының жағ дайына (орнына) байланысты болып шығ атындығ ын ашып берді, оқ иғ алардың ә лемдегі бір уақ ыттылығ ы абсолютті емес, бақ ылаушының жағ дайына байланысты салыстырмалы болып келеді.

Кванттық механика ұ сақ бө лшектердің қ озғ алыс заң дары мен суреттелуінің тә сілінің бекітілуі туралы теория. Бұ нда бө лшектер толқ ындық пен корпускулярлық қ асиеттерді алып жү руші жә не олар бірін бірі жоқ қ а шығ армайды, керісінше толық тырып отырады. Корпускулярлы-толқ ындық дуализм теориясы шық ты.

Космология ә лемді біртұ тас ретінде зерттейтін, астрономиялық бақ ылаулармен қ ол жетімді болатын ғ арыш туралы ілім. ХХ ғ асырдың 20 жылдарында галлактикадан тыс астрономия туып, ол мынадай кезең дерді бастан ө ткерді: уақ ыт пен кең істіктің қ исаятындығ ы мен кең істіктің тұ йық талуы мү мкін екендігі туралы тү сініктердің ұ сынылуы; А. А. Фридман (1922–1924) ұ сынғ ан қ исайғ ан кең істік тұ рақ ты емес, ол ол кең еюі немесе сығ ылуы тиіс, осығ ан сә йкес ғ аламның жасы (кең ею ү ұ зақ тығ ы шамаланды); кең ейіп бара жатырғ ан ғ алам бойынша денелер ә р тү рлі сатыда болады. Бұ дан бастапқ ы сатыдағ ы ұ лғ аюда ө те жоғ ары температурада жылу тарағ андығ ы кейіннен суығ андығ ы ұ сынылды. Суыну кезінде атом, протогаллактика, жұ лдыздар пайда болғ ан деген болжам негізделді.

Бұ дан ә лемнің бастапқ ы тығ ыз қ алпы (сингулярлық ) мен оғ ан қ айта оралу мү мкіндігі туралы мә селелер қ ойылды. Бұ л ғ арыш пен адамзаттың пайда болуы мен ө мір сү руі, аяқ талуы мен жалғ асуы, болашағ ы туралы философиялық мә селелерге ойысты.

25. Хаос мә селесінің философиялық қ ырлары

3. Ә лемнің шексіз кө птү рлілігі мен біртұ тастығ ына байланысты философия ө зінің ұ ғ ымдар мен категориялар жү йесі арқ ылы ә лем қ ұ рылымы мен жаратылу мә селелеріне бойлай енудің жалпы бағ дарларының концептуалдық мә ніне қ арай ұ мтылады. Соның бірі космогенез, яғ ни, философия тарихы бойынша қ арастырылатын космология (ғ арыш туралы ілім) оның даму эволюциясының ө н бойында тұ тас ұ сынылатын мә нді обьектіге де айналғ андығ ы бү гінгі кү нге дейін жалғ асын табуда.

Бұ л жерде біз зерделеп отырғ ан Бейболмыс мә селесінің Ештең е ретінде алмастырылғ ан нұ сқ асы бойынша космогенездің тү п бастамалық алғ ы проблемалары туындайды. Сондық тан басты алғ ышарт ретінде – ғ ылыми космогенездік хаос пен діни жаратылу актісіндегі Ештең е мә селелерін салыстыра бағ амдау – Бейболмыс проблемасының ғ ылыми-жаратылыстық жә не діни-сенімдік синкретизмдік бірлігін қ айтадан реконструкциялайды.

Ғ ылыми тұ рғ ыдан сарапталатын Хаостың алғ ы бастамалық қ ызметіне байланысты осы тұ стан космогенезге ортақ мә селе – теологиядағ ы жаратылу актісін негізге алатын креацонизмдегі Ештең енің алғ ы бастау болып табылатын жақ екендігі туралы аналогиялық конструкция алынады. Космогенездегі алғ ы бастауды біз орталық тү сінік ретінде қ арастырып, оның ғ ылыми жә не діни тұ рғ ыдан жарыспалы тү рде негізделетін тұ ғ ырнамаларын философиялық тұ рғ ыдан сараптау ә лемнің пайда болуы туралы екі парадигманы зерделеуді қ ажет етеді.

Теологиядағ ы Ештең е мен жаратылыстанудағ ы Хаос мә селесінің ортақ тү йткілдері бойынша адамзатты кө не дә уірлерден бастап толғ андыратын мынадай мә селелерді аналогиялық тү рде ұ сынуымызғ а болады:

	Ғ ылыми	Діни
	Ә лем қ алай пайда болғ ан	Ә лем қ алай жаралғ ан
	Тә ртіп хаостан қ алай пайда болғ ан	Ә лемнің кемелділігі қ алай іске асқ ан
	Ә лемде ү йлесімділік қ алай сақ талады	Ә лемдегі ү йлесімділіктің субьектісі бар ма
	Хаостан жаратылуды қ азіргі ғ ылымдар қ алай тү сіндіреді	Ештең еден жаратқ ан ә лем қ ұ рылымын ғ ылым қ алай байыптайды
	Хаостың жаратылушылық жә не қ уаттылығ ының мә ні неде	Ештең енің креативтілігі мен креационизмдегі ролі қ андай
	Хаостың кездейсоқ тығ ынан себептілік пен қ ажеттілік қ алай туындайды	Ештең енің алаң сыздығ ы мен тұ ң ғ иық бейтараптылығ ын Жаратушы қ алай іске асырады
	Хаостың қ азіргі ролі мен перспективасы	Ештең енің қ азіргі қ ызметі мен ә лемнің болашағ ы

Қ азіргі заманғ ы ғ ылыми-теориялық зерттеулерде хаосты – Бейберекетсіздік жә не таза бостық тү рінде қ арастыратын екі тү рлі парадигма бар. Біз бірінші нұ сқ аны негізге ала отырып, зерттеу обьектімізге қ атысты екінші модельді таң дап аламыз. Осығ ан байланысты оны материалдық жә не идеялдық тү рде қ арастыратын кө зқ арастар бойынша аналогиялық тү рде ә лдене мен Бейболмыс ретінде таразылауымызғ а болады.

Сондық тан Хаос туралы тү сініктің даму эволюциясын біз шарты тү рде мынадай кезең дерге бө ліп кө рсетуімізге болады: 1) мифологиялық хаос; 2) мифохаостың философиялық жә не алғ ы ғ ылыми дең гейі (б. э. б 5 - б. э. 1ғ ғ ); 3) хаостың креационизмдегі бостық сипаты (б. э. 1ғ -б. э. 10ғ ); 4) Хаостың ғ ылыми жаратылыстық негізделуі (ХІХ-ХХ ғ ғ ); 5) Хаостың қ азіргі заманғ ы жаратылыстану концепцияларындағ ы философиялық аспектісінің ұ сынылуы (ХХ-ХХІ ғ ғ. ).

⇐ Предыдущая 1 2 3 456 7 8 9 Следующая ⇒