Дыккаг хай 12 страница

Сæхмæн уазæджы ахуыдта кæртмæ æмæ уым беседкæйы баййæфтой бæркадджын фынг...

Хорз сбуц кодта Муссæйы Хъаныхъуаты Мухтар дæр. Йæ кæсгон æмбалы цæстмæ ма фынгыл кусарт дæр уыди, йæ бинойнаг æцæг ирон бæрæчет æрæвæрдта. Мухтар рахаста æвзистæй арæзт сыкъатæ.

— Абон нын, Муссæ, стыр бæрæгбон у, стыр. Адæймагыл йе ’гас царды мидæг æрмæст иунæг хатт æрцæуы ахæм бон. — Тынг цинхуыз уыди Мухтар æмæ афтæ зынди, цыма æппындæр ныхасæй нал бафсæддзæн. — Дæу кæй федтам, уымæй нæ зæрдæтæ сбуц сты. Дæ хорзæхæй, Муссæ, хистæрæн нын сбад æмæ ма нæ ирон сидтытæ фехъусæм.

— Ау æмæ уæ рох фесты? — хъазгæмхасæнты афарста Муссæ.

— Рох та — уанцон нæу, фæлæ хъуыддæгтыл куы свæййы адæймаг, уæд сидтытæ нæ, фæлæ йæм рæстмæ къæбæр бахæрыны бар дæр нал фæхауы, — тыхстхуызæй дзуапп радта Мухтар. — Мæнæ нæ кæсгон æфсымæр Æмзоримæ цы куысты сæрыл æрлæууыдыстæм, уый нæ бадомдта, цас цоппай дзы ис, цас!?

«Бæрæг у, домд кæй не стут, уый. Æвæццæгæн, дзæбæх пайдайыл фæхæст стут», — хæдзарыл йæ цæст хæсгæйæ йæхинымæр дзырдта Муссæ.

Дзæвгар фæбадтысты дзаг фынджы уæлхъус, æртæ лæджы. Мухтар цы нæ æрхъуыды кодта ирон æгъдæуттæй, ахæм нал баззад, хъæуа-нæхъæуайæ...

Æмзор банозтджынгомау æмæ уый дæр ныллæууыди Муссæйы йæ хæдзармæ ахоныныл. Уый йын зæрдиагæй фæарфæтæ кодта, фæлæ цæуын нæ бакуымдта. «Хорз сарæзтой сæ цард нæ адæм. Ау, уæдæ-иу афтæ цæмæн дзырдтой: цагъды фесты, сыдæй мæлынц, турк сын æвзæр сты? Кæд барæй ахæм ныхас чындæуыд — уадз æмæ уырысы æфсæдтимæ кæрæдзийы цæгъдой, зæгъгæ? Æви магусайæ цæлуарзаг чи у, уыдонмæ гæсгæ ахæм ныхæстæ цыди? Æмæ ахæм дзурджытæ æдзухдæр уыдзæн, адæм иухуызон никуы уыдзысты, цыфæнды куы фæуа, уæддæр. Ау, Хъаныхъуатæм дзы ахæм цард кæм æрхаудта, уым Куындыхатæ сæ дæле куыд æрлæудзысты?»

Куындыхаты Муссæйы бауырныдта йæ рæстдзинад æмæ йæ фæнд сæххæст кæнынмæ бавнæлдта, дарддæр æнхъæлмæ кæсын ницуал у, зæгъгæ.

«Цы хъуыддаг райдыдтон, уый раст у, хуыцауы раз дæр æмæ дзыллæты раз дæр мæ цæсгом сыгъдæг уыдзæни, паддзахы фервæзын кæндзынæн уæлдай хæст, ног тугкалдæй, хæххон адæмы бахиздзынæн бынсæфтæй, ам сæ алчи йæ амонд ссардзæн», — уыдæттæ бауырныдтой Муссæйы.

Æмæ æрмæст уый фæстæ срæвдз йæ фæнд Турчы фæсарæйнаг хъуыддæгты Министр Али-пашайы резиденцимæ фæцæуынмæ.

Аходæнафон Муссæ ахызти доны сæрты Эминенюмæ. Сахары ацы хаймæ иннæты хуызæнæй ницы уыди. Фыдæлтыккон хæдзæрттæ, рæсугъд мæзджыттæ се ’рттиваг цъуппытимæ, фантантæ... Адæймаджы цæстæнгас сæхимæ здæхтой. Кæд йæхи уæзданхуыз дарыныл архайдта, уæддæр та-иу Муссæ нал фæлæууыд æмæ йæ алыварсы диссæгтæм цымыдисæй касти. Бынтон æнахуыр æм фæкаст егъау мæзджыт Айя-София. Уымæн йæ цъуппытæ уыдысты, науы кæттæгтæ дымгæмæ куыд ныттынг вæййынц, афтæ, цыма уайтагъд атæхдзæн, йæ къабæзтæ дардыл айсгæйæ.

Евла-ламазы фæстæ Муссæ уыди Фæсарæйнаг хъуыддæгты министры резиденцийы. Йе ’рбацыды хабар къæнцылары зыдтой, æмæ куыддæр йæхи бацамыдта, афтæ йын туркаг йæ сæрæй акуывта æмæ дуæрттæй иуы аууон фæци.

Муссæ дзæвгар фенхъæлмæ каст æмæ æрæнкъард. Стæй уыцы лæг куы фæзынд, уæд йе уæнгтыл схæцыд.

— Министры нæма æвдæлы... Стæй йæ нæ равдæлдзæн... Фæлæ сымахмæ чысыл фæстæдæр фæсиддзæн, — загъта лæг æмæ йе стъолы уæлхъус цыдæртæ архайыныл фæци.

Муссæ рудзынджы раз бадти æмæ æнæфезмæлгæ иу ранмæ касти. Цас рæстæг рацыдаид, хуыцау йæ зонæг, уалынмæ йæм фæдзырдтой.

Али-паша — рæсугъд, урсхил лæг — Муссæйы къух райста рæвдаугæ. Министр зыдта, Куындыхаты Муссæ чи у, уый, йæ кой йын иу æмæ дыууæ хатты нæ фехъуыста.

— Мæнæн тынг æхсызгон у, ме ’мдингæнæг хъæбатыр инæларæн йæ къух райсын, — райдыдта Али-паша. — Фæлæ хатыр курын, паддзахады хъуыддæгтæ, зæрдæ цы фæзæгъы, уымæн арæх цæлхдур вæййынц. Абон нæ стыр ахсджиаг ныхас ис, — æмæ иуварсырдæм ацамыдта.

Муссæ сæм акаст: æцæгдæр министры уаты ма ноджыдæр æртæ æнæзонгæ лæджы уыди, сæ уæлæ европæйаг сау дзаумæттæ. Уыдон куы федтой Муссæйы, уæд ын акувæгау кодтой.

— Хатыр æз курын, дæ бæрзонддзинад, æрбацæуæг æз дæн, мæ ных æз æрбахастон, — уæздан дзуапп радта Муссæ.

— Де ’рбацыд мæнæн æхсызгон у æмæ мын уый хыгъдмæ зын у, демæ аныхасæн мын амал кæй нæй, уый. Курын дæ, æмæ хуыцаубоны ацафон дæхицæн сзын кæн. Æнхъæлмæ дæм кæсдзынæн.

— Хуыцаубоны... — йæ дзыхæй схауд Муссæйæн.

— О, хуыцаубоны. Табуафси. — Али-паша Муссæйы къух райста æмæ уайтагъд иннæтимæ ныхасыл фæци.

«Æвзæр адæймаджы каст нæ кæны. Уæздан лæг у Али-паша. Уæвгæ цы бынат ахсы, уый дзы ахæм аразы, — уырныдта Муссæйы...

***

Хуыцаубоны Али-пашайы баййæфта иунæгæй. Фæлтæрдджын æмæ зондджын Муссæ бамбæрста, министр æм æнхъæлмæ кæй касти, уый. Кæрæдзийæн саламтæ куы радтой æмæ уæздан фæрстытæ куы фесты, уæд Муссæ загъта:

— Йæ бæрзонддзинад хорз зоны, Кавказы хæххон адæмтæ уырысы æфсæдты ныхмæ æртиссæдз азæй фылдæр кæй фæхæцыдысты, уый. Бирæ туг ныккалдис дыууæрдыгæй дæр æмæ ныр хæххонтæ састы бынаты баззадысты, фæуæлахиз уæвæджы домæнтæ райстой. Хæсты фæстæ, куыд вæййы, афтæ.

Муссæ банхъæлмæ каст, Али-паша исты зæгъид æви нæ, зæгъгæ. Фæлæ уый нæ фезмæлыди. Æмæ уæд йæ ныхас дарддæр уыди:

— Цалынмæ хæст цыд, уæдмæ азæй-азмæ хæххонтæ пысылмон диныл иузæрдиондæр кодтой æмæ куыдфæстæмæ сæ тохы сæйраг нысан дæр дины сæрыл тох сси. Ныр сæ бон хæцын куы нал у, дин та сын иунæг зæрдæнцой кæй у, уымæ гæсгæ сæ нæ фæнды уырысимæ иумæ цæрын. Се ’ппæт дæр бæллынц се ’мдингæнæг адæмимæ цытджын солтаны базыры бын æрцæрынмæ...

— Нæ цытджын солтан рæстмæдингæнæг адæмы ирвæзынгæнæг у. Æрмæст уый бон у пысылмон дин бахъахъхъæнын, пысылмæтты фервæзын кæнын, — зæрдиагхуызæй загъта Али-паша.

Муссæ разыдзинад равдыста æмæ йæ ныхас фæци:

— Ныртæккæ дæр бирæтæ цæттæ сты уæ бæстыл æрлæууынмæ, сæхицæн дæр æмæ сæ цотæн дæр Турчы пысылмæтты зæхх райгуырæн Кавказы зæххæй адджындæр сси.

Али-паша комкоммæ ныхасæй йæхи афæлывта.

— Мæ бон цы бауа, уымæй æз не ’мдингæнæг адæмæн баххуыс кæнынæй мæхиуыл ницæмæй бацауæрддзынæн. Уырны мæ, тагъд рæстæг дын йæ рухс цæсгомы номæй дзуапп кæй ратдзынæн, уый...

Уыцы ныхасы фæстæ ма Муссæ дзуапмæ мæйæ фылдæр фенхъæлмæ каст. Райста йæ, Али-пашайы къæнцылары æппæты фыццаг цы лæгыл сæмбæлд, уымæй: Турчы солтан разы у — Кавказы пысылмæттæ йæ зæххыл æрцæрæнт.

Минæвар уыди хъæлдзæг. Уайтагъддæр писмо ныффыста Лорис-Меликовмæ æмæ цалдæр боны фæстæ науы ацыд Одессæмæ. Уым æм æнхъæлмæ кастысты йæ бинонтæ, уырдæм æрбалидзынмæ цæттæ уæвгæйæ. Туркæй дзуапп куы райста, уæдæй фæстæмæ Муссæйы сæры баззад æрмæстдæр иу хъуыды: Стамбулы йæ цард куыд сараздзæн?

Алыстанджымæ Хасаны бонырдæгæй фылдæр бахæццæ уæвынмæ нал хъуыд, афтæ йыл амбæлд хъазахъхъаг пост фондзæй. Æнхъæл уыди, æмæ йæ ницы бахъыгдардзысты, гъе уымæн йæхицæн æнцад-æнцойæ цыди, иу æмæ дыууæ хатты нæ сæмбæлди хъазахъхъæгтыл. Фæлæ сæм куы бахæццæ, уæд уыдон йæ фæйнæфæрсты фесты æмæ йын дзы иу йæ бæхты рохтæ рацахста.

— Чи дæ ды? — фæхъæр кодта сæ иу.

— Æз?.. — фæдис кодта Хасан. — Æз — бæлццон, цæуын уазæгуаты.

Хъазахъхъаг йе ’мбæлттæм аздæхт.

— Нæ йæм хъусут — уазæгуаты цæуы! Дæ каистæм лауызтæ хæрынмæ цæуыс?

— Мæнæн каистæ нæй. — Хасан бамбæрста, хорз адæмы ахасты кæй нæ фæци, уый. — Куы никæй хъыгдарын, мæ фæндагыл мæ цæуылнæ уадзут?

Хъазахъхъæгтæ ныххудтысты. Йе ’мбуар чи бацыд, уый йын йæ топмæ бавнæлдта:

— Ай та дын цы у, кæд никæй хъыгдарыс, уæд? Æви дзы цъиутæ тæрсын кæныс?!

Хасан ницыма сдзурын бафæрæзта, афтæ йын топп йе ’ккойæ арæмыгътой, стæй йын хъазахъхъæгтæй иу йæ бæхыл ехсæй ралæууыд æмæ йæ уый дæр фæндагыл ахаста. Дзæвгар сæ куы адард, бæх ын æрмæст уæд бакуымдта бауромын — нал æмæ йæм нал арæхсти, йæ къухтæ сæ зыр-зырæй нал æнцадысты. Бæх куы ’рлæууыд, уæд ма фæстæмæ бæргæ фæкаст, фæлæ никæйуал федта. Æвиппайды йе уæнгтæ æрызгъæлдысты, йæ сур хид акалди.

Иу заман Хасан йе ’муд æрцыд æмæ федта: йæ бæх кæрдæгыл æнцад йæхицæн хизы. Хасан ын йæ барц æрсæрфта. «Цæмæй зоныс ды, хайуан, адæймаг кæй ницы у, уый? Къæцæл доны куы баппарай æмæ йæ уый куыд хæсса, афтæ йæ змæст царды уылæнтæ ратон-батон кæнынц æмæ йæм фæкæсæг нæй. Æмæ уæдæ хъуамæ цы сараза? — дзырдта Хасан. Бæх йæ хизыны хъуыддаг кодта æмæ йын цыма дзуапп кæй нæ дæтты, уый йын фæхъыг, уыйау та ныхъхъæр ласта: — Йæ бон куынæуал уа, уæд та?!»

Хасан бæх хъазахъхъы ’рдæм фездæхта æмæ йæ фесхуыста, фæлæ йæ æваст фæурæдта. «Кæдæм? Æмæ сын æнæхæцæнгарзæй фондз лæгæй цы мæ бон бауыдзæн?» — йæхинымæр загъта Хасан æмæ фæстæмæ Алистанджымæ араст и.

Хур арвыл ныгуылæнырдæм фæкъул. Йæ тынтæ тугæй сахорæгау схъулон кодтой бæстæ æмæ дзы Хасаны цæстытæ рыстысты, кæсын сæ нæ фæрæзта. Æрмæстдæр сæ йæ къухты уырзтæй банкъардта, уымæл кæй сты, уый...

***

Хасан Алыстанджымæ бахæццæ изæрмилты. Куыддæр уынджы фæзылд, афтæ федта йæ зонгæ хæдзар — хохаг тъæпæнсæр къæсс, йæ размæ — къæдзæхдурæй сис, кауын дуар кæртмæ азæбул, афтæмæй. Уым царди Азджиаты Уази, Хасанæн йæ фыд Хъазмæхæмæты кæнгæ æфсымæр.

Цалдæр хатты уыди Хасан цæцæйнæгтæм æмæ-иу æдзухдæр йæ зæрдæ фырцинæй скафыд дуармæ æрлæугæйæ. Хорз адæймаг уыд Уази, бирæ йæ уарзта. Хорз адæймаг уыд йæ бинойнаг Рæузæт дæр, бæрзондгомау, нарæгастæу æмæ гуырвидауц, йæ дæргъæццон урсцъар цæсгомыл дзæбæх фидыдтой йæ зына-нæзына гуыбыргомау фындз æмæ чысыл дзых пухгомау сырх былтимæ, ноджы рæсугъддæр та фидыдтой йæ æрвхуыз æнцад цæстытæ. Æнувыд сын уыд Хасан сæ цыппар фыртыл дæр, æдзух сын-иу йемæ исты лæвæрттæ æрбаласта. Ныр сæм фыццаг хатт цыдис афтидæй.

Ацы хатт куыдфæндыхуызæй рахызти Хасан йæ бæхæй Уазиты раз æмæ сæргуыбырæй бараст и кæртыдуармæ. Куыдз срæйдта, æнахуыр адæймаджы фенгæйæ. Уынæрмæ рауади Уазийы хистæр фырт, фынддæсаздзыд лæппу Сабтука. Цыппар азы нæ федта Хасан лæппуйы, ныр слæг ис, æрмæст Уазийы цæрмыстыгъд кæй бакодта, уымæй ма йæ базыдта.

Сабтука уазæджы нæ базыдта. Хасанæн цыдæр йæ зæрдæ фæрæхуыста.

— Де ’зæр хорз, мæ лымæн лæггаг!

— Æгас цу, уазæг! — уæздан салам радта Сабтука.

— Уази уæхимæ ис?

Лæппу Хасаны раз æрлæууыд.

— Йæ хæдзар ам ис.

— Æз Хасан дæн.

Лæппуйы цæсгомыл цинæнгас фæзынд.

— Æгас цу, Хасан. Нæ фыд дæ кой арæх фæкæны. Мидæмæ, — æмæ Сабтука кау иуварс акодта.

Хасан куыддæр кæртмæ бахызт, афтæ йын Сабтука йæ бæх айста æмæ йæ аласта. Уæдмæ хæдзарæй рауади сылгоймаг. Хасан æй базыдта — уый уыди Рæузæт.

— Де ’зæр хорз! Ахæм уазæгмæ не ’нхъæлмæ кастаиккат.

— Хасан!..

Сылгоймаджы хъæлæсы уагæй зын раиртасæн уыди, тæрсгæ фæкодта æви дис. Хасаны зæрдæ та цыдæр фæрæхуыста.

— Кæцæй фæзындтæ, Хасан? — мидбылты бахудти Рæузæт. — Мах дын дард æнхъæл куы уыдыстæм. Уæ, дæ цæрæнбон бирæ уа, нæ дæ ферох стæм.

Уæд Хасан дæр бахудт: хуыцауæй разы, адонæн йæ фенд æхсызгон у.

Уалынмæ кæцæйдæр фæзынд Уази дæр. Уый Хасаны хабар нæма зыдта, фыццагдæр сæмбæлд Рæузæтыл.

— Æнахуыр уазæг нæм.

— Чи у? — дисгæнгæйæ афарста Уази.

— Хæрзæггурæггаг мын цы ратдзынæ?!

— Цы дарийæ мæ нал уагътай, уый. Æцæг мын уазæджы фенд æхсызгон куы уа, уæд.

Рæузæты цæсгомы уыди цинхуыз.

— Фырдисæй дыл-иу мацы æрцæуæд.

«Афтæ æхсызгон мын кæй фенд уыдзæн?» — ахъуыды кодта лæг, фæлæ ахæмæй йæ зæрдыл ничи æрлæууыд æмæ хæдзармæ куы бахызти, уæд, уазæгмæ фæкæсгæйæ цасдæр хæлиудзыхæй аззад, стæй Хасан куы сыстад æмæ йæм куы ракъахдзæф кодта, уæд ыл йæхи баппæрста æмæ йæ йæ хъæбысæй нал уагъта.

— Уæдæ дын æз Турчы паша суæвын æнхъæл куы уыдтæн! Мæхицæн дæ зæрдæтæ куы æвæрдтон — уырдæм, зæгъын, куы ацæуон, уæд мын дзы хион адæймаг уыдзæн, — дзырдта Уази...

***

«Ме ’фсымæр», зæгъгæ, Уази Хасаны йæ номæй дæр нал хуыдта, йæ зæрдæ спарахат. Уази акодта кусарт. Бирæ фæбадтысты иумæ, раздæры цæрджыты фæмысыдысты.

— Хистæртæ дæр дзæгъæлы нæ фæмысынц ивгъуыд бонтæ, — бахудт Уази. Стæй æрсагъæсхуыз. — Æви цард æцæг афтæ у æмæ æдзухдæр йæ бонты фыддæрмæ цæуы æмæ йын бауромæн нæй?!.

Уымæн йæ дыккаг бон Уази Хасанæн загъта:

— Раст бакодтай, де ’фсымæры хæдзар кæй бацагуырдтай, уымæй. Æз мæ ардхорд нæ ферох кодтон, кæмдæриддæр уат, æз дæр уæ фарсмæ уыдзынæн. Ныр иумæ афæндараст уыдзыстæм, замманайы æмбал нын хуыцау æрхаста æмæ æрхаста. Бирæ дæ нæ банхъæлмæ кæсын кæндзыстæм, ныронг дæр дзæгъæлы ныффæстиæттæ стæм.

Хасан уыцы ныхæстæй куыддæр фæуыргъуыйау. Стæй уæддæр сфæрæзта дзурын:

— Кæд мæм æфсымæры зæрдæ дарыс, уæд дæ ардхæрдыл дæ къух сис, хуыцау дæр дын æй мах хуызæн бахатыр кæндзæн. Кæй тыххæй йæ баххæст кæнай, уыдон ма мæрдты ноджыдæр иу мард кæндзысты, зындоны сæ тæригъæдтæ фыст никуы фæуыдзысты.

— Тобæ, цæмæн афтæ загътай, Хасан? Ау, ды мах кæнынмæ не ’рбацыдтæ? Туркмæ...

Хасан тыхсын райдыдта:

— Æз ме ’фсымæртæм æрбацыдтæн... Мæ сæр ма цы фæкæнон?.. Æрмæст Туркмæ хонынмæ нæ, хуыцау уæ бахизæд уымæй... Уыцы хъаймæт уыл ма ’рцæуæд.

Æмæ Хасан сæрæй бынмæ радзырдта сæ балцы хабæрттæ, сæ туркаг цæрдтытæ.

— Уыйас фыдбылызтæ адæймаджы зæрдæ знагæн куы бафæндид, уæддæр сæ æрхъуыды нæ бафæраздзæн. Уымы уæлæуыл цард аргъауы зындонæй фыддæр у, адæймаг æй нæ зоны, цæй тыххæй æвзары уыйас хъиамæттæ, уый.

Уази йæ уазæгмæ лæмбынæг хъуыста. Куы-иу йе ’рфгуытæ фæтар сты, куы та-иу фырдисæй йæ цæсгом дæргъæццон аивæзти. Риуы дæр-иу зæрдæйы куы цыдæр сæлхъывта, куы та-иу йæ бæттæнтæ рацæйтыдта. Хасан уыцы удуæлдайæ йæ ныхас куы фæци, уæд Уази сæргуыбырæй бирæ фæбадти. Стæй арф ныуулæфыд æмæ Хасанæн загъта:

— Махмæ дæр уæ хабæрттæ хæццæ кодтой æмæ йæ хъус лидзынмæ уыйас ничиуал дардта. Фæлæ та ныр хъуыддаг сног ис, ног ныхæстæ нæм хæссынц — нæ фервæзæн бæстæ, дам, æрмæст Турк у.

— Нæ зонын, уый куыд ирвæзынгæнæн бæстæ у, адæймаг дзы куы ницæуыл нымад цæуы, уæд. Чидæр барæй ардауы, адæмæн фыдбылыз аразы, — фæстагмæ смæсты Хасан.

Уази уый размæ гуызавæтæ кодта, фæлæ ныр лæппуйы цæстытæ куы федта, куыд дзырдта, уымæ куы байхъуыста, уæд уый ныхæстыл дæр баууæндыди.

— Ныхасгæнæг æмæ ардауæг дæу æмæ мæн хуызæттæ не сты. Ахæм дзурæг Осмæнты цытджын Садуллæ у. Иууылдæр ыл æууæндынц, махыл, дам, тыхсы, йæхæдæг ницы хъуаг у, уырыс дæр æй уарзынц. Дзурæг у Куындыхаты Муссæйы æфсымæр Афæхъо дæр. Ау, йæ хистæр ын йæ зонд не ’мбардзæн? Æмæ алкæй зæрдæ дæр катайы бахауди — ахæм номджын лæгтæ адæмы куыд рæдийын кæндзысты? Ноджы Садуллæ йæхи Туркмæ алидзынмæ цæттæйæ дары.

— Уыдонæн сæ бон у, æмæ лидзæнт, фæлæ йæхи фæллойæ чи цæры, уымæн йæ фыдæлты бæстæй фæцух уæвæн нæй. Куы дзы фæцух уа, уæд уæлхъæдæй бахус уыдзæн, — фидарæй дзырдта Хасан.

— Уæдæ нын ам дæр цæрæн бæстæ нал у, Хасан, — мæстджынæй райдыдта Уази. — Нæхæдæг æмæ нæ цот дæр салдæттæ суыдзысты, не ’хсæн хъазахъхъ æрцæрдзысты, ноджы, дам, хуыздæр зæххытæ уыдон бацахсдзысты, мах та змис рæттæм атæрдзысты, иу къудзи дæр кæм нæ зайы. Стæй ныл знæгтæ куы æртыхсой, уæд нæ бынтондæр ныххурх кæндзысты.

Хасан йæ фысымæн радзырдта, фæндагыл ыл хъазахъхъ куыд бамбæлдысты, уый.

— Ахæм цъаммартæ дæр дзы ис, — раст сырдты хуызæн. Æмæ уый æрмæст уырысмæ афтæ нæу, — Уази ахъуыды кодта. — Сымах куы алыгъдыстут, уымæн йæ дыккаг аз мæ тудджынтæ нæ сыхаг хъæуы сæхи хуызæн сæлхæртимæ сæмвæнд сты æмæ иу æхсæв уырысмæ бабырстой. Ноджы цы бакодтой: цæмæй иннæ цæцæйнæгтæ дæр сæ фарс фæуой, уый тыххæй хъæуыл цалдæр раны арт бандзæрстой, мæнæ та нæ джауыртæ судзынц, зæгъгæ. Фæлæ уырыс уайтагъд арт ахуыссын кодтой æмæ змæнтджыты ныддæрæн кодтой. Мæ дыууæ туджджыны дæр уым фæмард сты... Уырыс мын мæ туг райстой. Цы ма бакодтаин, Муцайы размæ, зæгъын, цы цæсгомæй бацæудзынæн æмæ сын райдыдтон агурын се ’рвадæлтæй искæй. Къабазджын нæ разындысты, чидæртæ ма сæм уыд æмæ, дам, уый размæ Туркмæ алыгъдысты...

— Ацы бæллæхтимæ ма туг исын дæр... — Хасан ахæм хъуыддæгтæн ницуал æмбæрста.

— Нæ сæ ныууагътаин ацы дунейыл æмæ мæ ныр дæр нæ аирвæздзысты — уæддæр мæ Туркмæ хъæуы. Æмæ дын раст куы зæгъон, Хасан, уæд мæм кæсгæ дæр афтæ фæкодта, цыма мæнмæ раздæхтæ.

Хасан фестъæлфыд:

— Уыцы зонд мæм куы разындаид, уæд мæхи æвыдæй нæ ныууагътаин, уый тыххæй æмæ мын уый æррайы нысан уыдаид.

Уази йæ сæр батылдта.

— Уæдæ ам дæр куыд цардæуыдзæн? Иуæй нæ азмæлæнтæ нæ бар нал уыдзысты — иууылдæр æй дзурынц, иннæмæй... мæ туг. Кæмæй йæ райсдзынæн ам?! Æмæ мæхи мæлын нæ хъæуы, мæлын?..

Бирæ фæбадтысты æдзæмæй. Уази-иу арæх йæ цæст Хасаныл ахаста, стæй йæ бынатæй сыстади:

— Адæм — цæцæнæй, уырысæй — иухуызон не сты, сæ фылдæр сахуыр сты кæрæдзимæ топпыкæсæнæй кæсыныл æмæ дзы кæд уый сæр ницæмæн фæхъæуы, уæддæр та хæцæнгæрзтæм бавналынц. Алчидæр йæхицæн æфсон ары æмæ афтæ кæрæдзийы туг калдзыстæм...

Сæ ныхас бирæ нæ ахаста. Иудзæвгар та æнæдзургæ уыдысты, стæй Хасан йæ хъуыдытæ хъæрæй загъта:

— Уæдæ ма уæд цы бачындæуа? Размæ цæуай æмæ — сæфт, фæстæмæ цæуай — дыууæ сæфты. Цы фæуой раст адæм та, кæдæм ма фæхæссой сæ сагъæссаг сæртæ, кæм бафснайой сæхи?

— Шамил нал ис, — цыма бирæ адæмæн дзырдта, уыйау загъта Уази, — фæлæ газават баззад, дзыллæ стыр хуыцауы фарс сты, уый сæ бынтон сæфын нæ бауадздзæн. Йæ тæрхон ын чи зоны, ахæм дæсны адæм фæзынди.

— Æмæ та цавæр ног тæрхон у?

— Ахæм тæрхон, æмæ хуыцауы фæндæй адæм хъуамæ æфсымæртау кæрæдзийæн æххуыс кæной, кæрæдзийæ мацы давой æмæ исой, тугисыны зонд сæм ма уа, адæймаг хъуамæ хиуыл хæцын фæраза æмæ алы æнæгъдау митæ ма кæна. Нал уыдзæн уæд загъд æмæ хъæлæба, хæрамдзинад. Кавказæгтæ хъуамæ сæхæдæг уæгъдибарæй цæрой, уырыс дæр сæ нæ хъæуынц æмæ турк дæр...

Хасан йемæ не сразы:

— Ныртæккæ, æвæццæгæн, афтæ цæрæн нал ис, æгæр æддæг-мидæг ауадысты æмæ нæ иу иннæмæн ницуал ныббардзæн.

⇐ Предыдущая 33 34 35 36 373839 40 41 42 Следующая ⇒