Мұхит суының динамикасы, толқындар, ағыстар су толысулар.

Дәріс-7.

Мұхит суының динамикасы, толқындар, ағыстар су толысулар.

Мұхит деген сөз(грекше -okeanos)”жер бетін қоршаған өзен” дегенді білдіреді.Дүние жүзілік мұхит деген терминді 1917 жылы орыс океанологы Ю.М.Шокальский сынысымен негізделді. Дүние жүзілік мұхит-жердің бірыңѓай су қабығы материктермен араладарды қоршап тұратын қабық. Жер бетінің ауданы –510 млн.км²болса,осы көрсеткіштің – 361 млн .км²-ін су алып жатыр.Дүние жүзілік мұхиттың көлемі-1 370 000 000 км³ (гидросфера көлемінің 94 %) Оратша тереңдігі 4000 м болѓанда мұхит жер бетінің ¾ бөлігін алады. Дүние жүзілік мұхиттың құрамдас бөліктері:теңіздер, шығанақтар, бұғаздар, жатады. Теңіздер дегеніміз - көршілес бөліктеріден физикалық және химиялық қасиеттерінің ерекшеліктерімен (температурасы, тұздылығы және т.б.), ағыстары жєне толысуларының сипаттарымен ерекшеленетін мұхиттың азды-көпті оќшауланѓан бµлігі.”Жаѓалауы жоќ теңіз” деген атқа ие болған теңіз Саргасс теңізі. Ең ірі теңіз 5726 мың км.²-Филиппин теңізі.
Шығанақтар - жағаларының конфигурациясының арқасында бөлініп жатқан,бірақ көршілес су кеңістігінен біршама аз ерекшеленетін Мұхиттың бөлігі.Ең көлемі жағынан 2119 км. .²ірі шығанақ ең терең 4519 м – Бенгал шығанағы болып табылады. Кейбір тарихи пікірлерге байланысты теңіздерді шығанақ деп немесе шығанақтарды теңіз деп атап кеткен. Мысалы: Бенгал шығанағы – Аравия теңізі, Мексика шығанағын - Кариб теңізі, Парсы шығанағы-Қызыл теңіз деп атап кеткен.

Табиғи судың аса маңызды қасиеттері.
Су сутегімен оттегінің қарапайым қоспасынан пайда болады.Жер беті жағдайында тек су ғана 3 күйде кездеседі.Сондықтан ол Жер бетіндегі географиялық қабықтарының барлығында кездеседі.Жылу қабылдағышы.Су-Жер бетіндегі ең жылы денелердің бірі болып табылып,жазда мұхиттардың, өзендердің, көлдердің беткі қабаттары Күннің сәулелерін өзіне жұтып,қыста сол жылуды өзінен шығарыпТабиғатта су 3 күйде кездеседі:қатты,газ,сұйық жєне саған байланысты географиялық қабықтың барлығында кездеседі немесе өзінің әсерін тигізеді.Табиғи судың маңызды қасиеттерінің бірі-оның бір күйден екінші күйге ауысуы.Судың сұйық немесе қатты күйінен буға айналуы жєне керісінше будан сұйық күйге өтуі су немесе мұз бетіндегі бу қысымының белгілі бір дәрежесінде мүмкін және ол температураға байланысты болады.Таза су қалыпты қысым жағдайларында 100⁰ С –та қайнайды, 0⁰ –та қатаяды.Судың тағы бір ерекше қаситеттерінің бірі-ол судың әрдайым қоспалармен кездесуінде.Мысалы: су әрдайым түрлі тұзды болып келуінде.Судың тұздылығы %_0-промиллмен белгіленеді.Судың келесі қасиеті-судың жылу өткізгіштігімен жылу сиымдылығында болып табылады.Су қоймаларын қыздырғанда араластыру бастр роль атқарады.Мұз бадан да гөрі аз жылу өткізгіштікке ие бола отырып,суды суынудан жақсы сақтайды.Судың тағы бір ерекшелігі оның молекулаларлық құрылысымен олардың өзара орна ласу ерекшеліктерінде болып табылады.1 см ³ сұйық суда 0⁰С температурада 3,35·10²² молекула болады.

Гидросфера көлемі. Жер бетінің ауданы – 510 млн.км²болса,осы көрсеткіштің – 361 млн .км²-ін су алып жатыр немесе 71% бөлігін әлемдік мұхит алып жатыр.Құрылықтың көлемі-149 млн.км².Гидросфераның жалпы көлемі 1454·327 200 км³.Үздік-создық болғанымен біртұтас су қабыршағынан төмендегідей сулар бөлінеді.Дүние жүзілік мұхит суы-1370 00 0000 км³,жер асты суы –60000 000 км³,топырақ ылғалы-82 000 км³,құрылық бетіндегі сулар:мұздықтар-24 000 000 км³ ,көлдер-230 000 км³,өзендер-1200 км³ және атмосферадағы су 14 000 км³ .Осы сулардың барлығы судың бір күйінен екінші күйге тез ауыса алатын қабілетімен ерекшеленеді.

Экваторлық белдеу климаттары.Субэкваторлық белдеу климаттары.
Климат дегеніміз- атмосфераның күйі,бірақ белгілі бір кеңістікке немесе түгелдей алғанда Жерге тән күйі.Ауа райының комплексті типтерінің көмегімен ауа райының көп жылдық режимі-климат деп. сипаттаймыз.”Климат”атмосфераның орташа күйі ретінде анықталады да, тиісінше ,ауа рай көп жылдық бақылаулар негізінде шығарылған(орташа температуралар,жауын-шашынның орташа мөлшері т.б.) метеорологиялық элементтердің орташа мәнімен сипатталады.Орташа көпжылдық шамалар климат көрсеткіштері болып саналады.Климат құраушы факторлар-атмосфераның төселме бет пен өзара күрделі әрекеттесуінуң нәтижесінде климат қалыптасады.Климаттың қалыптасуындағы бастр рөл Күн радиациясына-барлық атмосфералық процес тер энергиясының көзіне тиесілі.Климатты классификациялауда Б.П.Алисовтың орны зор болып табылады. Өйктені ол географиялық қабықтың тарихында бірінші рет климаттың жіктеуін жасамаса да оның жіктеуін бүкіл әлем географтары қолданады.Ол жер жүзін 13 климаттық белдеулерге бөлді.Олардың 7 негізгі, 6 ауыспалы. Субэкваторлық климат белдеуі.Бұл белдеуге сезондық ауа массаларының өзгеруі сәйкес: жазғы муссон – экваторлық ауаны, әкеліп, қыста тропикалық ауа үстемдік жасап, қысқы муссонды әкеледі. Жазда ыстық және ылғалды болып, қыста жейме біраз төмендейді (20⁰С) жауын шашын аз, жауын-шашын аз болды.Материктік субэкваторлық климат жазы ылғалды, қысы құрғақ және көктемі құрғақшылық ыстық болады. Жазықтарда экватордан алыстаған салқын жауын- шашын мөлшері азаяды. Жауын-шашын мөлшері 2000мм артады.Таулы аудандарда жоғарылаған сайын температурасы төмендейді, экваторлық муссонды қабылдайтын баурайларда жауын-шашынның мөлшері 11.270литр жетеді.Мұхиттың субьэкваторлық климат солтүстік , жарты шардағы барлық мұхиттарда оңтүстіктегі Үнді мұхиты мен Тынық мұхитының батыс бөлігінде ғана болып қалады. Осы мұхиттардың көбінде тропиктік циклондар т.б.
Тропитік және субтропиктік белдеу климаттары.
Климат жер табиғатына үлкен роль атқарады. Климат - өсімдік, жануарлардың топыраққа, өзен режиміне, т.б. үлкен әсерін тигізеді. Сондай-ақ – адам шаруашылығында және де адам денсаулығымен, ауыл шаруашылығында да үлкен маңызы бар.
Тропиктік және субтропиктік белдеу климаттарыТропиктік белдеуге бұлтының аз болады. Материктің тропиктік климат ауа температурасы ауытқуларының үлкен болып, өте құрғақ және ыстық келеді. Континенттердің батыс жағауларының тропиктік климаты өте ерекше. Оның ауа температурасы төмен(18-20⁰) жауын-шашын мөлшері аз (мөлшері 100мм аз) (Батыс Сахара, Нашиб, Атакама, Колифорния ) 1000(25-28⁰С) 120⁰С қыста жетеді.Континенттердің шығыс жағалауларында тропиктік климаты батыс жағалауының тропиктік климатынан неғұрлым жағдайдағы температурасымен жауын шашынның көптігімен көзге түседі.Мұхиттің тропиктік климат экваторлыққа ұқсас өйткені Мұхит үстіне t-ның тәуліктік және жылдық температурасы біршама үлкен емес. Бұл климат – ауа массаларының сезондық ауысуымен сипатталады. Материктік субтропиктік климат – жазда ыстық, құрғақ -30⁰С тем-сы, ал қысы – ылғалды болып келеді. Евразияда субтропиктік климат континенттің орталығыда орн. Солтүстік Америкада Коларадада орн. Субтропиктік климатқа тәуелді континенттердің батыс жағалауларын – жерорта теңіздік климат деп аталады. Бұл климатқа Оңт. Европа, Алдыңғы Азия, Солт. Африка жатады. Бұндай климатқа ұқсас Солт және Оңт Америкада да, Африканың оңк-батысында да Австралиада да бар.Бұл климатқа салыстырмалы ыстық 22 С ,құрғақ жаз ,10 с-ылғалды (500-700мм)қыс тән.Субтропиктік климатқа тән континенттің шығыс жағалаулары –муссонды болып келеді.Жазда тұрақты муссон-мұхиттан келеді, ыстық(25 с) ылғалды.Субтропиктікбелдеулер-бүкіл жыл бойы бір қалыпты температураның болуымен ерекшеленеді.Бірақ қыста бүкіл бклдеуде қысқа уақыттық температураның төмендеуі және, аз мөлшерде қар түсуі де мүмкін.Қоңыржай белдеу климаты. Бұл белдеудежазда-тропиктік ауа массасы ,қыста арктикалық ауа массасы әсер етеді.Континенттік қоңыржай климат-Евразияда және Солт Америкада ғана кездеседі. Ең жылы айдың температурасы-12 С(Солтүстікте)оңтүстіке қарай 24-5С. Ал ең суық ай-январьда –батыста 5 С,материк ортасына қарай -25 С(30)-ге деиін, ал Ресейдің кеибір тер-да 40 С жетеді. Жауын шашын мөлшері батыстан шығысқа қарай жол түседі.

Жер бедірін кейбір түсінікте -рельеф деп. атайды.Рельеф дегеніміз- Жер бетінің сыртқы бейнесін айтамыз. Жер бедерінің әр-түрлі болуымен байланысты рельефтің формалары пайда болады.Рельефтің құрылысы және даму тарихы,қазіргі жер бедеріне сипаттама жасайтын ғылым- геоморфология деп. атаймыз.Геоморфология-грекше”gе”-жер; “mоrрhе-” форма деген мағына береді.Рельеф литосфераның бір-бөлігі болғандықтан,литосферамен тығыз қарым-қатынаста болады.Сондай-ақ ол географиялық қабықтармен де тығыз байланыста болады. Литосфера (грекше- Litos- тас дегенді білдіреді) тау жыныстарымен басқа қабаттардан ерекшеленеді. Литосфераның ірі- ірі блоктарға ажыратылғанын- литосфералық плита деп аталады. Литосфераның плиталар горизонталь бағытта астеносферада қозғалады, егер қозғалса сейсмикалық, тектоникалық қозғалыстар туындайды. Жер бедері ішкі және сыртқы процестердің тоғысуы немесе ішкі және сыртқы процестер нәтижесінде туындайды.
Жер бедерінің сипаттамасын жасау үшін рельефтің формаларын анықтап алуымыз қажет.Олар түріне және көлеміне қарай мынадай типтерге бөлінеді:
-планетарлық формалар- көлемі миллиондаған шаршы шақырымға жететін(құрылықтар, мұхит түбінің жер бедері жатады) ,яғни үлкен аумақты алып жататын рельефтің түрі.
-мегаформа-жүз мыңдаған шаршы шақырымды алып жететін (тау жүйелері, жоталар,жазықтаржатады) яғни үлкен біршама аумақты алып жататын рельефтің түрі.
-макроформа- мегаформалардың бір бөлігі ойпаттар мен үстірттер жататын рельефтің түрі.
-Мезоформалар- бархан дар, тау жыңдарының аймақтары.
Бадан басқа микроформалар, наноформалар деген кіші рельеф формаларының түрлері бар.Рельеф құрайшы факторлар көп болғандықтан да рельефті классификациялауда да тұжырымдамалар көп.Қазіргі кезде И.П.Герасимов пен Ю.А.Мещеряковтың классификациялау жорамалын қолданылады.Жер бедері ішкі және сыртқы процестердің тоғысуы немесе ішкі және сыртқы процес тер нәтижесінде туындайды.Жер бедерінің сипаттамасын жасау үшін рельефтің формаларын анықтап алуымыз қажет.Олар түрінежәне көлеміне қарай мынадай типтерге бөлінеді:
-планетарлық формалар- көлемі миллиондаған шаршы шақырымға жететін(құрылықтар, мұхит түбінің жер бедері жатады) ,яғни үлкен аумақты алып жататын рельефтің түрі.
Геотектура –Жердің геофизикалық космостық процестердің нәтижесінде қалыптасқан Жердің ең ірі рельеф пішіні.Геотектураға бірінші типіне- барлық планетарлық рельеф пішіндері жатады. Геотектураға екінші типіне- барлық тау жүйелерімен жазықтық-платформалық аймақтық рельеф пішіндері жатады. Қалыптасу және даму кезеңі –палеозой және мезозой эрасына тура келеді.Осы кезеңдерге Жердің геоморфологиялық даму кезеңі болып табылады.
Эндогендік рельеф қалыптастырушы фактор.
Эндогендік фактор ішкі күштерінің нәтижесінде қалыптасқан рельеф түрлерін атаймыз.Жер қыртысындағы заттардың тез ысып немесе тез суынуы нәтижесінде жер қыртысымен литосфераның бір жерден екінші жерге қозғалуына алып келеді.Бұл құбылысты –тектоникалық қозғалыстар деп. аталады.Осы құбылыс нәтижесінде тау жыныстарынң мүжіліп-үгілуіне алып келіп,соның салдарынан ыжердің рельеф пішіндері қалыптасады.

Тектоникалық қозғалыстардың бөлінуі:
-Жер бетіндегі қозғалыстың бағытына қарай-вертикальды және горизонтальды болып бөлінеді.
-Қозғалыстың жылдамдығына қарай-тез және жай болып бөлінеді.
-Қозғалу кезеңіне қарай-геологиялық өткен кезеңдегі, жаңа кезеңдегі қозғалыстар, қазіргі кездегі қозғалыстар болып бөлінеді.Қозғалыстардың нәтижесінде тау пайда болу немесе тау мүжілу процесі туындайды.
Экзогендік рельеф қалыптастырыушы фактор.
Экзогендік рельеф қалыптастырыушы фактор.Экзогендік фактор әрќашан эндогендік факторлармен тығыз байланыста болады.эндогендік процестер қалыптастырушы немесе құраушы фактор болып табылады.Экзогендік процестерге-ауырлық күші жатады.Ауырлық күші денудация процесін тудырады,ал ол жою күшіне ие,сондай-ақ аккумуляциялыќ процестерді де туындатады, ол өз кезеңінде жер бедеріне әсері- жер бедерін төмендетіп немесе тереңдетіп жіберуінде.Экзогендік фактор –Жердің морфомүсіндік пішінін туындатушы негізгі фактор болып табылады.Морфомүсіндік ең негізгі ќалыптастырушы- жел болып табылады.Жел минералдармен тау жыныстарын физикалыќ тұрѓыдан жєне химиялыќ ќұрамының өзгеруіне әсер етеді.

Аэрация зонасының сулары.
Аэрация зонасының сулары топырақ суы мен ыза сулары қамтиды. Аэрация зонасында су шектеулі таралады да уақытша болады. Толтырылмаған кеуектерде ауа циркуляциясы болады. Топырақ суы топырақтың өзінен ажырамайды және сонымен бірге қарастырылуға тиіс. Ол ең үстіңгі бетте жатады, су өткізбейтін қабаты болмайды және ілмелі деп аталады. Ыза су – шектеулі тараған, жергілікті су өткізбейтін жыныстар үстінде уақытша жиналған жер асты суы. Ол жаңбыр және еріген судың сіңуі нәтижесінде пайда болады, ағып кетеді және буланады. Ыза судың деңгейі шұғыл ауытқып тұрады, бірақ су бояу сіңетін болғандықтан грунт суының деңгейі бірдей көтерілмейді, жауын-шашын түскеннен немесе қар ерігеннен кейін едәуір уақыт өткен соң барып көтеріледі.
Грунт сулары деңгейінің жағдайына орман әсер етеді. Мұнда ашық жерге қарағанда жер бетінен булануға ылғал шығыны аз болады. Грунт суларының айнасының беті әдетте рельфтің төмендеуіне қарайғы бағыт бойынша еңісті толқын тәрізді болады. Грунт сулары грунт тасқындарын түзе отырып еңіс жаққа қарай фильтрленеді. Сирек су өткізбейтін пластик беті үңгіме болады. Әдетте сол жерде грунт бассейні пайда болады. Ірі түйірлі құмдарда грунт суларының қозғалу жылдамдығы тәулігіне 1,5-2,0 м, ұсақ түйірлі құмдар мен құмайттарда 0,5-1,0 саз дақтар мен лестерде тәулігіне – 0,1 – 0,3 м. Грунт суларының температурасы әдетте ауа температурасына қарай өзгеріп отырады. Грунт суларының химиялық құрамы мен минералдану дәрежесі олар орналасуынан жыныстардың құрамы мен қоректердіретін суға, жату тереңдігіне және климат жағдайларына байланысты. Сондықтан да климат неғұрлім құрғақ болса минералдану дәрежесі соғұрлым жоғары болады. Грунт суларының режимі мен минералдануы географиялық зоналыққа бағынатын климатқа, топырақ және өсімдік жамылғысының сипатына байланысты болғандықтан грунт сулары да зоналы болады.

⇐ Предыдущая 2 3 4 5 678 9 10 11 Следующая ⇒