Таан-оол САНДАН 7 страница

С. Санаа Хандагайты — Амдайгын аразыныц оруун федерал кү селдиң хайгааралынга турар кылдыр кылыр боор деп, чаң гыс чер-чуртташтарының кү зели ындыг. Мында кандыг-даа «дагыр салаа тыртарының » байдалы чок. Улуг тө ө гү нү алырга, Хачы- Оруу Тываның мурнуу кызыгаары, харылзааның улуг оруу турган. Тыва чуртун кө рү п алыр дээн даштыкы аалчы келир болза, мурнуу кызыгаарны таварты чорудары кайгамчык солун болур. Оон ың ай каш кожууннарның аразында харылзаазы орук бо болгай. Даштыкыда сайзыраң гай чурттарда орук ин- женерлерн орук дээрге, чоннуң наң ионал чоргааралы, ниити- лелднң ө нчү -хө рең гизи деп чоруурун Салчак-оол Саянович эки билир.

Туматтар шаанда Элегес бажының оруун кылчырынга бот- тарының ү лү ү н бар шаа-бнле киирип келгеннер. Кызыл-биле аргыжарының чоок оруу бо болуп турар. Ү е келир. Чадырлыг- Хем тайгазының кадыр оруу чазаглыг апарып, Ирбитейни де- мир кө вү рү глер доора чыткылаптар чадавас-ла боор. Дус-Даг, Дө ргү н, Чалааты, Деспең -Серлик каттьгшкаш тускай кожуун тургузар бис дижирлерниң саны кө вү дээн. Бир эвес Тээли тай- газының оруу харылзаа айтырыын хирелиг шииитпирлээр бол- за, аныяк угаан-сарыылдың хайныгыышкыны бодунуң кү зелин- ге чеде-даа бээри чадавас. Акша-мө ң гү н турган чү ве болза, бо орук найысылал-биле харылзаага чү с ажыг километрни кызы- рып келир.

Чамдык сө стерге тайылбыр

Кара-Чыжыргана кожууну. Тываның парлаЛгага ү нген тө ө гү зү нде ындыг аттыг кожуун чок. Таан-оол Санданның ава- зының ачазы Тумат Седн-Базырның бичиизинде улустан дың - нааны тө ө гү чугаада бо кожуун турган деп турар. Таң ды-Уула сынындан баткан хемнер Тес шынаазынга баргаш шалбаа хө л- чү ктер болур бээр. Ында кара суглар, шынаа хемнериниң уну чыжырганалыг. Ол кезек черге тө птү г, сө ө лү нде Сартыыл-Ша- лык диртип турган кожууннуң ады ол деп билдинип турар.

Тө ө гү чү лерниң ажылынга бо ном улуг дузаны када бээр боор. Ынчангаш Кара-Чыжыргана кожууну кажан, каяа тур- ганы тодарап келир.

Дээс-Далай. Туматтар шаанда Успаа-Хө лдү ынчаар адаар турган дижир. Успаа-Хө лду Чалааты, Дө ргү н, Дус-Даг чону ам-даа далай дээрлер.

Хар-Хыраа. МАР-ның Успа-Нур аймаанда, Успа-Нур (ты- валар Успаа-Хө л дээрлер) мурнуу талазында сын. Моолдар

Хархираа, Дус-Даг улузу Каргыраа) дээр. Шаандакы Туматтар бну Хар-Хыраа деп адаар.

Борбахай. Сывында илдиргелиг, бажын борбайты чазаан моң докпак. Шаандагы шериглерниң чепсээ.

Бора-тараа. Кызыл-тас, арбайны Туматтар ынчаар адаар. Чави-Хови. Моолда хову ады.

Эжик-дө жек. Бо сө с чү гле аас чогаалга таваржыр. Уран чогаалга сө стү уранчыды, чеченчиди ажыглаар ужур таваржы бергилээр. Эжик чоогунда дө жек чадып алгаш олурар, хү ндү чок апарган кижини чогаалга кө ргү скени-дир.

Кө гү ү ле. Тө рү пкен, оглун эмзирер тарбаган. Арган-дорган деп чугааны ынчаар солуп чугаалаан.

Кара дарпылдай. Тарбаган чазын тү леп кааптар. Чай ор- тузунда дү гү ү нү п, дү к бажы карарып кө стү р. Ол ө йде тарба- ган семирип олурар. Бир эвес малга хамаарыштыр алырга, хан аксы четкени ол-дур. Тарбаган кара дарпылдай апарганда Ту- маттар канчаар чиирин тайылбырлаан. Бооп чиир деп, тарба- ганны аң нап эгелээр ү ези.

Саң гылыыр. Тарбаганның эң -не чиштиг чери ол. Боостаа- дан эгелеп, тө жү, сакпаа, шандырны кады кескенин ынча дээр. Тарбаган эъдиниң бо кезээ чаглыг, кара эът согажалыг. Ын- чангаш ону эң чиштиг деп ү нелээр.

Чоткан. Кү стү ң соң гу айының тө нчү зү нде, частың айында бү ргеп, бораң нааш кылын хар чааптар. Ынчан ө л харның аарын угбайн, ыяш будуу сыйлып, харын-даа улуг ыяШтар да- зылындан турлуп калыр. Аязы бээрге ө л хар дораан эрип каар.

Кара челбик. Кү с-биле кыш аразында кара-доң дак ү езинде аътты дериди мунуптарга, челбине бээр. Соокка алзыптарын ынча дээр. Чогум соок дү шпээнДе аът челбине бээрин кара челбикке алзыпкан дээр.

Кызыл-тыйба. Бо чү гЛе чогаалга таваржыр сө с. Эң -Не аныяк, чараш ү ези. Аң -мең де болза, сыын он, он ийи адыр чеде берген. Чылгы малда болза, сес диштээни азы дө неннепкени. Кижиге 18—20 хар ү езин кызыл-тыйба Дээр.

Оргу-кара. БажЫның дү гү сырый, ө рү п Каарга чараш апаар. Бажының дү гү бир янзы чараш кыстарны ырыга ыН- чаар мактаар, магадаар.

Огаан чечек. Ногаан ө ң нү г чечек. Ырның аяннашкааның аайы-биле ынчаар адаар. Оон башка уран-чечен шынары чиде бээр.

Кылын-кара. Ө рү п каан чаъш. «Кылын-кара кежегезин дырай тудуп орар кыс-тыр» деп ырлаар.

Кө ндей-Ховузу. Ийи талазындан сыннарга кажааладып ал- ган ховуну Кө ндей-Ховузу дээр. Ө вү рнү ң Чаа-Суур адаанда

Ө ргү -биле Дус-Дааның сыннарының аразында хову. Аң аа ШЯР дан бээр аът чарьгштырар.

Кызылдашкаш. Кызыл чудурук-бйле бержир дээн уткалыг Чадаптың ар. Алаң гыыш деп ү нү шту сывындан кескещ суг га суп каар. Чаъс-чайык дораан келир. Дээрң и чадаары-дыр

Авторнуң дугайында

Сапдан Таан-оол Саянович Улуг-Хем кожууннуң Хен* дерге сумузунуң Чалаатыда бир арбанынга 1931 чылда, Ту« мат Казак-оолдуң дун оглу болуп тө рү ттү нген. Сө ө лү нде Таан-оолдуң адазының ады Сандан Саян апарганын билир бис. Таан-оолдуң чаш болгаш элээди чылдары Чалаатының Хоолу, Ирбитей хемнериниң чайлагларлыг, кү зеглерлиг, кыш- тагларлыг хонаштарынга чылдың дө рт эргилдезинде эртип чораан. Ооң ачазы Сандан Саян ол ү еде кончуг депшилгелиг, эртем-билиглиг, кедергей ажылгыр кижилерниң бирээзи чо- раан. Чалаатының Чалаа, Хайыракан дагларының эдекте- ринге дө рт чү зү н малды кодан сың ар шаанче ө стү рү п, Ирби- тей аксының Кө к-Хаактың шө лдеринге бода тарааны тарып ап чораан, малчын, тараачын кижилерниң бирээзи.

Таан-оол школага ө ө репмейн чорааш-ла, тыва бижикти боду ө ө ренип ап, кырган-ачазы Седи-Базырның тө ө гү чугаа- ларын дың нап, сө ө лү нде ооң демдеглелдерин белек кылдыр алган. Чогум-на ооң ачызында «Тумат тө ө гү зү » деп улуг ажыл еалгалдан салгал дамчып келген. Бө гү н ол номчукчу- ларның сонуургалын хайындырар номнарның санынга албан кирер.

Таан-оол Чалаатының Адыр-Сыра деп черге эге чада школазы ажыттынарга аң аа ө ө ренген. Ооң соонда школаны Кызыл-Довуракче кө жү рген. Эге школаны дооскаш, ырак- узак Хандагайтыга беш класска ө ө рени берген. Ынчан Ча- лааты, Дө ргү н, Дус-Даг сумулары Улуг-Хемден аң гыланып, Ө вү р кожуунну апарган. Черниң ырак-узак байдалының аайы-биле ол ө ө редилгезин ара кагган.

Шериг херээ эрттирген сө ө лү нде, Кызылга механизация училищезин доозуп, Торгалыгга механизаторлап, хову, мал бригадиринге, салбыр эргелекчизинге, профэвилел комитеди- ниң даргазынга чедир ажылдаан. Сө ө лү нде ол «Торгалыг» совхозтуң малчыны апарган. Ам-даа хууда малы-биле арыг агаарлыг, кара чажындан чип келгени ааржы, саржаг, быш- так, эът чемин чип чоруур. Кадыының байдалы тергиин эки. Мал соондан кылаштап, кадыр-берт черлерге аң кедеп чоруп- тарга, аныяк аң чылар безин ында калыр.

Таан-оол Саянович алды оол, кыстың адазы, хө й чаш- тарның кырган-ачазы. Уруг-дарыынга ү легер-чижектиг, алы-

зында ажылгыр угун дө зээн, тыва чоннуң чаң чылдарын са- гыыр, чү гле кү ш-ажыл кижини кижи кылдыр бодарадыр деп ү легерниң ёзулуг ээзи кижи.

Автор Туматтар дугайында кедергей ү нелиг тө ө гү нү шыгжап чораан. Мында тоол-домак болгу дег чү ве чок. Ту- мат кожууннуң баштың нары Артылдайдан эгелээш, Борбак- оолга чедри херек кырында чурттап чораан кижилер. Чү нү ң - даа мурнунда авторнуң бо ному Тываның тө ө гү зү н шын то- дарадырынга улуг идиглиг.

Таан-оол Санданның «Туматтар кымнарыл? » деп номунда адазының кырган-адазының ажы-тө лү нү ң салгалын тодара- дып кааны кончуг солун. Мону база ачазы Сандан Саян бижип ап чораан. Ооң кыдыраажын оглу ап алгаш, тө рел салгалын хө й чылдар иштинде уктап келген.

Тумат Чыгакчык оранны одуртур кылаштааш, Мө ң гү н- Тайгага доктаап, аң аа сө ө гү н салган. Оолдарының аттары Согар болу берген. Автор кырган-ачазының Мө ң гү н-Тайгада артып калган кады тө рээн дуң маларының уруг-дарыын шуп- тузун тодарадып шыдаваан. Ынчангаш бо номда Тос Согар- ларның Мө ң гү н-Тайгада ук-ызыгуурлары билдинип келирин автор идегеп олурар.

Т. Санданның сө зү глелинде адазы Тумат Казак-оолдуң Чалааты сумузунуң даргазы чорааш бижээн демдеглелдери бар. Оон ың ай автор совхоз малы кадарып тургаш, Шаалааш хем тайгазынга солун ужуражылгазын база бижээн. Ону ма- ң аа киирбээн бис. Ол тускай ном кылдыр ү нер болза эки.

Редактор.

С (Тыв)

С 18

Сандан Т. С.

С Туматтар кымнарыл? — Кызыл: Республика типогра-

фиязы, 2001. — 97 ар.

Ө вур кожууннуң улуг девискээринге шагдан бээр чурттап чораан Тумат тө рел бө лү ктү ң тө ө гү зун, амыдыралын, чаң чылда- рын, аао чогаалын чыып тургускан, Эртемге, массалыг номчук- чуга хереглеттинер кылдыр бижээн,

4702580000

24-13-2001

без объявл,

18В. \' 5-9267-0034-5

(С) Сандан Таан-оол Саянович, 2001. (£ ) Республика типографиязы, 2001,

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 5 678 9 10 Следующая ⇒