Таан-оол САНДАН 2 страница

«Алдын, мө ң гү н байлаавыс-ла эгээртинмес дээш, ажайЛуу- рул тандың арны аай-дедир касканнаваң ар. Ак-Тумат тайга- зындан Тере-Хө л чедир черниң байлаанга дегбең ер. Сарыг ө р- темчейниң кү зү нгү лү г кө рү нчү ү болур черлер-дир. Олар кезээ мө ң геде бү дү н-бү рү н чытсын».

«Бода-тараа, чиң ге-тараа, хонак, ү ү ргене, чигнр-сигенни, чыжыргананы элбеди тарып, ө стү рү п чоруң ар. Черден атпта- нып-чемненип турарың ар ол-дур».

«Чуртуң арны ө рт халавындан камгалап чоруң ар».

«БажыН ажыр байыыр бачыттыг оруктан чайлап чоруң ар. Эктн элевес, хырны аштавас, чедпНмес деп чү ве билбес, тодуг- догаа, эт-септиг ө й-тап, буяниыг чуртталгайың орууйдан ө скээр баспаң ар».

«Чуртуң арны ө скелерге базым хирени-даа бербең ер. Ө с- кениң чуртун эжелээр Деп сеМевең ер^>.

«Чуртуң арның агаар-бойдузунуң тө Лү, оъТ-сиГеЙинГе Фай¹ рышкан малың арны чок кылбаң ар. Ө ске черйиң малы маң аа мал болбас».

«Чуртуң арны ээн каап, ө ске черни сонуургаваң ар. Хары кижилерни чуртуң арже киирбең ер, аарыг-хамчыктай чонуң ар камгалап чоруң ар».

«Хары чоннуң эрткен оруун эдербең ер. Оларның ү легер- майыын ажы-тө лү ң ерге сыгаваң ар. Ө ске чоннуң чаң чыл-езузу силерге кажан-даа доктаавас, соо барып буурап дү жер. Очур- маанай, Базырмаанай бурганнарның чаяап кааны чаң чылда- ры, тө рү ттү нген чери, чонундай эрткен чү ве чок. Оларның оруу- биле чоруп олуруң ар, чонум».

Хажыдып болбас ү ндезин сагыызын чагыглар кылдыр чонунга Тумат Хорлуу арттырып каан.

Тумат Артылдай уруу Хорлуу аваның дугайында бижимел демдеглелдер кыдат, моол, тө вү т дылдарда бар. Ураанхай-ты- валарның Кара-Чыжыргана деп Туматтар кожуунун чагырып чораан Хорлуунуң адын мынчаар бижигилээн. Ойунин Хорлоо, Хорлин Тумат, Артылдайин Хорлин. Чагырыкчы Хорлуу ава бежен хар чеде бергеш, Оюн уктуг кижиге кадай кылдыр бар- ган. Чогум-на ооң аайы-биле Ойунин Хорлоо деп тө ө гү де би- життинген чадавас. «Ө шкү бажы дойга кирбес, эшпи кижи тө ре херээнге киришпес» — деп, тываларның ү легер чугаазы бар. Шынында эшпн кижи кожуун чагыргазын баштап, даштыкы эжелекчилерге удур' боо-моң гулуг демисежип чораан ышкажыл. Туматтар тө ө гү зү н ап кө ө рге, Чиң гис-Хаан ү езиниң оранчок сө ө лү кылдыр билдинип турар. Эмиг-тө штү г эшпи кижи ө зер- тө рү ү р салымныг, ажы-тө лү ң ер азырап, ө г-бажың арга олуру- ң ар деп, Хорлуу кыс ө ө рү нге чагып турганы база бар. Ук ү ле-

гер домак кажан тыптып келгени база-Ла тө ө гү ге холбаалыг хирелиг.

Хорлуу ава чагырыкчылап чорда, Туматтарның амыдыра- лы > чогум1чалыг турган деп, тө ө гү де бижээн. Ол назылап кы- рааш, оглунга дү жү лгезин чайлап берип, бодунуң чү гле оглун- га чагыы база бар.

ХОРЛУУНУҢ ОГЛУНГЛ ЧАГЫЫ

«Алдыы, ортаа, ү стү ү ораннарның тыптып келгени-биле кижи назынын дең нээрге, дү н-хү ннү ң чаң гыс катап солушканы хире ү е-дир. Чырык черге кижиниң тыптып кээп, кыска-даа бол, амыдыралы дег аас-кежик чок чоор, оглум. Бо кыска чурттал- газының нштинде кижи амытан ажы-тө лү нге, чонунга эки чү - венп кылып каар ужурлуг.

Чонунга эки чү вени кылып каар дээш, эмин эрттир эшке- деп далашпа. Чонум боду-ла билир дээш, маспактаныпкаш, таалап олуруп база болбас.

Черниң байлаа бургаи даяалгалыг. Кижилерге херек чү ү лдү черниң байлаандан алгаш, эмин эрттир улуг ө ртекке саарып болбас. Байыырының ындыг оруун бурган башкы бу- зуттуг деп санап каан. Шынчы эвес чорук-биле байыыры дээр- ге, кижилер аразынга адаан-ө жээн тарыыр, каракка кө зү лбес кажар арга-биле кижилерниң ханыи ижип, чилиин соруп чи- генн-дир.

Бодуң уң кылып, бү дү рү п алган чү ү лү н, чону-биле дең ге ү лежиң чң нрң дег буян турбас. Чиижең сеткилден кажан-даа ойталап чор. Чоң унга дуза кадары дег аас-кежик кажан-даа турбас.

Ажыл-ишти дем-биле кылыр, бодуң нуң думчууң боралан- ган херээң чок. Бү дү рү п, кылып алган кежнкти чону-бпле дең - ге ү лежир. Баштың -на мен дээш чоннуң кежиин адыш ишти хирени, карыш дургун-даа артыкка алба.

Ө ске кижилер-биле садыг-саймаа, сааржылга кылырда, чонга ажыктыг, херектиг чү ү лдернн кылыр. Чонунга херек чок чү ү л эккээр болзуң за, ол кедизи барып дө мей-ле хоозуралга чедирер.

Чү нем-не четчир дээш, алдын-мө ң гү инү эмин эрттир эң де- ре-чаза каастанырындан ажы-тө лү ң нү оваарындырып чор. Ол — адааргалды тывылдырар. Салаа-сайгыдың га чораан ал- дын билзек черже барып дү шкеш тывылбаза, аң аа хомудава. Алдын аар, дашты кылагар-даа болза, чырык кө рбес эдплел- дир. Алдын, мө ң гү н дээш карак-кулак чок, мурнун кө рбейн

чү ткү ү {> болзуң за, чуртталгйн, тайлы берйп болурун уттуп болбас.

Уранхай-тумат чоннуң аажы-чаң ы отка кагган снир-биле дө мей-ле. Тумат чонуң -биле чугаалажырда, оваарымчалыг бол.

Сарыг ө ртемчейде бү гү -ле чү ве орун-долаалыг, халас, хи- лис чү ве чок болдур эвеспе. Чаның да эжиң частырыг кылып- са, ону эмнн эрттир балдырлава. Частырыын чон мурнунга миннири дег экн чү ве кажан-даа турбас.                                                  ,

Чонуң ну ашччутка, думаа-халаага таварыштырба. Аспас дизе, хая кө рү н, часпас дизе, айтырып чор. Туматтарның эртип келген оруун хая кө рнү п кө рү п, шинчилеп чор, оглум. Мээң йө рээлимни кажан-даа утпайн чору, оглум! »

«Туматтар тө ө гү зү » деп тө ө гү лү г чугаада оон-даа ың ай Кара-Чыжыргана кожуун чагырыкчыларының дугайында чу- гаалар хө й. Ол даап бодап каан эвес, кижилерниң аксын дам- чып чоруп келген, Туматтар чуртун удуртуп чораан кү рү не ажылдакчыларының дугайы деп катап чугаалаар-дыр бис. Ту- мат Хорлуу оглу Сагды чонун эки амыдыралга чедирип, боду- нуң топтуг-томаанныы-биле ө скелерден ылгалдыг деп айтыП турар.. Кожазында калга, дө рбет аймактар-биЛе эп-найырал- дыг, ү нү п келген чө рү лдээлерни эп-чө п-биле чидирйп алыр чагырыкчы чү ве-днр. Ол дыка улуг назылааже чедир чурттап, дү жү лгезин бодунуң чээни Тумат Янзыга Дамчыдып берген.

Тумат чуртун Янзы башкара бергенде, дү шкү ү рлү г ү елер чогум-на оон ү нген. Чолдак-Ыяш-Сыиын ажыр баяттар деп ки- жилер кө жү п кээп, Дээс-Далай унун эжелей чурттап эгелээн- нер. Хар-Хыраа артындан дө рбеттер кө жү п, Кара-Туматтарпың чуртунуң мал-маган одарын кызыдып эгелээннер.

Дээс-Далай ындында бедик сыннардан кө жү п келген баят, дө рбеттер Туматтар чуртунга тү р када хоргастанып, чур- тунда болган улуг каң даашкындан дезип келдивис деп турза- турза, ол олчаан чуртсуна бергеннер. Тумат Янзы Кара-Чы- жыргана кожуунну назылап кырааже чедир башкарып, , эки кылып каан чү вези-даа чок, улуг частырыглар-даа кылбайн, чирик дуглап эрттирип каан. Бодунуң дү жү лгезин улуг оглу Данзынга чайлап берген.

Тумат Янзы оглу Данзын башкарылгага кирген сө ө лү нде, Туматтарның чуртталгазы сандаргай байдалче боду-ла шил- чээн. Адазының чазыгларын эдер туржук, кө жү п келген дө р- беттерге Мө ген-Бү рен, Каргы хемнерниң уннарын, Нү ү рү к- Хө лдү дө рбеттерниң чурту кылдыр айтыпкаш, хө лезинннге муң кара хураган кежи белек алган. Саглы-Аксы, Хө нделең, Кара- Ыяш, Кө к-Ыяшты дө рбеттерге тү р чурттаар кылдыр аазапкан. Ооң орнунга бө рү бажы мө ң гү н белек алган, Мойнаарак, Дус-

Даг, Кадый-Хемнйң ө ртээ база багай эвес ө ртекке чедип, Янзы чагырыкчы ол дээщ 133 баш чылгы мал алган. Дээс-Хем уну, Сарыг-Булуң, Бү ү релчиннер, Кө к-Сын, Качык-Сайгалды баят- тарга берипкеш, 133 баш чаваа, бө рү бажы мө ң гү нге орнапкан.

Чогум-на бо ү еден эгелээш Кара-Чырааның Туматтары бү дү н-бү дү н ө регелери-бпле ың ай-бээр кө жү п чорутканнар. Чайның кандыг-даа изиинде сээк хонмас сериин Ак-Тумат-Тай- га чуртун каггаш, 700 ө реге Туматтар ээн ховуларлыг изиг чурттарже кө шкен. Хемчик-Аксынче бү дү н суму дезип кө шкен.

Кара-Чыжырганй Туматтарының чагырыкчызынга ам Дан- зынның азыранды оглу Сорук олурупкан. Уранхай улустуң Каък-Хө лге Хорлуу аваның тургузуп кааны бот-догуннаан ү н- дезин чаң чылдарын ү реп, адазының баят, дө рбеттерге тү р ка- да садыпкан черлерин ам мырың ай Моолдуу кылдыр берип- кен. Уранхайның мооң мурнунда кү рү не кызыгаары кадарар дилиндээн Кыдат, Моолдуң Улаастайдаи келген шсриглери хайгаараар Хачы-Оруу кылдыр хуулдурган. Уранхай улус деп атты солуп, туммалар, тувалар, тывалар деп адаар кылып каан дээр. Боттарының хамаарышпас чоруу дээш тура ха- лыышкын кылган Туматтарны каржы-дошкуну-биле базып кааптар. Ү е-шагның ү ен-даян амыдыралы моон эгелээн.

Шалык оглу Тумат Былгаар Кара-Чыжыргана кожуун ча- гыргазынга ызыгуур салгап эвес, Туматтарның чыылдырган хуралының мурнундан соң гуттурган. Алыс боду орлан-чипен, Аптара-Хем унунга чурттап чорза-даа, ү жү к-бижиктиг, Бээжин- че чиң сө ө ртү п ү ргү лчү кирпп чораан кижилерниң бирээзи. Ка- дайы Эрзин Кыргыстары уктуг, моол дылдарны эки билир, Был- гаар боду Кыдат, Иштии-Моолдуң дылдарын эки билир, алыс боду кончуг улуг эртемниг. Кара-Чыжыргана кожуунну ол дө ртен чылдар дургузунда чагырыкчылааш, Туматтарга эки чү ү лдерпи хө йнү кылган тергиилекчи чү ве-дир. Тумат чуртунче сың нып кирип келген баят, дө рбеттерни дедирлендприп, хил- кызыгаарны калга, тыва шериглер кады кадарар кылдыр ду- гуржулгаиы (чедип алган. Ө реге бү рү зү нге албан мал-маган дең ге турар кылдыр чурумчудуп, чер ажылын сайзырадып, хат, суг кү жү -биле ажылдаар дээрбелерни безин тургускулаан.

Хү ннү ң экизинде, айның чаазында Былгаар чагырыкчы узун орукче белеткеннп эгелээн. Ү жен шериг ү делгелиг, чээрби баш чү ък чү дү рер тевелиг Кыдаттың тө вү Бээжинче ол аътта- ныпкан. Кадайы база кады чоруп, мооң мурнунда баят, дө р- беттерге Тумат Янзы адашкыларның айтыпкан девискээрлерин эгидип алыр чугаалажыышкын кылып чорупкан. Тумат Хорлуу ава Кара-Чыжыргана кожуунун чагырып турар ү еде Каък- Хө лге чедир алдынган кызыгаар шыйыгларын Былгаар Тумат

Бээжинге кө ргү зү п, Тываның хил-кызыгаарын дедир эгидерин ч£ дип алган.                                                          •        .

Кызыгаар айтырыын шиитпирлеп алгаш, Былгаар аалын- че чанып олурган. Орук ара дө рбеттер чейзең ге хоран ижиртип кааннар. Шалык оглу Тумат Былгаар-чезең ө лген соонда, ооң кадайы Чечек ашааның херээн чээрби чыл дургузунда улам- чылаан. Тываның хил-кызыгаарын дедпр эгидерин чедпп ал- ган. Кара-Чыжыргана кожуунунуң 'чонун эки амыдыралга че- днрнп чораан чагырыкчы Тумат Былгаарның мага-бодун хө ө р- жү ткен черни билир кижи тывылбааң.

Тываны тогус одагалыг Амбын ноян чагыргазы кирген ү еден бээр Кара-Чыжыргана кожуунну Тумат Борбак-оол удуртуп кирген. Тыва чурту Кыдат, Моолга хө й-хө й ү ндү рү г тө леп эгелээнин, паш, сагаа дээн чижектиг аарыг-аржык тып- тып келгенин тодаргайлап каан. Туматтарны ам мырың ай кү ш- биле ө рү -куду кө жү рү п, Тумат чуртун таварып эрткең ^ачы- Оруун дургаар байза даштар шацчып, ору. ктуң мурнуу тал. азы Моол чуртунуң девискээрп кылып каан. Т. умат Борбак-оол дү - жү лгезин оглу Кончукка чайлап бергенде, байдал о’л_: ла хевээр артып, эрге-чагырга Амбын ноянның тынган тыныжыиыи аайы-бнле чоруп берген. Туматтар ноян-хааттарга тө лээр ү нд^- рү гден ядаралга чыл келрен тудум алзып эгелээн. Арбан,. су- мулар аайы-биле тө лээр ү ндү рү глер гывылган. Кыдат чууза шү ү дели, Амбын нояң шү ү делп, кожууң чызаанының шү ү дели, сумуда ө ртээл шү ү дели. дээш албан тө левирлиг апарган. Бир эвес ону ү езинде тө левес болза, тос эрпиниң бпрээзин ыяап хү лээдир.                                 . .

Борбак-оол, . Кончук адашкыларның ү езинде Сартыыл-. Ша- лык-Тумат кожууи гургустунуп, ооң таң ма бижиң н адашкылар амы-тынынга боттары четкиже чедпр тудуп келге. ннер.

Салгалдан салгал дамчып келген тоолчургу чугаа болу берген Тумат чонң уң тө ө гү зү пден. кө ө рге, Туматтарның баш- тың чылары тос кижиниң атгары билдинип турар. Ам оларны таныштырып кө рейн. Тумат Артылдай. Ол, дугайында чугаа- ларны кө ө рге, Артылдайны чоннуң маадыры кылдыр санап ту- рар. Тумат Хорлуу, ооң уруу.. Адазы-бйле кады манчы-кыдат эжелелннгс удурланып, демисёлди чбрудуп келген. Тыванын хамаарышпас чоруун база ол чедип алгаң болуп турар. Тумат Сагды баштың чы Хорлуу аваның оглу. Тумат Яизы бол^а, Сагдының чээни. Моон эгелээш-ле кожуун чызаанының ажылы сандаргай байдалу,                           Тй. ^н?. Ь¹. ^н. -~~ Янзы чагырык-

чының азыраан оЛГу. 1 < (Та”'Сб’руК" Ж№й“‘ТЙнзынның полптн- казын чандыр басиЦгн, урнну^хоозуралга челррген, кү рү ие кы- зыгаары шуут будвлган.

г -/■ ■ ■ ■ --■ ■ I

2 Туматтар кымнарыл? I’                  ■ _ч; • *.. '. *                     ||                                17

г                  ⁴ * ’                 II           ‘

Артылдай, Хорлуу адашкылар Туматтарнын Кара-Чыжыр- гана кожуунун баштап келгенден бээр хө й-ле ү е эрткен. Янзы, Данзын, Сорук бо ү ш чагырыкчының баштаан ү ези чү с чыл оранчок ажыг болу берген. Оларның соонда Шалык Былгаар Кара-Чыжыргана кожуунун 'баштап эгелээн. Тываның эргиде кызыгаары дээш Бээжин чедип, шын орукту ол чедип ап, чон аразынга эки клжи кылдыр адын арттырып каан.

Тумат Борбак-оол чагырыкчы Былгаар-чезең нпң соонда хө й эвес чылдарда чагырыкчылаан кижилернин соонда, амбын ноянның томуйлаан кпжизи. Амбын ноянның авазынын дунма- зының улуг оглу деп, тө ө гү чү лер шын чугаалааннар. Ооң соон- да Тумат Кончук Туматтарны чагырып келген. Сө ө лгү чагы- рыкчы Тумат Борбак-оол база-ла Борбак-оолдуң оглу болуп турар.

Ол шагның тө ө гү зү н бижип чораан кижплер чү гле кол, чонга ады-сураа тараан чагырыкчыларны онзалап демдеглээн 'болур. Артылдай маадыр ө лген сө ө лү нде ооң кадайы Тумат Доктугу уруу Бады-Хө ө чээрби чыл дургузунда ашаанын орнун ээлеп келген дижир. Оон соонда Хорлуу чагырыкчылай бер- геп. Шалык Былгаар дө рбеттерге хораннадып ө лү рткен соонда ооң кадаЙы Чечек база хө й чыл дү жү лгеге олуруп келген. Чан- чын Борбак-оол 80 харлыыида хоран эм мара дайнап чипкеш ө лген. Ооң оглу Борбак-оол база-ла ү р чылдарда Кара-Чы жыргана кожуунун чагырыкчылаан. Ооң дү жү лгезиниң ү езин- де тос байза кызыгаар шынарын чидирген. Кара-Чыжыргана кожууну барык дү шкен. Тумаг, Шалыктарны Сартыыл кожуу- ну кылдыр тургускаш, 1921 чылга чедир кожуун тергиилекчи- зи болуп келген. Ол 1933 чылга чедир амбын ноянның тывыс- каны таң мазын холунга эдилеп чораан. Ү ениң байдалынын албадалы-ла ол боор он, Борбак-оол бир катап Самагалдайдан келгеш, ө ө нге безин кирбейн, богдуна берген.

Кара-Чыжыргана кожуун дугайында допчулап чугаалаар- га ындыг-дыр. Ам тө ө гү дамчып келген чамдык чү ү лдерни ма- ң аа киирип кө рейн. Бээжинден дү жү лге эрге алган нояннарны Амын-Ноян деп адаар. Амын дээрге, тус черниң тергиини азы тергиилекчи, улуг эргелнг кижизи дээн деп, ө гбелерниң тайыл- быры ол-дур. Арга-арыгның аң -араатанынга дө мейлээрге, ар- зылаң, мажаалай дээни-дир. Ноян дээрге, тус кү рү нениң чо- нун, шериин чагырган эрге дээн деп, Седи-Базыр кырган-ачам тайылбырында бижээн.

Бү гү Тываны чагырган амын ноян ү ш кожууннуң чагы рыкчыларынга тускай таң маны холунга тутсуп берген. Олар чондан чыып алган хө й-ле ү ндү рү ү н Бээжинге дорт чедирер турганнар. Амбын ноян оон-биле бодунун ажылын чиигедип ап

1§

турган дижир. Ө лү к-киштиг Тожу кожууннуң чагырыкчызын- га, Хемчнкти чагырган Буян-Бадыргыга, Сартыыл кожуун ча- гырыкчызы Борбак-оол оларга тускай таң ма тудускан ден чугаа бар.

Туматтарның тө ө гү зү н допчулап тургаш, мооң -биле доос- тум. Шалык Былгаар, Артылдай дугайында тоолчургу чугаалар болу бергилээн тө ө гү нү парлалгага ү ндү ре бээрлер тыпты бээр боор деп идегедим.

ССРЭ. ТАР, МАР-НЫҢ КЫЗЫГААРЫ

1937 чылдың он айның эгези чү ве. Хоолу арбанының дар- 1‘азының ө ө Ак-Чыраага турган. Оларның кадызы ү ш ө г база бар. Ү стү ү -Шынаа уундан ө глеривисче ү ш чычаан маң надып келген. ССРЭ, ТАР, МАР чазактарының тө лээлери он беш ки- жи келген болган. Улуг-Хем кожуун даргазы Дамдынчап, Хен- дерге суму даргазы Тумат Тү векей, ТАР Бпче Хурал тө лээзи Кү нзең маа, ТАР даштыкы херектер яамызындан Увангур, очул- дурукчу Даваажап, МАР-ның тө лээзи Сү гебаатар Церен база ССРЭ-ден- ү ш тө лээ. Туматтар чурту-биле Моолдуң аразында эрги кызыгаарны эки билир кижилер херек деп келген тө лээ- лер мындыг болган дижир. Ынчан, тывалар, баяттар, дө рбет- тер кодан башка чургтап, оларнын муң -муң баш малы Чалаатының делгем ховулары сың мас чыгыы оъттаар турган. Чугаалажыышкынга Туматтардан Кө к-оол, Хаа-Чалаң, Седп- Базыр, Моолдан Буудай, Шулуу, Кара-Бултай олар кирпшкен.

Кызыгаар айтырыын ү ш хү н нштпнде изиг маргылдаа кылдыр чоруткан. Моолдар кызыгаар амбын ноянның ү езинде турганы езугаар болзун дээш, Туматтар Былгаар-чезең ниң ча- рып кааиы езугаар болзун, ада-ө гбе тө ө гү вү стен бээр чуртгап чораан черивис дээш турупкан. Ү ш хү н иштинде ийн чурттуң кызыгаары дээш маргылдаа ү зе шиитпирлеттинмээн. Дө рт ду- гаар хү нде баят уктуг Шулуу туруп келгеш, чү гле шынын чу- гаалааи. Ирбитей, Хоолу, Нарын, Кулузун, Коъш-Терек Тумат сумуларның шын кызыгаары. Тес-Хем Сарыг-Булуң ну чаргаш, далай кыры-биле кызыгаар шыйыы эртпп, Кадый-Аксындан Хадынныг-Мугулдурдан кешкени шын. Амбын ноян ү езинде Борбак-оол, Сорук, Данзын оларның чагыргазында кызыгаар будалганы шын деп, ол бадыткаан. Алыс угу тываларның Ту- мат уктуг болгаш бо хамааты шынын сө глээн. Былгаар-чезең - ниң шыйганы-биле кызыгаар айтырыын аң аа шиитпирлээн. Ка- дый, Ө ргү даглары Тываның кызыгаарынга кирип, Торгалыг- нын Шү дү нден эггеш, Мойпаарак кыры-биле кызыгаар чоруткан.

2*

Ө ргү дагларынга кслгеш айтырыг арай сарааланы бергён. ТАР-ның чурт картазында Ө ргү даглары Дус-Даг сумунуң девискээри кылдыр айыттынган, Ону Дус-Дагга баргаш шиит- ппрлээр дишкеннер. Ынчаң гы дугуржулгада Ө ргү даглары Моолдуң кызыгаары болу берген. Ол та канчап ынчаар чурут- туна берген карта пйпк, оон башка Ө ргү нү ң, Кадыйның даг- лары Тываның девискээрн кылдыр артып каар ийик.

УЛУГ Ө РГҮ Ү ДЕЛ

Туматтарга ынчангы чугаа алыс дыка ажыктыг болган. Ү ш чурттуң бү рү н эргелиг тө лээлериниң политиктиг чугаалажыыш- кынын ажыглап, 46 кижп ат салгаш, Улуг-Хем кожуун чагыр- газының даргазы Дамдынчапка ө ргү ү делин сунганиар. Чалаа- тының девпскээринге тускай сумуну тургузар кылдыр ТАР чазаанга билднриишкинни чедирерин даргадан дилээннер.

«Улуг ө ргү ү делдиң » утказы кончуг солун. Туматтар Кара- Чыжыргана кожуун болуп, шагдан тура тускайлаң чурттап чо- раан бис. Ада-ө гбевистиң чуртун тудуп, чаң чылдарын сагып, Улуг-Хемниң Хендерге сумузундан аң гыланып алгаш, тускай сумуну тургузарын кожуун чызааң ындан база чазактан дилег- ни кылганнар.

Ө реге саны 103, кижи 565, оларның иштинде кү ш. -ажыл кылып шыдаар ң ижи 306, чылгы, инек, теве, хой, ө шкү бажы- ның ниити саны 7994 деп айыткан. Чү гле бода, шээр малдардан аң гыда Туматтарга 23 баш теве база туиган-дыр.

Ө ргү уделге эт-херекселдер, ажыл иъттары, шарылары, би- жик-билиглиг кижилерни база айыткан. Чаа тургустунар суму- га кирерин кү зээн Шалык, Дус-Даг, Хендерге сумуларындан араттар саны база кө вү дээи. 46 кижиниң адын салган ө ргү ү - делди кызыл шугумнуг кыдырааш саазынынга кара саазыннап тургаш бижээн. Аң аа ат салган араттарның ат-сывы шагдан бээр чыып бижип, улуг улустан дың нап чорааш демдеглеп ал- ганым «Тумат кыдыраашта» бар.

Туматтарның улуг назылыг кижилери ынчангы ө ө рү нчү г медээнп ү ргү лчү сактып чоруурлар боор. 46 кижи ат салган ө ргү ү делдиң харыызы боттанган. Чалааты сумузун тургузары- биле тускай Чазак компссиязы чеде бээр, белеткел ажылдарын кылырып даандырган. Ажыл-ншке кежээ, шалыпкып, эки, чаа херектерге бот-идепкейжи 'Гуматтар ыидыг медээден дү к шим- чеп ү нгеннер. Белеткел ажылдары дү н-хү н чок ү ргү лчү леп кел- ген. Улуг-Хем кожууннуң Хендсрге сумузундан Туматтарны аң гылап, Чалааты сумузун тургузар комиссия чеднп келген. Тө лээлернпң баштың ы сайыт Товарищтай, Улуг-Хем кожуун

даргазы Дамдынчап, Хендерге суму даргазы Тувекей, Хендер- гениң нам ү ү рү нү ң даргазы Дортуй-оол, Бнче Хурал Президиу- мунуң кежигү ннери Анчымаа, Хө вең мей, Дадар-оол олар болган. (Чурукта суму даргазы Тү векей).

Сумунуң тургузукчу хуралды Дамдынчап даргалап, сумуда 180 ө реге, 9 арбан, кнжи саны 1080, ниити мал бажы 9071 баш деп демдеглээн.

Хуралга Чалааты сумузун тургустунганын чарлаан болгаш ооң даргазын соң гаан. Чалааты суму даргазынга Тумат Чан- зын оглу Санданны чон хол кө дү рү п бадылап алганнар. Нам ү ү рү нү ң даргазынга Тумат Хандагай оглу Доржуну, шериг хе- рээниң даргазынга Тумат Чамый оглу Чамзырайны чон чаң - гыстап бадылап алганнар. «Улуг Тумат Чалааты сумузу» деп бижиктиг тө герик таң маны дарганың холунга сайыт тудускан. Суму даргазының сө зү н ө скерилге чокка маң аа киирдивис:

«Эштер! Бү гү чон! Чү с-чү с чылдар иштинде тыва чер дээш, чону келир салгалы дээш амы-тыиын харам чокка берип чо- раан ө гбелеривистиң изи балалбаан. Оларның оруун оруктап, нзин истеп, уламчылап чурттаары-биле быжыг бү зү релди биске берген ТАР Чазааиың тө лээлеринге бү гү олуржуп турар чон- нуң мурнундан изиг байыр чеднрдим. Ынчангаш ТАР-ның ү жен ажыг сумуларының эдээнден халбактаныпкаш, олардан чыда калбайн, ийи билээвисти сывыртыныпкаш, кажангызын- дан артык ажылдаарывысты бү зү редип тур бис... »

Дараазында байырлал уран чү ү л кө рү лдези-бнле эгелээн. 6 хардан 90 хар чедир назылыглар кө рү лдеге киржип, хылдыг хө гжү мнү Долчаң маа угбай органнзастап эрттиргенин сактыр- дыр мен. Хө гжү мчү лер, ыраажылар мурнунга Долчаң маа уг- бай турупкаш, шиш баштыг карандаш тудуп алган, оюнну башкарып турар. Баштай-ла «Тумат улустуң ыдыктыг ырызы» чаң гыланып ү ндү. «Интернационалды» моол дылга, «Тыва чуртумну», «Межегейни» хылдыг хө гжү мге ү дедип алгаш, хө й- нү ң ырызы кү ү сеткен. Кө ргү зү г соонда тө птен келген даргалар Долчаң маа угбайны аажок мактап, Кызылда безин хылдыг хө гжү м ансамбли чок деп, аң аа ө ртектиг белек тывысканнар.

Тываларның байырлалы аът чарыжы, мө ге хү режи чокка канчап эртер. Баан хандыр соодуп каан чү гү рү ктер узак чер- ден маң нажып келдилер. Бажынга Согар Ө ң гейниң доруу, да- раазында Хендерге, Дус-Даг, Шалык аъттары келгилээн чү ве. Чыраа, чёлер аъттар чарыжы база эки тү ң нелдерлиг болгу- лады.

64 мө гениң хү режин чарлап, шө лче девидери-биле хылдыг хө гжү м, шаң, кенгирге ү делгези-биле «Дө ге-Баарын» чиртиле- дир ойнап турду. Шаң, кең гиргени Чолдак-Хууракпан удуртуп,

тазарты чү лү дү п каапкан бажы кочуң наар турганын утйаай мен. Орба ашак аң дарык аастыг бущкү ү рү н ү рү п турар чораан.

Сес мө ге артканын, кымнарыл дээрзин ам-даа утпаан мен. Ынчангы демдеглелим чокка безнн сактып оЛур мен. Ү жү ү рге ТАР аъттыг шеригжизи Сталин Сарыг-оол ү ндү, ү жү ү р былай» жынга Улуг-Хемниң начыны Донгак Балчын-оол киришти. Ү иЬ кү, дө рткү черлерни Дус-Даг начыны Куулар Сү рү ң -оол, ол-ла сумудан Мө ге Кыргыс Маадыр-оол олар артылар. Чалааты- ның мө гелерн Начынак, Бырыннай, Чамзырай, Шалыктан Ман- чык олар сеске артылар.

Аъш-чем, арага-хымыс тө ктү п чытканы-биле дө мей-ле. Ши- ме арагазын кө гээр кө гээри-биле чонга куткан. Эзирээн Кижи* даа кө рбээн мен. Чурумнуң шың гыызы ындыг турган дээр чораан.

Бо демдеглелимни 1939 чылдың сес ай 15-16 хү ннеринде бижээн чордум.

ТОС БАЙЗА ДЕП ЧҮ Л?

Бо дугайында авамның ачаэы кырган-ачам Тумат Седи- Базырдап дың наан мен. Уранхай кү рү не тургустунган. Каък- Хө лге улуг дугуржулгага ат салдынган. Уранхай Туматтары- ның Кара-Чыжыргана кожууну-биле дө рбет, баят, калга ара- зының мурнуу кызыгаарын тургузар. Кызыгаарның демдээн шанчар. Оваа даштарны чыып каар. Оларны байза деп адаар. Тываның мурнуу кызыгаарынга тос байзаны шашкан. Оларның аттары бо-дур.

Бирги байзаны Сарыг-Суү р дээр. Тестиң кыдыында салган.

Ийигизин Ортаа-Шынааның чеди кара деп аттыг чер ол. Амгы О-Шынаа суурунуң чаны.

Ү шкузү н Алдыы-Шынааның Ак-Чыраада.

Дө рткү зү н Саглы-Аксының Хө нделең де.

Бешкизи Кызыл-Арт кыры.

Алдыгызы Мө ң гү н-Тайганың Нү ү рү п-Хө л эриинде.

Чедигизи Мө ген-Бү рен хемниң аксында.

Сескизи Кызыл-Хаяда.

Тоску байза Даштыг-Кужурда.

Ийиги, ү шкү байзаларны Ортаакы-Шынаа, Алдыкы-Шы- нааларже дашкаарладып эккелген. Аргыжылга, хайгыылга эп- чок, тулаа, малгаштыг черлер дээш бээр кө жү рген. Оларны шашкан черлеринден 30 километр дашкаарлаткан. Байзалар аразының хемчээли муң кулаш деп айыткан. Ол дугайында кырган-ачам Седи-Базыр бодунуң демдеглелинге айыткан.

© helpiks.su При использовании или копировании материалов прямая ссылка на сайт обязательна.