Таан-оол САНДАН 1 страница

Стр 1 из 10Следующая ⇒

Таан-оол САНДАН

КЫМНАРЫЛ?

Таан-оол САНДАН

6Н6У-

ТУМАТТАР КЫМНАРЫЛ?

V-

РЕСПУБЛИКА ТИПОГРАФИЯЗЫ

. Кызыл-2001

ДОПЧУЗУ

Эге сө с......................................................................................... 3

Кыска тайылбыр 7

Туматтар тө ө гү зү 10

Хорлуунуң оглунга чагыы........................................................ 14

ССРЭ, ТАР, МАР-ның кызыгаары............................................... 19

Улуг ө ргү ү дел........................................................................... 21

Тос байза деп чү л?..................................................................... 23

Чаш тө лдү ң хинин кезери............................................... . 24

Уругнуң дою............................................................................. 25

Уругну ө глээри '........................................................................ 26

Орнукшудулга 27

Чарлып байырлажыры............................................................. 28

Араганың кырынга чам ү нер................................................... 29

Кызыл-сө ө скен кымчы................................................. .......

Ак кү ске..................................................................................... 30

Ак койгун...........................................................................

Ак аът . .............. 31

Мыйыстыг кара инек.........................................................

Кара диис, кызыл дилги........................................................... 32

Чылан

Туматтарның онзагай сагыыр чаң чылдары....

Туматтарның аъш-чеми............................................................ 35

Шахарова кырган-авамның сү ттү ө ремелээри... 36

Хой ө лү рери 37

Тарбагандан чем......................................................................... 40

Мал-маганның им-демдектери................................................. 41

Тос согарлар............................................................................ 44

Туматтарның бурунгу самы..................................................... 49

Бодаганныг теве. 50

Кара-Борам................................................................................ 51

Кулузуннуг Амдайгыным......................................................... 51

Тумат чонум ‘52

Челе-хө не четчелешкен............................................................ 52

Тумат чурту кире берээл......................................... . . . 52

Кө ктү г-шыктыг Хө нделең ни..................................................... 53

Иван акым айтып берген....................................................

Айбыладып чораан-на мен........................................................ 54

Чогум катап келбес-ле мен................................................

Аралашкан Тумат чонум........................................................... 56

Кадыг алгы халырадып. . . 56

Барыксаар мен .............................................................. 57

Хайырлаар боор .............................................................. 57

Тумат Балчыйның кожаң нары.................................... ..... . 58

АмдайгыНым ...................................................... 62

Чү нү билир мен .............................................................. 64

Чамдык сө стерге тайылбыр..................................................... 74

Авторнуң дугайында. 77

Научно-историческое издание

Таан-оол Саянович
САНДАН

КТО ВЫ ТУМАТЫ?

Иа тувинском языке.

Р^дактор Э. Л; Донгак. Художннк М. Ч. Чооду. Техииче- ский редактор X. X. Шергижек. Корректор Д. М. Чол- дак-Ой.

Издательская лицензия типоцрафии

ПЛД № 24-13 от 13. 11. 1998 г. ¹

Сдано в набор 04. 01. 2001. Подписано к печати 01. 06. 2001. Формат 60Х84¹/1б- Печать высокая. Физ. печ. л. 5, 25. Усл. печ. л. 4, 88. Уч. изд. л. 4, 26. Тираж 1000 экз. Зак. №200

Типография Госкомитета РТ по печати и информации.
667000, Кызыл, ул. ТТТетинкина и Кравченко, 1.

ЭГЕ СӨ С

Тө рээн Тывамның даглыг черинге ө скен болгаш ындыг мен бе, дээрде шаштыккан эң гиве кө ргеш, чалгынналы берген ышкаш апаар чордум. Таң ды-Ууланың мурнуу эдээ Чалааты- да чү гле тулган дээн чурукчу бижип каар онзагай чараш чер- лер-ле долу. Ырда кирген Хоолу, Ирбитей хемнер аразында ө зен бү рү зү аттыг, коптарлаар чү ве болза, инек-даш безин чу- гааланып, бир-ле тө ө гү нү чугаалай бээр. Кайы черил? Тумат чурту Чалааты-дыр. Хоолу, Ирбитей аразында янзы-бү рү ат- тыг дагларны кижи санап четпес. Чү гле Тээли деп хемчигештер безин беш. Оларның ийизин Чө вү рээлиг, Хам-Дыттыг Тээлилер дижир. ¹

Бурганныг деп чайлаг. Мал-маганга оъду эм хоолулуг, аң - мең турлаа чер дугайында бичиимде Тумат оолдан дың наан ырым ам-даа сагыжымда артып калган.

Муң гаранчыг кылынмаң ар Бурганныымче чана бээр мен. Бурганныымның уруглары Буга мунгаш ойтулааштаар.

Кижиниң тө рээн чери дег эргим, ү нелиг чү ве белен турбас дээрзи моон-на илдең.

Чалгааранчыг кылынмаң ар Чалаатымче чана! бээр мен. Чалаатының уруглары Шары мунгаш ойтулааштаар.

Кажан тыптып келген ыры ирги? Кым деп кижи чогаадып кааныл? Ырны чү гле он хар ажыг тургаш дың наза-даа, ында кижи хө ң нү н оттуруп келир утка сиң генин угааптар чордум. Бо кайгамчык оран дугайында баштай дың нааным ол-ла болгай.

Чазыпканым база магат чок, 1953 чылдың кү скээр чайы чү ве. Хеп-ле хенертен Торгалыгга хө й-ле аалдар дигии-биле кө жү п келген. «Ыт холу дергилээн Туматтарны боларны аарай. Чурту безин чок»— деп, тенек кижилерниң анчыг сө зү н дың - наан-даа мен. «Тарбаган деп ү ң гү р иштинде ү стү г докпак ма- галыг эъттиг амытан чоор. Туматтар чуртунда тарбаган курт дег имилеме. Ону аң наар боорга, ынча дээни ол-дур»— деп, угаанныг тө релимниң топтуг сө зү н дың нааш, харын-даа адаар-

бек оран — Тумат чурту Чалааты-дыр. . Шынаазының кулузун аразында элик, хү лбү с кө жү п чоруур оран ийин оң.

Ү нү жү н кижи санап шыдавас. Делегейде сурагжаан эм кириң ер деп кө гү дү п эгелээнпер. Ооң соонда коргудуушкун-би- ле араттарның хамык малын кү рү нении дээш хавырып аппар- гап. Туматтар ол чылын чаа черже тө рээн булуң уп каггаш, кө жү пкеннери ол ышкажыл.

«Оъттуг, суглуг магалыг орап дээр-дпр. Аң аа барып чурт- таза»—дпжпп, колхозчу малчыпнарның чамдыктары чугаала- жып, шынап-ла, удавайн ыиаар малчыннап кө жү п эгелээн.

Успа-Хө л бажында Сарыг-Хө л дээр делгем шынаа бар. Ирбитей хем ынаар чырааладып кпре бергеи. Аң аа тараа тарыыр, эгээртнпмес шынааларга чү гле «Торгалыг» колхоз эвес, республиканың кайы-даа черлериндеп спген кезер турду. Кө к-Хаакка Хрущевтуң кукурузазы чыраадан бедик ү нер оран чү ве. Аң аа шефтеп чеже-даа чордум. Хоолунуң киргсн аксы Ак-Чыраа, Амдайгын, ооң кожазьшда аът караа ышкаш бични хө лчү ктерге чазын кээрге кайгамчык-ла дү вү ренчиг. Туматтар- ның «куш базары» дижири чамдык черлерипгс кандыг-даа куштуң ү нү аң аа ү нер. Ө дү ректиң бү гү хевирлерн бар. Хө лдер- ге чайлаар шымныр-ө дү ректи ол чер улузу сойду-кас-даа ди- жир-ле. Куу, ак, кара касгар база мында. Колхозтуң Кө к-Хаак- ка тараазын кастан бир кижи боолуг кадарып турар. Оон башка чү с-чү с болуп алган кастар эртен олуруптарга, чнң ге- тарааның чү гле сывы артып калыр.

Ховуларда тогдуктар чоргаар базып чоруурлар, Торлаа, торлаадан арай ө ске бө скээ кара, эъди кедергей амдапныг куштар, аажызы багай аъттыг кижи орга чорутпас. Базым бү - рү зү нден дииледир ужарлар. Серлик-Ховузунда чээреннерни ынчан члус машина-биле сү ргеш, челерин магадап ханмас эве- йнкпе. Хайыракап, Чалаа, дагларының эдектерннде тарбагаппар кажан-даа ү зү ктелбейн келген. Бежен чылдар эгезпнде чоннуң мал-магаиын ниитинии кылдыр хавыра бергенде, эът чемниг чоннуң ажы-чеми тарбаганда болу берген. Ижээнин казып кааптарга, амылыг чү ве кырлып тө не бербейн канчаар. Хайы- ракан биле Чалаа тарбаган аң ның когун ү спээн. бойдус тө лү чонунга ө йлеп-даа болза, хайырлаар тандылар. Ө ршээ, бурга- ным! Дус-Даг, Чалаатыда ам база тарбаган ө зү п келген чор- ду. Чоннуң ээп чоруур мал-маганын оор тө ндү рео деп барган. Таң ды. чонун кө рү п, карактап турары ол боор. Ө ршээ, Хайьт- ракан!

Хоолу иштиниң куржаангыларында те, чуң ма, тайгазында сыын, мыйгак, хаван, тооргу, адыг, бө рү, дырбактыг дээш, чү нү чок дээр. Дириг амытанның кандыызы-даа бар, бар боорда эл-

бек оран — Тумат чурту Чалааты-дыр. Шъгнаазыпың кулузуй ■ аразында элик, хү лбү с кө жү п чоруур оран ийин оц.

¹ Ү нү жү н кижи санап шыдавас. Делегейде сурагжаан эм шың арлыг хая-чугу мында он ү ш кезек черде бар деп, бо ном- нуң автору Таан-оол Сандан бижип турар. Ү ш хевирниң оргаа- дайы бар. Чогум кандыызын билбес мен. Тумат-оргаадай, ты- ва-оргаадай, уссирий-оргаадай-даа дижирлер-ле. Улар-оъду, улуг-оът, сыын-дазылы, кара-ай, дой-булуң, хү лбү с-оъду, бө рү - оъду, чаргак-хунажын, кошкараа, чигир-сиген дээш, чү нү чок дээр. Хоолу, Чадыр-Сайы деп хемиер баштарында Дууштар, Мө ө рү ктер деи эзимнер чү гле пө щ-бмле иныптынган. Ынаар кире бээрге, хү н караа кө зү лбейн баар. Билбес кижи аң аа азып ө лү р. Ында ү ш янзының адыглары чоокка чедир он-он болуп алгаш чорааинар. Казар байлааныц кандыызы-даа бар. Хоолу ооруунда ө рттетпес белен чугай бар. Ол кончуг ховар тавар* жыр байлак дижир.

Номувустуң ады «Туматтар кымнарыл? » диштивис. Ыпча дивес арга чок. Маң аа чү гле Туматтар чурттап чораан. Кожа* зында 'Гү лү ш, Кыргыс, Шалык тө рел бө лү ктер маң аа келйй, кү дээ болуп келзе-даа, Туматтар болу бээр хевирлиг. Шаг шаандан бээр маң аа чү гле Тумат чон чурттап келген. Амдай- гын хө лдү ң эриинде туттунган Сарыг-Хө л суурда безин хө й кезни Туматтар. Ол кө цгус аныяк суур. Ада-ө гбениң эрги хо- наш чурттарында мал-магаи азырап чурттай бергеннер база Туматтар. Туматтарныц амгы амыдыралын кө цгү с кысказы-би- ле тайылбырлаар бпс. Ацаа солун сан-тү ң нер база кө стү бээр боор.

Туматтарның ыдыктыг дааның ады—Чалаа. Хө рээ бедик бо аацды оң гаар-дескээр хараиып, сарыг ө ртемчейде кижилер чү нү канчап тур силер деп айтыртынган-даа ышкаш болур.

Сү вү р баштыг Чалаа тайгам Чү нү харап турар чү вел? Чү рээм болган Тумат уруу Чү ну бодап олур ирги?

— деп, Туматтарда база бир чечен-мерген Тумат Балчый ын- чаар ырлап каан. Чалаа даг дугайында Туматтарныц тоолчур- гу чугаазын маң аа киирип кө рейн.

«Шыяан-ам! Сарыг ө ртемчей оран чаа-ла бодарап келген- де дээр 'чораан. Ү стү ү, Ортаа, Алдыы ораннарның бурганнары шупту чыглып келген чү вең иргин. Ү стү ү оранда Тумат-Сыл- дыс бар. Ында казар байлактарның кандыызы-даа бар. Элбээ дээрге, чеже-даа салгалды хандырып шыдаар. Чү гле аң аа дээп болбас, ыдыктаан. Ындыг байлак Ортаа оранда ак дагда

бар дишкеннер. Кайда-даа чок, эң -не ховдр казар байлаКтыг бо дагны ыдыктааш, арамайлап дагааннар. Бо дагга демир ай- мааның бизин дегзип болбас, казар байлаа бү дү н-бү рү н чыда- рын дугурушканнар. Оон башка Сарыг ө ртемчей турбас. Хө рээ делгем, бажы сү вү р бо дагның кырынче ак сү ттү бурганнар чажыпкан. Дагылгалыг таң дының ады Бай-Чалаа. Ону камга- лап, кадагалап олурары-биле Базыр-Маанай бурган башкыга дагзып кааннар.

Туматтар Бай-Чалаа даанче кө рү п алгаш, «базыр-ма-ни пат-ни-ма-хоң! » деп чалбарыырлар. Чырык черге кижилер эмин эрттир байып, кылыр ^гү ве тыппайн, чаа-чалбак кылып, бот- боттарын ө лү ржү п эгелээннер. Чаа-чакпанга таварьишкан чон аш-чуттан кырылган. Ооң соонда бакка баък улажып, хамчык- думаа аарыы чонну чү ден каржы кырып эгелээн. Базыр-Маа- най бурган башкы Бай-Чалаа даан кадарып, чонун ай деп кел- ген. Чалаа баарын чурттаан чон аш-чуттан ө лбээн, тө нмээн, аразында чаа-чапкан кылбааннар. Чырык ө ртемчейнпң ө ске черлеринге кижи амытан тө нген. Чалаа баарын чурттаан, топ- туг-томаанныг Тумат чон кижи тө релгетенни катап боттандыр- ган. Ө стү рген, кижизиткен, кө вү деткен.

Ак сү ттү кырынга бурган башкы чаап бодараткан Чалаа таң дым, ө ршээ! Тоолчу чана берди, а мен боданып-ла олур- дум... »

«Туматтар кымнарыл? » деп ном улуг тө ө гү нү чугаалап, ол тө рел бө лү ктү ң аас чогаалын, чаң чылдарын база коптарлаан. Ынчангаш бо чү гле эргемге дузалыг эвес, хө й номчукчуга хе- ректйг эртине деп билип алыылың ар. Ылаң гыя «Тос Согарлар» деп тө рел бө лү ү н автор дыка улуг кү жениишкинни ү ндү ргеш тодарадып эккелген. Тыва кижиниң чаагай чаң чылдары, куль- туразы чогум-на бо эгеде сиң ген. Келир ү ениң салгалынга ө ө редиглиг ном-дур деп, бодум хуумда ү нелел кылдым.

Эдуард ДОНГАК, редактор.

КЫСКА ТАЙЫЛБЫР.

Туматтар дугайында бо тө ө гү нү авамның адазы кыргай- ачам Тумат Седи-Базырдан дың наан, ооң бижип каан демдег- лелде*рннден 'чаарты бижээн мен. Ынчан 1949 'чыл чү ве. Кыр- ган-ачам мең ээ аас чагыын бергеш, тыва, эрги моол бижик-би- ле демдеглээн кыдыраажын ийи холдап сунган. «Тө ө гү сонуургаар кижиге сең ээ кажан-бир шагда херек болу бээр ча- давас, оглум»—дээш берген.

1945 чылдан эгелеп ук кыдыраашты катап-катап номчуп, барык 40 чыл дургузунда дү жү рү п бижип келдим. Туматтарның бурун тө ө гузү, чаң чылдары, амыдыралы ында бижиттинген Деп билдим.

Кырган-ачамның белекке бергени кыдыраажында чү ү лДер- ни баштай тоолчургу чугаалар деп бодаан мен. Топтап ном- чуурга, чамдык чү ү лдер бижимел тө ө гү ге кончуг чоок болу бээр. Чижээ, Былгаар-чезең дугайы аастан аас дамчып кел- ген, тыва чоннуң хамаарышпас чоруу дээш, ооң чурт кызыгаа- рының барымдаалары, бү рү н турары дээш туржуп чораан ки- жи-дир. Ооң дугайында бичии-даа хө ө редиг чок. «КызыЛ-Сайы- рымны бербес дээш кызыл тЫным бердим, Кө к-Сайырымны бербес дээш хө ө кү й бодум амым бердим»—Деп, ө лү рунү ң мур- нунда ол хомудап чугааланган. Былгаар-чезең пиң ынчан тур- жуп кааны хнл-кызЫгаары чү гле бө Гү нгү тываЛарның эвёс, ырак келир ү ениң тыва салгалының сагыш-сеткилин ө йү п келир айтырыы дээр мен. Кижиниң тө рээн чурту дег чү ве кай- дал. Ада-ө гбелеривистиң чурттап чораан чурту ам хары чоннуң . апарган болДур ийин. ]

Кырган-ачам «Туматтар тө ө гү зү » деп кыдыраажыНда мын- дыг тос эгени киирген: «Тумат Артылдай маадыр», «Артылдай уруу Хорлуу», «Хорлуу оглу Сагды», «Тумат Янзы», «Тумат Сорук Данзын», «Тумат Былгаар Шалык оглу» («Былгаар-че- зең »), «Тумат Борбак-оол», «Тумат Борбак оглу Кончук». Бо дээрге «Кара-Чыжыргана кожууну» чагырып чораан кижилер дугайы-дыр. Чамдыктарын кө ң гү с допчулааш, Артылдай, Хор- луу адашкыларны элээн тодаргайлай бээр бодалдыг мен. Мы- рың ай бурун тө ө гү нү кырган-ачам ө ске тө ө гү чү ден дың нап бпжээн. Амбын ноян мурнундан чагырыкчы эрге-дужаал ал- ганнарны таныыр, билир мен дээр. Амбын ноян холундан

Таан-оол Саидан

таң ма алган, Туматтарның амыдыралы оларпың чагырыкчы- лап турган ү езпнде баксырап эгслээп дсп, ол чугаалаар кижп.

Тумат Седи-Базыр авамның ачазы. Ол тө ө гү ге кончуг

7«

ынак. Туматтар дугайында улуг улустан дың наан чү ү лдерин шуптузун бижип ап чораан. Кырган-ачамның демдеглелдерин шуптузун маң аа киирер арга чок. Ынчангаш Артылдай, Хорлуу адашкылар дугайында элээн делгемчиди аарак алгаш, ө ске чагырыкчыларның чү гле дес-дараалашкак ү езин допчу айтып каайн. Оон ың ай Былгаар-чезең элээн чоокку ү ениң чагырык- чызы. Улустуң сактып чугаалажырындан база кырган-ачамның демдеглелинден алгаш кө ө рге, ол элээн депшйлгелиг, кү рү не кызыгаары дээш кайыын бээр чедип чораан кижи. Кыдырааш- га бижип кааны ышкаш, ону ол хевээр киирбедим. База-ладоп- чулаар ужурга таварьпшкан.

Эмиглиг чагырыкчы Хорлуу-ава (ынчан херээжен улусту эшпи, херээжок деп адаар турган. Тумат Седи-Базырның дем- деглелинде эмиглиг деп айыткан. Э. . Д. ) ү езинде амыдырал экижээн, кижилернпң аажы-чаң ынга хамаарыштыр кончуг ө ө редиглиг чагыгларны бергеп чагырыкчы болду. Кижилерни чаагай чаң чылдарны сагыырын ол ие ө ө редип чораан деп бил- динер. Адазы Артылай эжелекчи манчы-кыдаттарга удурланып турда, ооң уруу Хорлуу база дайынчы шынарлыг, Туматтарның хамаарышпас чоруу дээш демисежип турганы билдиң ер.; «Си- лерниң ам херээң ер чок. Ө г-бажың арга олуруп, от-кө с харыы- лап олуруң ар! » — деп, ол эмиглиг ө ө рү нге чагааш, дайынга киириштирбейн барган. Эмиглиг кижилерни «херээжок» дээри ынчан-даа тыптып келгени база магат чок.

Кырган-ачам Седи-Базырның арттырып кааны «Туматтар тө ө гү зү н» ыдып кириптейн. Бо тоол эвес, Туматтарң ың амыды- ралының шыны болдур эвеспе.

ТУМАТТАР ТӨ Ө ГҮ ЗҮ

«Шыяан ам1 Дээс-Далай шалбаа-даа эвес, Хар-Хыраа сы- ны тей турган ү е эвес-тир ийин. Он ү ш чү с чылдың кө ң гү с эгези, тө ө гү -дү р дээр болза, дү ү н чаа-ла болуп турган дег бол- дур эвеспе. Уранхай улустуң чуртунуң мурнуу чү гү нге, Дээс- Далан девнскээринге «Тумат кү рү не» деп аймак чурттап чораан. Чоннуң саны эвээш-даа, кө вей-даа эмес, ийи сая кижи. Олар аразында Ак-Тумат, Кара-Тумат деп ылгажырлар. Ак- Туматтар Мө ген-Бү рен бажы, Чулушпан-Хем тайгазы, Тере- Хө л, Балыктыг-Хем, Таң ды-Уула сыны ынчаар чурттап чорааннар. Кара-Туматтар Дээс-Хем уну, Хаан-Тайга, Кө к- Сын, Чолдак-Ыяш-Сын, Тарбаганныг, Чавыскылак, Хар-Хыраа, Дү жерлиг, Бү рен, Каргы хемнер, Кызыл-Арт, Саглы-Аксы, Кы- эыл-Кум, Хө нделең, Кө к-Ыяш, Кара-Ыяш, Хоолу, Ирбитей, Сарыг-Булуң ынчаар чурттап чорааннар. Ак-Туматтар аң ныыр, мал ажылдыг. Кара-Туматтар мал, чер ажылы кылып, тараа тарып, чигир-сиген, чыжыргана, ү ү ргене база ө стү рер турган- нар. Тумат кү рү нениң башгың ы Артылдай ийи дуң малыг, ийи акылыг, чеди чү с муң аг-шериглиг. Дуң маларын Амылдай, Са- мылдай, акыларын Тумат-Хаа, Буура-Хаа дээр. Тумат Артыл- дай Уранхайның мурнуу кызыгаарын камгалап, кожа-хелбээ чону-биле эп-найыралдыг, бодунуң чонунга мал-маган ө стү р- тү п, ө реге саны мал-маганныг, ажыл-хожулдуг, эт-севи-даа четчир кылдыр чурттадып, оларны кү рү не баиггың ы хү лээлге- зиннң аайы-бпле башкарып-даа чораан кижп.

Туматтар чуртунуң мурнуу чө ө н чү гү н кончуг эки чү к деп чү дү п, ынаар сү дү н чажып сү зү глээр чон. Тумат чурту каң - даашкынга таваржы бээрге, Хаан-Тайгазын ажылдыр кө же берзе-даа, чуртунга дө мей-ле дедир эглпп келирлер. Тумат чур- тунуң мурнуу чү гү нден чаа-чалбак, аарыг-аржык, соң гу чү гү н- ден хат-шуурган, барыын таладан аза-четкер, бачыт ү зү лбес, чө ө н талазы-ла мү н-не таарымчалыг турган иргин. Уранхайның улуг Тумат чонун эжелеп алыр дээш, Хаан-Тайга, Хар-Хыраа сыннарындан манчы-кыдат шерпи чоруп олурарып Артылдайга медээ дораан чедиргеннер. Эжелекчилерниң оруун дозары-биле Самылдай дуң мазып Сарыг-Булуң га, Амылдай дуң мазын Саг- лы-Хем аксынга шериглерлиг манап чыдар кылдыр чоруткан. Уранхайның улуг нояны Оюн Аракчаага дайзын кел чыдарын

дың надып, Кара-Хө лче < ш. апкынчы-даа чоруткан. Эжелекчилер- ниң хө й санныг шерии-биле демиселдиң бергезин билгеш, чонну тулчуушкун оруундан дестирип, тайгаларже кө жү ргү лепкен. Сарыг-Булуң да доскуулда шериглери аштырыышкынга тава- рышкан, дуң мазы Самылдай ө лү рткен.

Артылдай-даа чү ү боор, арткан аг-шериин эдерткеш, Хө л- Ө ө жү, Сарыг-Булуң углуг чоруп, эжелекчилер-биле тос хонук дургузунда демисешкеш, оларның когун ү зү п-даа шыдаан. Ол аразында Тумат кү рү нениң тө вү Кара-Чыжыргайа дайзынның холунда кирген, дуң мазы Амылдай Ажыг-Суглуг хө лге ө лү рт- кеи деп медээ база келген.

Кара-Чыжыргана девискээри бү рү нү -биле ө рттенген, Дээс- Далайның кыры дү не безин кып-кызыл кылдыр 'чайынналып чыткан. Артылдай чү гле чер чырыырын манап алгаш, шериин- ге дедир эглип болбас магыын-даа берген.

Болат хожуула-биле

Боскун одура шелер. ’ ' . .

Борбахайлар-биле

Борбак бажын чуура шавар. -. ИД< -₁; г п •. .

Чаң гыс согун халас ытп-ас; -борбахай оскундуруп, Хожуула сына берзе, эзең гилерни ушта согар деп айтыышкынны-даа берген. Тулчуушкун ү ш ү штү ң тос хонуунда уламчылааш, кан- дыг-даа тү ң нелге келбээи. Ү ш тостуң чээрби чеди хонуу ажып, ай хире болганда, эжелекчилерниң кү жү тө иү п, аштырыышг кынга ам-на таварышканпар.

Хө й-ле хан-чинни, ө лү м-чидимни болдурган бо демисел сө ө лгү болбаан. Мурнуу кызыгаарга турган чамдык саттынык- чылар эжелекчилерни бү дү ү эрттирипкеннер. Артылдайның шерии эжелекчилерни Хоолу бажынга дбктаадып алза-даа, сан талазы-биле хө й эжелекчилерге бү зээледип алгаш турупкан. Артылдайның Хорлуу дээр кыс уруу ынчан он сес харлаан. Бү - зээлелге кирген адазыпың шериглерпнге тайганың эң -не берт- бежел черлерин дамчып чорааш, аъш-чемни чедирип берип турган. Бү зээге Артылдай маадыр бир чыл иштинде чыдып келгеп. Улуг нояндан дуза-даа келбээн. Харын-даа Каък-Хө лге эжелекчилер-биле дугуржулга кылыр, айның чаазында Артыл- дай боду келзин деп шапкынчылар медээ эккелгеннер.

Боду аараан болуп алгаш, Шалык Бора баштадыр каш ки- жини дугуржулгаже чорудупкан. Оларның соондан эрес кызы Хорлууну база кө ргеш кел диген. Шынында Уранхай нояны Аракчаа, Сунгар, Демчи олар шагда-ла Бээжинче чорупкан, манчы-кыДаттың шериглери уранхай улусту чагырып алганы-

ның ёзулалын кылыр иайыр-дойга Артылдайны шаажылап ө лү рер деп турарын уруу билип келген. Уранхай кү рү нениң баштың нары эжелекчилерге бү рү нү -бпле дү жү п берипкен, Ар- тылдайны бү зээлеп турар шериглерниң чанчыннары кыдаттар боордан башка, шериглерниң хө й кезии оюннар, кыргыстар, хемчиктер болган. Артылдай-даа чү ү боор, шериг чө вү лелин чыылдыргаш, Шалык Бораны чанчын хү лээлгезиндеп хостааш, уруу Хорлууну Тумат шеригниң чанчыны кылдыр томуйлаап. Чооду Сү ктер, Тумат Сандык, Соян Дукар, Шалык Дү гү р олар шыырак диген шериг сү мелекчилери баштадыр хө й шеригни чажыт орук-биле ү ндү ргеш, шавар халдаашкынны кылырын дааскан. Артылдай удаваанда боду туттурган. Чанында чам- дык чанчыннары ону садыпкан болгапнар.

Артылдай уруу Хорлуу даң ды-ла эмиглнг эштерин башта- дып алгаш, манчы-кыдат эжелелден улуг Уранхай чуртун кам- галап алган. Тиилелге хү нү нде кызыгаар шыйыы бижиттинген, бот-догуннаан улуг Уранхай чуртунуң тугун ол киискидип ү н- дү рген. Туктуң ө ң ү ак-кө к, ортузунда ыдык челдиг ак аскыр чуруп каан.

Хорлуу чанчын Тумат кү рү незин ү р-ле баштап, Кара-Чы- жыргана кожуунун катап тургузуп, чонун ажыл-иштнг, мал- маганныг кылдыр чурттадып эгелээн. Ооң соонда хө й аг-ше- риглиг дө рбет халдап кээрге ойтур шапкан. Эрги дө рбет дептерде мынча деп бижип каан: «Тумат Хорлуу коргунчуг-ла, сү ртенчиг-ле. Борбахай туткан уранхай коргунчуг. Ө ршээ, бур- ганым! Борбахайлыг уранхаайны аал-оранымдан ойзуп чоруп кө р! »—деп, хола бурганының баарынга олурупкаш тейлеги- лээр.

Дө рбеттер халдаашкынының ү езинде эмиг-тө штү г эшпи кижи дайынга киришпес деп, Хорлуу чанчын чарлык болган. «Ө зер-тө рү ү р, буян чолдуг эшпи кижи силерниң херээнер чок! »—деп, эшпи чанчын чугаалаан сө ө лү нде «херек чок», «хе- рээжок» деп сө с тывылгаи деп, Туматтарның бнр чугаазы база солун.

Артылдай уруу Хорлуу тозан хар ажыр чуртгааш, кара чаң гыс оглу Сагдыны бодунуң дү жү лгезинге олурткан. Эмпг- тө штү г эшпи, херээжок чанчын Хорлуу ажы-тө лү нге тос чагыг- ны албан кү ү седип чоруурун дааскан.

«Алды чү зү н малың ардан кажан-даа адырылбайн чору- ң ар. Уранхай чоннуң сү лде-сү незинн чылгы малда. Ону кам- галаң ар. Туматтарның буяны-кежии сиң ген те, чуң ма аң ның когун ү зе ө лү рбең ер. Улар кушту камгалаң ар. Чалаалыг, кара баштыг ак хоюң арның ү резинин ү спең ер. Ө глериң ер эжии мур- нуу чө ө н чү кче углуг кылдыр тип алың ар».

12 3 4 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒