Таан-оол САНДАН 6 страница

Кадыр баштыг Цалаа тайгай Кайнаар харап тур сен, тандым. Кара баарым еду-ле уруг Кайда чаннап олур иргй?

Чалаатының бажынайда

Чагган харның эрйвезин.

Чараш кара кулугурнуц Сагыжымдан ыравазын.

Чаап-ла кэЭрии, кудуп кээрйн Чалаа бажы тайгам бйлзин.

Чарып аарын, хунаап аарын Чараш карам боду билзин.

Кудуп кээрин, чаап кээрин Куду Чалаа бажы билзин.

Хунаап аарын, чарып аарын Кускун кара боду билзин.

Туругларнын. сырбыыи адар Кымның боозу дээштиг чү вел?

Туматтарның кызын алыр Кымнын оглу хорлуг чү вел.

Кезек туруг сырбыын адар Кымның боозу дээштиг чү вел.

Кезек Тумат уруун алыр Кымның оглу хорлуг чү вел.

Эглип баткан Ирбитейге

Элик тепкен эзир-ле мен.

Эрге кара кулугурга Эрээн шокар бурган-на мен.

Хорум даштыг Хоолу хемге Койгун тепкен эзир-ле мен.

Хоор-ла сарыг кулугурга Хола хээлиг бурган-на мен.

Хоолу бажы чурттуг-ла мен Кожуун, суму чарлыг-ла мен Кончуг ынак сарыымайнын Холунайда билзээ-ле мен.

Чалааты деп чурттуг-ла мен Чарлыг аттыг чораан-на мен.

Чараш. кара кулугурнуң Чажынайда салбаа-ла мен.

Чалаатыдан ү неримде Сарыым сең ээ дужар-ла мен.

Сарыым сең ээ дужарымда Чаъс-ла билзек белектиг мен

Хоолудан ү неримде

Хоорум сең ээ дужар-ла мен. Хоорум сең ээ дужарымда Хола билзек белектиг мен.

Кыштаг черден кыяа туткан Кыйыг черде кымның чуртул.

Кыстан, оолдан кыяа чоруур Кызыл-тыйба кымның эжил.

Ойдан, чиктен оя туткан

Оң гар оймак кымның кыштаал. Оолдан, кыстан оя чоруур Ортун кара кымның эжил.

Алдыы булак ө рттензе-даа Анай-хаагы ү нү п келир.

Ажы-тө лү ө зуп-ле кээр.

Акың кужү р кырыза-даа

Ө рттензе-даа, каң даза-даа, Ө вү р чарыы ө ң гү р чытсын. Ө лзе-даа-ла, читсе-даа-ла Ө зү -баары артып калыр.

Каң даза-даа, ө рттензе-даа
Хая баары суглут чытсын.

Халза-даа-ла, ө лзе-даа-ла

Кара баары артып калыр.

Ой-ла черниң ө ң ун чазаан Огаан чечек оң ган эвес.

Орус дыргак дырап чораан Оргу-кара оң ган эвес.

Кыйыг черниң ө ң ү и чазаан Кызыл чечек одган эвес.

Кыдат дыргак дырап чораан Кылын-кара оң ган эвес.

Дезиг-даа бол, кулун чү ве Чылгызыиың куну чү ве.

Тенек-даа бол, тө л-ле чү ве.
Чоннуң чоргаар оглу чү ве.

Терек билё хадың ыяш Дескил ү нген мээң чуртум.

Тенек-биле кайгал чаң ын Дең ге чаң наар мээң карам.

Хадың биле терек ыяш Катай ү нген мээң чуртум..

Кайгал-биле тенек чаң ын Катай чаң наар мээң карам.

Хорум-даштыг Чалаатыга Шаппа-шаппа диведим бе.

Хоптуг-чиптиг кулугурга Хонма-хонма диведим бе.

Сайлыг, даштыг Чалаатыга Шаппа-шаппа диведим бе.

Чарлыг. диптпг кулугурга Хонма-хонма дйведим бе.

Хову боорга шапкан-на мен Кооргалын билбээн-не мен. Хостуг боорга хонган-на мен. Хоптай бээрин билбээН-не мей.

Шө л-ле боорга шапкан-на мен Шө йбек дажын билбээн-не мен.

Шө лээн боорга хонган-на мен Сө глей бээрин билбээн-не мен.

Кө ндей-Ховаа чарыштырза Кымның аъды эртер чү вел.

Кө рү шкештиң турупса-ла Кымның оглу шыдаар чү вел.

Кыдыг черден салыр болза Кымнын аъды эртер чү вел.

Кызылдашкаш турупса-ла Кымның оглу шыдаар чү вел.

Челер ойнуң, базар ойнуң Челин чазааш салыптың ар..

Чечек хээлиг мээң чуртум Сериип чытсын, чадаптың ар.

*

Базар ойнуң, челер ойнуң

Маң ын чазааш салыптың ар. Маинык хээлиг мээң чуртум Ссриин чытсын, чадаптың ар.

Аскыр челдиг кара доруг

Дө нен чаваа турарыгай.

Алдан харлыг акың кү жү р Ү жен бештээн турарыгай..

Челер, маң наар кара доруг Сес-ле диштиг турарыгай.

Чеден харлыг акың кү жү р Ү жен бештиг турарыгай.

Ымыраалыг дивес болза Тээлизи чайлаг оран.

Ылчың -тенек дивес болза Ында-бирек кижи-ле ийин.

Кара-сээктиг дивес болза

Хачы-Оруу чурт-ла чү ве.

Калчаа-тенек дивес болза Кадай оглу кижи-ле нйин.

Аптарада, шоочада

Ажыг дү ң зе тааклыны.

Адыгларда, Тү лү штерде Атка кирген дангыраамны.

Дү лгү ү рлү где, шоочада

Дү нзе сарыг таакпыны.

Тү лү штерде, Кыргыстарда

Дү шке кирген дацгыраамны

Эрзек-са. мыын дивес силер

Ө вренген чаң ым-на-дыр.

Эрте турбас дивес силер Ө лү м чамдыы уйгум кончуг.

Хонак, чашпан ү нген-не дээш Хову чуртун каар боор бе. Хопка-чипке кирген-не дээш Хоор-ла сарыын каар боор бе.

Акша четпес адыр мыйыс

Аргазынга чорзун, тандым

Алым четпес чаш-ла кызың

Аалынга орзун, катым

Экил оюм ■ — чаң гыс аъдым Эзерлиг бе, чү генниг бе. Эрте шаанда мээң эжим Эштиг сен бе, чааскаан сен бе.

Амдайгыным

Дагылгалыг тандызындан

Тайлып баткан Ирбитейнн

Тараа, сиген шө лү шыпкан

Дазыр шө лдү г Кө к-ле-Хаагым.

Оргу бедик таң дызындан

Оорлуп баткан Хоолуну.

Ө ө р малдын турлаа болган

Ө лең шыктыг Ак-ла-Чыраа.

Чанган куштар ара хонар

Чалаатынын Чалаа баары, Амыраамның алыс чурту Аржаан суглуг Амдайгыным.

Бо ырны ө лү рү нү ң бичии мурнуу чарыында Дамдың Да- лай Идамович (Тумат Дамдың ) чогааткан. Аялгазын Тыва

АССР-ниң алдарлыг ажылдакчызы Кызыл-оол Санчы бижээн. Ө вү рнү ң Дус-Даг чонунуң ынак ырызы болуп, конң ерттер программазынга кирип чораан. Д. И. Дамдың 1912 чылда тө - рү ттү нген. 1962 чылдың тө нчү зү нде «Торгалыг» колхозтуң чыл отчёдун кылып тургаш, хенертен чок болгак. Ол хө й чылдар дургузунда 13 уругну азырап, бут кырынга тургузуп каан.

ЧҮ НҮ БИЛИР МЕН?

Ырак-даа эвес, дү ү нгү чаа база бө гү нгү амыдыралды эки билпр мен деп манаа мактанзымза ажырбас боор. Кижилер- ле дугайында сактып, бодап чоруур-дур мен. Туматтарны бащ- тай кө ргеннм, оларның чурту Чалаатыга баштай баргаш мага- дааным уттундурбаан.

«Кү дээвис Тумат кижи чү ве-дир»— деп, даай-авам кө ң гү с бичинмде чугаалаарга, ол чү ү кижи ирги, кпжи ышкаш кижи ирги бе деп бодаар турдум. Ынчангы сан-тү ң нерни бө гү н кө - рү п олурарымга, дө ртен чылдар тө нчү зү, бежен чылдар эгезин- де Чалаатыга бежен четпес ө реге турган хевирлиг. Долу эвези- даа магат чбк, чү гле Тумат улус ыпча турганында маргыш чок боор. Баштай Адыр-Сырага школаны араттар 1940 чылда ту- дуп алганнар. Ооң эргелекчизинге Дус-Даг чү рттуг Натпнт-оол Николай Дембирелович турган дижир. Ол Степан Сарыг-оол- биле тө рээн алышкылар оолдары. Ооң соонда Адыр-Сырадан Кызыл-Довуракче школаны кө жү рген.

Кандыг-даа чоннуң аразында «эң баштайгылар» чоруур болдур ийин. Торгалыг Тү лү штери уктугларның «кү дээзи, ээр хаайлыг узун кара, башкы оол» Тумат Шактар оглу Шарый- оол чү ве-дир. 1936 чылда ачазы ону Хендерге школазынга ап- парып каар дээрге ынаваан. Шагаан-Арыгга ө ө ренири-биле ынча талыгырдан, арт-сынны ажылдыр оглун ашак школага эккеп каан. Тываның ийиги улуг хоорайынга ынчан эге чада школа- зы турган. 1943 чылда Шарый-оол ону доозуп турда, чеди чыл болу берген. Шагаан-Арыгның чедп чыл школазыпың эң баш- тайгы доозукчуларыпың бирээзп ол. Ынчан байдал дыка дү ш- кү ү рлү г, берге ышкажык. Чеди класс доосканнарны шуптузун башкылаарының тү р курстарынче чорудупкаш, Шарый-оол-би- ле бнр кыс эжи уругну назы-хары, сө ө к-даяа ырбыска дээш, Кызылдың каттышкан нйи дугаар школазынга ө ө ренпр силер диген. Кызыл хоорай деп чериң ер та кайы оранда, дайып-бай- лаа ү езинде чаш оглум ынаар чорутпас мен деп, Шарый-оолдуң иезиниң негелдезин кым-даа арта базар харыы чок болган. Чалаатыга турган Тээлнниң МАЭ, МЧАЭ-зинге ол ийп чыл ажылдаан. Колдуунда-ла кадарчылап чораанын Владимир Шактарович ам сактып чугаалаар. . 1945 чылда чеди чыл доос- кан шыырак билиглиг оолду ам-на Ө вү р районче келдиртип,

•?; < ййй

Владимир Шарый-оол.

Сураглыг педагог. Эң баштай институт доосканнариың бирээзи,

5 Туматтар кымнарыл?

тү р курстар доостургаш, Чаа-Суурга башкыладып каан. Бот- ө ө редилге-биле педучилищени, ооң соонда педпнститутту Вла- димир Шактарович дооскаш, Тумагтардан эң баштай дээди эртемнпг болган кижиниң бирээзи. Ол Ө вү р школаларынга одурту ажылдап, ооң иштинде днректорлап, районо эргелекчи- леп база шаг болган. Пенсия ү нгеш, мал кадарып чурттап олу- рар. Ооң ат-алдар четкен ат-сывын маң аа санавас мен.

Туматтарның аразында база бир кнжи бар. Ынчан Торга- лыгга беш класска ө ө ренип турган мен. Башкылар колдуу-ла соң гаар Саян артындан келгилээн. Тыва дылдан ө ске эртем- нерни очулдурукчулуг башкылаар. Тумат Май-оол математика очулдурукчузу тургаш, тайылбыр бээриниң онзагайы, билдин- гири кончуг. Математикага кө ң гү с тек кижи мен безин мү н-не ү ш демдекке аскыр апарган мен. Ө ске очулдурукчуларга бо- даарга, бодунуң кара чугаазы-биле тайылбырлап бергилээр. Авторнуң бо номунга немелде киирер эргелиг болганымда, Ту- мат Май-оол башкының кыска-даа болза, тө ө гү зү н бичии доп- чулаптайн. '

Ол 1933 чылда беш айның бир чаазында Чалаатының ү ш Тээлиниң белдири Кө к-Хая деп черге тө рү ттү нген. 1943 чылда Чалаатының Адыр-Сырага туттунган 1школаның ийиги клазын- дан эгелеп ө ө ренгеш, эге щколаның баштайгы доозукчузу. Хан- дагайтының чеди чыл школазының 1949 чылда база баштайгы доозукчузу. Чадаананың онгу клазын 1952 чылда эң баштай дооскаинарның аразында Тумат Май-оолдуң ады бар. Дө ө -ле талыгырда Чалаатыдан келген ө ө реникчи болдур эвеспе. Ле- нинградтың политехниктиг институдунче шылгалданы тудуп киргеш, кадыының байдалы-биле ө ө ренип шыдаваан. Барык ү ш чыл чыгыы эмнедип келген. Баштай-ла биске хелемечилеп эгелээни ол чү ве-дир. Ооң соонда школаларга башкылап, ба- рык-ла он алды чыл иштинде улус ө ө редилгезннге бараан бол- ган. 1969 чылдан бээр совхозтарга 26 чыл дургузунда кол эко- номист болуп келген. Шыырак специалист деп санадып келген. Туматтарның аразында бир дугаарында ортумак школа дооскан, артында доозар-доозарда ырак-узак черге эртем чедип алган кижи чонунуң тө ө гү зү нге бодунуң адын арттырары чоптү г.

Алдан чылдарда республикага сураглыг шыдыраачы чо- раан Тумат (Чамзырай) Чапай база Чадаанага он класс доос- каш, Кызылдың педагогика инститү дун дооскаш, шыырак ма- тематик башкы болуп чорду.

Бежен чылдар эгезинде Торгалыг кү дээлери апаргылаан Туматтарны утпаан мен. Шарый-оолдуң соонда Бадыргы, Сан- дак, Иймажап олар база-ла чоок тө релдерим уругларын алгы-

лаан. Туматтарны Дус-Дагдыва албадал-биле кө жү рү п келген- де, ү шкү класска Сү гдер-оол, Нарын-оол, Левенчук (мө ге Ба- рың най оглу) болгаш ө скелер-биле чаң гыс класска ө ө ренн бердим. Бичии кижилерниң шаа ол ыйнаан, оолдар, уруглар, аразында ө скележи бээрлер. «Ыт холу дергилээн Туматтар» деп ө ө рү мнү ң ындыг сө зү н адавас турдум. Чоок тө релдерим уруглары угбаларым ашактары Туматтар ышкажык. Элээди чылдарымда таныжып алгылааным Шагдыр Маадыр, Майор Санаа, Тамара Дакай-оол, Баазаң Азиймаа (ол ам сураглыг терапевт), Кара-кыс Дамдың эмчи болгаш ө ске-даа Тумат ук- туг ү е-чергем кижилерни сактып чор мен. Олар школа соонда дээди ө ө редилге черлери дооскулап, ужуражып келген саны- выста кайда, чү нү кылып, амыдырал-чуртталгавысты каш сө с- биле солужа кааптар чораан бис.

Ада-ө гбезиниң тө рээн чурту тыва кижиге чү ден эргим, хү ндү лү г. «Ө лгёниниң бажы чыдар, ө ле баштыг хайнак-биле тараа тарып чип чораан чуртундан» албадал-биле сывыртады- ры дег эрээ кайыи белен турар. Туматтар кө жү п келгенде, ү р- даа болбаан хире. Бир кү зү н Кириш-оол кө дээ Совет контора- зының чанында бажы халайы берген тур. Кичээлге чү ге кел- бээн чоор дээш чанынга чеде бердим. Ыглап турар. Ачазы Дакай-оол оглун аажок оожуктуруп турар. Ооң соонда бпр шагдааның чааккыр, хө ректениринден куйга-бажым адыш ди- ген. Дакай-оолду алгаш чоруй барган. Шииттирип алган кижи- дир. Суд болуп турда, оглу чеде берген. Адазын шиидип каар- га, чаш амытан ыглап турганы ол-дур. Амыдыралымга чү нү - даа кө рү п чораан болгаш ындыг мен ыйнаан, ыы кө ргеш чү рээм саргыыр, ону черле утпас чордум. Дакай-оол Туматтар- дан эң шыырак малдыг арат. Колхозка малының чартыын ду- жааган, ө скезин будаң нап каапкан дээш, яла онааган. Кызыл кү жү -биле азырап алган малын чарыыр эрге чок тургаи.

«Кижи чурту кидирээштиг, аътка шавар арга чок» дижи- ри-ле шын боор. Суур чоогунга кө жү п келген Туматтарның чамдыктары удавайн чуртунче дедир кө шкү лей бергилээннер. Кожавыс Саян (Тумат) Санаа колхоз хою кадарып, Чалааты- же дедир кө же бергеи. Ам депутат даргавыс Салчак-оол Санаа- ның адазы. Алдан чылдар эгезинде Чалаатыга чеде бээримге, ө г-бажынче мени чалап, чү нү ажылдап, кайда чоруурумну айтырып органнар чү ве. Сү гдер-оол база школазын ара каап, Чалаатыга мал ө стү рү п чорду. Тааи-оол Санданның чыып би- жип алганы Туматтариың аас чогаалында Тумаг Шарыжыкпан деп, кайгалдың кайгалы чораан кижи бар. Дө рбет кайгалдааны дээш Борбак-оол чезең ооң холун ө г доразындан ушта соп хү - лээш, доң уруп каан.

5*

Май-оол ТУМАТ

Кө дээ ажыл-агыйның хоочуну. Туматтардан эң баштай ортумак школа дооскан.

Алдан дургуннар канчап дургун болу бергенин тө ө гү ыла- вылаан ышкажык. Тываның бот-догуннаан тускай кү ^ү не эр- гезин манчы-кыдат хө й чылдар дургузунда казып каан ышка- жык. Хары чурттуң кулу болур хө ң нү , чок тывалар оларның чуртун барып оорлап, ө жээнин ооң -биле негеп ап чорааннар. Тумат Шарыжыкпан база ындыгларның бирээзи. Назы-харын санап олурарга, Хемчиктиң алдан дургуннары-биле ү е-черге ки- жи болду. Чижээ, Таан-оол Сандан бо номунда Тумат Сагыйаа дугайында бижээн. Туматтарның аас чогаалында Сагыйаа, Ша- рыжыкпан дугайында билдинип келир. Бо чү ү лдү бижип олу- ра, мындыг ыры дугайында чугаалавас аргам чок болу берди.

Каргыраазы, Доктугузу

Карыш-даа бол бээр чытсын. Хаан кожуун кадыр сү рү ү , Хавыдынга белен турзун.

Каргыраа, Доктугу Успаа-Хө лдү ң мурнуу талазында Успа- Нур аймак тө вү нде сыннар. Хаан кожуун деп сө с-биле

билдингир ышкажыл. Тумат Шарыжыкпан база-ла ө жээн бо- дап, дө рбет мал оорлааш туттурган. Холун ө г доразындан ө ттү р баглааш доң урган. Тумат Шарыжыкпан дээрге, ам Тываныц автоорук эргелелиниң даргазы, Дээди Хурал депутады Салчак- оол Санааның авазының ачазы, кырган-ачазы-дыр.

Таан-оол Санданның «Тумат тө ө гү зү » деп кыдыраажын номчуп олура, Тываның тө ө гү зү н тодарадырынга Кара-Чыжыр- гана кожууну кажан, каяа турганы тодарап, тө ө гү нү шыи ажы- дарвшга улуг идигни бере бээр боор деп бодап олур мен.

Байырымдаазы, Кө ндей-Сыны Базым-даа бол бээр чытсын. Башкы кожуун малдар сү рү ү Баглап каан дёг белен турзун

деп, кайгамчык чараш ыры бар. Автор номун эгелээрде, 1200— 1300 чылдар ү ези диген. Кайгалдарның бо ырызы база ол ү е назылыы шып. Башкы кожуун кайда иргп деп айтырар сплер. Ынаар калга, баят чурту-ла боор. Тываның мурнуу кызыгаа- рын соң гу чү кче чыырып, бот-тускайлаң кожууннарны чок кылып турган ү е-ле боор.

«Туматтар чү ге ө ске тө рел аймак улус-биле холужа бер- бээн чон боор» деп, ү ргү лчү бодай бээр мен. Чижек-биле алыр- га Донгактар дижик. Олар чү гле Ө вү р Торгалыгда эвес, Улуг- Хем, Чө ө н-Хемчик, Барыын-Хемчик, Мө ң гү н-Тайгада, Бай-Тай- гада Сарыг-Кара-Донгактар болун алган чоруурлар. Чалаатыда чү гле Туматтар болдур эвеспе. Келин болуп келген уруг Тумаг болу бээр. Кү дээлер база-ла Туматтар апаар. Торгалыгда улуг назылыглардан Иймажап, 'Гаан-оол ол нйи, бежен хар иштин- ден Киимаа Ө декей, Тамара Маадыр олар артып калган чор- ду. Олар Торгалыглар кү дээлери, кепээттери. 'Горгалыгга хө й чылдарда башкылаан Дадар-оол Баазаң пенсиялааш, алдарлыг аң чы Баазац адазыиың чуртунче кө же берип, хууда малы-биле чурттап олурар. Тумат (Бады) Бичс-оол, Хайдып алышкылар- биле кады ө ө ренип-даа чордум. Бадылар ажы-тө лү база ө гбе- лериниң чуртунче дигин-биле дедпр кө же бергсниер. Тумат Хайдыптың оглу Геннадийни кым-даа бнлпр. Улустуң хө ө мей- жизи оолдуң аъдының бажы электен-не хоя бергени хомудан- чыг. Ооң тө рү ттү нген, чурттап чораан чери Хандагайтының культура одаан Тамат Геннадий кылдыр мө ң гежидип каан чорду.

Бо ү ндү рү п чыдар номнуң редактору болганымда, элээн кижилер дугайында допчулааш, чамдыктарын шуут чугаала- вайн баар апардым. Школага башкылап чорааным ө ө реникчим Чамзырың (Тумат) Мө ң ге эрткен чылын Амдайгынның суму

даргазынга соң гулдага киришкеш, ында ажылдай 'берген. Шко- ла база директору.

Ада-ө гбениң эрги хонаш чурттарын зэлеп олурарларда, чү гле Тумат уктуглар дээрзин суму даргазы Мө ң ге Чамзыевич чугаалады. Суурда мергежил аайы-биле келгеннер ө ске чер чурттуглар. Тумат Мө ң ге Кызыл хоорайда чурттап олурар-даа болза, тө рээн чериндиве сагыжы дедир сө ө ргкеш турар болур- га, ында ажыддап чеде берген. Бичии суур, ол хирезинде мын- да барык ө реге бү рү зү машииалыг турганнар. Ам амыдырал бергедээн. Аргыжылга ол чок. Чер аразы ырак-узак дээрзи билдингир. Чон Ирбитей аксында Кө к-Хаактың суггаттыг шө - лү нде ногаа аймаан ө стү рү п ап турар апарганы ө ө рү нчү г. Ам- дайгынның чайы изиг болгаш маң аа мал-маган тудары барык болдунмас. Ымыраага мал ө лү п каар оран болдур эвеспе. «Ымыраалыг дивес болза, Амдайгыным чурт-ла чү ве» — деп ырыда хө й-ле утка сиң ирип каан болдур ийин.

Тумат Тү векей Хендерге сумузун даргалап, ооң соонда Ча- лаатыга тургустунган МАЭ баштап база шаанга кирген. Ооң оглу Иван Тү вскей бү гү назынын орук албанынга эрттирген. Ам-даа кожуунда орук чериниң биргп кижизи. Тө ө гү зү н алгаш кө ө рге, Тос Согарлар дө скел билбес, ажыл-ищке тура дү шпес улус. Иван Хереловичиниң назы-хары алдан ажа-даа берзе, Ө вү рнү ң Чалааты уунче орук-чирикти тулган кылдыр кылып каар боор деп идегел бар ийин.

1955 чыл боор. Суурнуң хавак кырынга туттунган, эрги шагныц борбак бажың ы. Бичиимде-ле кө ргеним, серең ги ыяжы дег кылдыр шевергин чонган' чудуктарлыг, крышазы калбак манзаларлыг бажың ны кайын уттур мен. Орус эмчи уругну ын- чан бир дугаар кө рген мен. «Дү не боорга карааның оду хып чоруур. Кижи эвес, орус-тур» деп, ынчан чамдык чугааларң ьщ уун ам сактып олур мен. 'Горгалыымга чай болурга саглайжы бээр ак-кө к дээр ө ң нү г коң гураажык чечектер дег кө к карак- тыг чараш, ак халат кеткен орус кысты маң аа бир дугаар кө р- ген мен. Ынчан ол-ла эмнелге бажың ы хевээр турган. Кү зү н шериг оолдар эккелген. Халашкаи шериг оолдар бажың нарын- че машинадан дү шкен дораан салчыпканнар. Чемоданын тудуп алган бир солдат оол турган черинде турза-ла туруп берген. Танов Сандан башкывыстың акызы Таан-оол-дур деп, Тумат оолдар ону танып кааннар. Таан-оол шериг чоруп турда, аалы Чалаатыга турган. Ам мында авазының бажың ы бар. Кайда турарын билбес. «Ннколай Дембирелович Натпит-оол мени та- нып кааш, -авам сугга чедирип каан чү ве» деп, ол ам сактып чугаалап олурар чораан.

Номувустуң автору, кайгамчык ү нелиг тө ө гү нү хө й чылдар

иштинде шыгжап чораан кижнвис, Таан-оол Саянович Сандан- ны чугаалап олурарым ол-ла болгай. Солдат оол механизация училищезин доозуп, Торгалыг кү дээзи болу берген. Механиза- тор тургаш, Хрущевтуң кукурузазын Торгалыгның даштыг Ээр- Хаваанга, Чалаатының Кө к-Хаакка, Чозаның ховузунга чыраа- га дең ней ө стү рү п чораан, эки ажылы-биле макталдыг эрниң бирээзи. Чолаачылап, ооң соонда совхозтуң салбыр эргелекчи- зинге, профэвилел комитединиң даргазынга ажылдап чорду. Совхоз малын кадарып, ам-даа хууда малы-биле Алдыы-Туруг баарында кыштап олурар.

Таан-оол Санданның дуң мазы Танов Саянович бичиимде мени башкылап, башкы училищезпиге кады ө ө ренип, сө ө лү нде Тес-Хемннң партия, совет органнарынга кады ажылдап чорду- вус. Тос Согарларның тө ө гү зү н кайытан бээр бижип, салгалын- га солун медээ арттырып каан, Туматтар тө ө гү зү н уламчылап келген кижиниң хары ам удавас чеденниң эргинин арта база- рынче чоокшулаан.

Таан-оол Саяновичиниң Тос Согарлар дугайында бижээп тө ө гү зү нден тө рел-дө ргү л кижилерни билип ап олурдум. Тор- галыгга Туматтар кө стү п келгенде, чоң нуң улуг хү ндү зү н ал- гап кижини кайын уттур меп. Торгалыг улузу ону анаа-ла Узун-Дамдың, Бугалгыр-Дамдың дпжир. Чаа-Суур, Торгалыг- га колхозтарның саң -хө ө ажылын тудуп чораан, ол шагныы-би- ле мергежили бедпк, билиглиг кижилерниң бирээзп ол. Алыс бодунуп тө лептии кончуг деп бплнр мен. Улугну улуг, бичиини бичпп деп билпр. Торгалыымга чеде бээр меп. Кижи-бпле хол тутчуп мендилежир, чылыг сө стер-биле кижи сеткилпниң соок дожун эргизиптер Далай Дамдың ышкаштарның овур-хевири сагыжымга чуруттунуп артып калган. Ооң оглу мал эмчизи Найгын-оол, мал эмчизи кызы Кара-кыс, инженер оглу Оюн- оол, артист уруу Татьяна олар-бпле чоок тө релдерпм ышкаш эдержни чордум. Алдан чылдар эгезпнде «Амдайгыным» деп ырыиың сө зү н Далай (Тумат) Дамдың чогаадырга, аялгазыи сыгытчы Кызыл-оол Санчы бижээн. Чаражы кончуг ыры чү ве.

Кайы-даа чуртка чеде бергеш, кү рү ненпң кү чү -кү жү, культуразы, экономпказы кандыгыл дээрзип оруктар чугаалап бээр. Тумат чурту Чалааты дугайыида Салчак Токаның бичпи демдеглелинде мынча дигеи: «Орук-чирип кадыр-берг Чалаа- тыга чордум... » 1942 чылдагы демдеглелннге ол ынчаар бижээн.

Черниң туруш-байдалы ындыг болганда, Чалаатыга хө г- жү лдениң кандыг-даа дээди чадазы чедип келирге, оруктар берге болуп артып калыр. Шаандагы Хачы-Оруун ам чазап кадн. Олады машина-техника шагда-ла чоруп тургап. Чогум

Тока ынчан Кызыл-Довурак бе азы Адыр-Сырага сууржуң амыдыралдың эге таваан салып алганда чораан хирелиг. Ча- лаатының чайлаг чурттарынче машиналыг аргыжары берге. Мырың ай машпна чоруп четпес черлер-ле долу. Чалаатыдан тө пче аргкжылга бө гү нге чедир берге болуп артпышаан...

Салчак-оол САНАД

Бежен чылдар тө нчү зү нде кожа-хелбээ Моолга Тээлини бү рү нү -биле берипкенп — бө гү нгү чоннуң амыдыралының кара хилинчээ болуп артлышаан. Кожуун тө вү Хандагайтыга чедир Сарыг-Хө л азы Амдайгын суурдан чү с километр. Суурдан даң бажында ү нмес болзуң за, ол хү н дедир эглип кээриң тергиин берге. Кызыгаарга хыналданы эрттирип туруң да-ла, хү н чар- тыы эртип калыр. Беш шак бетинде, кыжын оон-даа дора кыс- калаар, кызыгаар эрттирилгезиниң шагы тө нер, Россияның, Моолдуң кызыгааржыларыпга чоннуң тү регдели бичии-даа хамаарышпас. Аргыжылга чү гле хууда кижилерниң чиик маши- налары. Автобусту хуу кижилер тудары ажык чок, чү гле ка- рылгалыг. Бир эвес орук-чнрик шү ү дел чок болза, дү ннү ң кан-

дыг-даа караң гызында Шаап тургай-ла. Орук айтырыынга доо- ра кара чудукту чү гле кызыгаар п. унктулары салып алган, ону бө гү н артай базары тергиин берге.

Чү гле Чалааты эвес, Дө ргү н, Дус-Даг чонунуң амыдыра- лынга бергелерни уштур дээш, Чазак мурнундан айтырыгны шиитпирлээрин кө рген. Ада-иези Чалааты чурттуг, Туматтарны тө рээн черинден кү ш-биле кө жү рү птерге-даа, дораан дедир кө же бергеш, аң аа сө ө гү и салган Саян Саиааның (Тумат Са- рыг. -Санаа) оглу Салчак-оол Саянович Санаа «Тываавтоорук» эргелелиниң даргазы. Ол ортумак школаны дооскаш, Сибирь- ниң автоорук институдунуң студентизи болу берген. Бичии оол улуг-ла билдинмес, харын-даа ажыы чок-даа ышкаш сагын- дырар мергежилдиң кижизи болу бээрпн кым-даа кайын оваар- ган деп. Алызында ада-иезиниң бү дү штү г аажы-чаң ын дө зээн, ө ө ренири кызымак оол бө гү н Туматтарның чоргааралы апарган. Эрткен соң гулдаларга ол тыва; парламентиниң депу- тадынга соң гуттурган. Салчак-оол Санаа (Тумат) дугайында чону чогум-на ынчан сактып келген ышкаш болган. Тайгазын- га бичии-ле чааптарга, аптара дер даштарны чууктап чыдар Торгалыгга демир кө вү рү г салдына бээрин кым-даа дү жевейн чораан болбайн аан. Тө левилелдиң эртемге ү ндезилээн майыы- биле кылган кө вү рү гнү ң эриин Торгалыг суу бир дажааш, чире шаап-даа турган. Ыяш эвес демир кө вү рү г болгаш-ла шыдажып арткан. «Салчак-оол орук инженери болганы-ла аас- кежик-тир... »—деп, кө вү рү гнү чаа тудуп турда, Кызылда чурт- • тап чоруур бир кижи оюн-баштак-биле чугааланган дээр. Ынча чылдар дургузунда назыда турар кө вү рү г бо эмдик аът дег хемге туруптарынга бү зү рели ам-даа читпээн кижиниң мага- даашкыны, чоргааралы турганын ынчан база кым билген деп.

Салчак-оол Саянович демир кө вү рү гнү баг билбес эмдик аът дег аажылыг Торгалыгны кежир салып берген. Ам ө ске Чуртка белекке берипкен девискээрин канчап оюп эртериниң айтырыы тургустунуп келген. База-ла чаң гыс чер-чур. ттажы ии- женерниң кулаан коң галаардан ө ске арга кайда боор. Тээли хемни оюп, Тээли тайгазының кыры-биле орук ү ндү рер ужурга таварышкан. Ам удавас орук ажыглалга кирер. Акша-тө герик- ти хө йнү чиген ажыл дээрзи билдингир. Ооң кадында тө пке чедир (Хандагайты суурга чедир) 35 километрни; артыкка чо- руур апаар. Дө ө -ле талыгыр бедикче хө рээн дө геп ү ндү ре бер- ген таң дыже чазаглыг орукту чеже-даа ү ндү рү п каарга, берт- бежели чнде бербес-ле болгай. Аң аа хайгаарал ө ртээли ыяап турары база албан.

'Гуматтарның аразындан Чазак дең нелинде ажылдап чо- руур, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, инженер

© helpiks.su При использовании или копировании материалов прямая ссылка на сайт обязательна.