Таан-оол САНДАН 5 страница

лунун, ийис кыстары Деспижек биле Кавайжык ө глү г-баштыг апарганнар. Шегетейниң терек ыяжының бү рү зү кидин-тү лү к саарлып турда, Хой чылдың кү зү нү нде Согар деп аттыг 'Гумат Чыгакчык ашак 96 харлыында ажы-тө лү нге сө ө лгү чагыын бер- геш таалал ап, чыргал кө рген. Шегетейниң бедик черинде эрги чевег черге ашактың чагыы-биле ажы-тө лү ажаап кааннар. Адазын ажааганының ү ш чыл бү дү ү зү нде Согар Чанзын, Со- гар Согар-оол алышкылар адазының чурту Чалаатыже кө жү п чанганнар, Согар Кечил адазының сө ө гү н салган чуртун ээлеп чыдып калган. Кө шкен алышкылар Саадак сынын ажып олур- да, хат-шуурган каш хонук улаштыргаш, оларны чер ара хонар ужурга таварыштырган. Согар-оол хат-шуурганга хактыргаш, хө рээнге дегдиргеш, оон ө ө нделевейн барган. Чанзын дуң ма- зын Каргыга ажаагаш, чапыпга ийи кышты чурттап эрттир- геп. Оон улаштыр кө шкеш, Саглыга Ак-Тумат уктуглар-биле база ийн чыл чурттаан. Ынчап-ла чорааш, адазының чурту — Хоолу хемге чедип келген. Согар Чанзынның кадайы Шагаро- ва, Хандээ о'рус кижи уруу. Туматтар кенин Хандың маа деп адап алганнар.

Кырган-авамны Шокар Хаидываа Шахаров уруу дээр. Ол 1865 чылда чуртунга тө рү ттү нген. Сыын азырап турган Шо- кар-Орус уруу дээр. Адазы орус, иези алтай кижи кылдыр бил- динген.

Кырган-авам дугайында чугаалаар болза солун-на болгу дег. Ачам Сандан Саян 1913 чылда тө рү ттү нген. 1814 чылда Чалаатыга барыын чү ктен казактар кө жү п. анаа чурттай бер- геннер. Шахарова Хандээ оглун божааш чыл чеде берзе-даа, ады адаттынмааи бооп-тур. Кө жү п келген чоннуң ады-биле Ка- зак-оол деп адап каан.

1943 чылда ачам Казак-оолдуң ады Сандан апарган. Ө вү р кожууннуң Иштики херектер килдизиниң даргазы Маады Би- че-оол хамааты херектер харыылаар тургаш, Чалаатыга сур- гакчылап келген. Тумат деп атты солуур. уруг-дарыгны орус аттар-биле адаарын ол ө ө реткен. Ужурдан эртер эвес, кырган кадайлар Рая, Роза, Машалар. кырган ашактар Вася, Коля, Чапаев, Кутузов, Суворов болу бергеннер. Орус-дең гис аттың чү гле сураан билир хө ө кү йлер адың кымыл дээрге, боданып шаг болгулаар турган. Шахарова Хандээ боданып олургаш мынча дээн:

— Чаа, оглум, адын солудуп ал. Сандан ыяш дег ө ө р-ө нер будуктуг бол, Саян таң ды ышкаш бедик тура-соруктуг бол. Сандан Саян деп аттыг бол, оглум.

Ынчангы 380 ажыг Туматтан чү гле ү ш кижи Тумат болуп артып калганнар.

Тываларның ада-ө гбелернниң чагыын Туматтар хажык чок сагыырлар. Бо ажылды хө й чылдар дургузунда кылып кел- геним ужуру-даа ол. Тө рел улус ү ш ада ажылып, дө рт ада адакталы бербээн шаанда ашак-кадай болур чорукту болдур- базын бурун тывалар албан сагыыр чорааннар. Ынчангаш мен 'Гумат Чыгакчыктың тос оолдарының ү ре-садыызының ат-сы- вын тургускаш, тускай кыдыраашта бижип кагдым.

Тумат Чыгакчык оглу Чанзын Мө ң гү н-Тайгадаи ү нгеш, Хандагайтыга Тумат уктуг алышкылар чанынга база ийи чыл эрттирген. Ооң мурнунда Саглыга Ак-Тумат уктуглар-бцле ба- за ийи мыл чурттаан. Ол-ла кө жү п чоруп олура, Чоза-Хем ооруунга Ак-Тумат уктуг Делик деп ашак-биле база ийи кыш- ты чуртгап эртгиргеи. Ооң соонда адазының тө рээн чери Ча- лаатыга кады тө рээннери, чоок тө релдеринге чедип кээп, Хоо- луга чурттай берген.

Согарларның тө ө гү зү н ачам шагдан бээр бнжип келген. Ол ө лген соонда меп бижип келдим. Ам оларны кө ң гү с кысказы- биле маң аа допчулаар апардым. Согар Идам беш кыс, бир оол- дуң адазы. Ооң уруунуң оглу Доржу Казакнн (Шалыыр-Дор- жу) сураглыг мө ге. Шарый-оол Владимир уруунуң оглу, ат-ал- дарлыг башкы, Баазаң Дадар-оол уруунуң оглу башкы дээш-ле шуптузун бижиир аргажок.

Согар Лопсаң ийи оолдуг. Согар Кечил Мө ң гү н-Тайгада чыдып калган оглу ол. Ажы-тө лү нү ң салгалы бү дү н суму чы- гыы деп сураан дың наан мен. Каргының улуг назылыг кижи- лери билир боор. Согар Чавал база-ла хө й салгалдыг. Ам рес- публикада сурагжаан мө ге Чимит Куулар оглунуң оглунуң оглу. Согар Доспаң ның салгалы база хө й. Куулар Шагдыр-оол республиканың чарлыг мө гези. Уруунуң оглу. Шү лү кчү Нико- лай Куулар уруунуң оглунуң оглу. Согар Чанзын мээң кырган- ачам. Тү векей, Сандан, Такай-оол, Хунажык, Деспижек деп оолдар, уругларлыг. Ө вү рнү ң орук черинге хө й чылдарда ажыл- даан Иван Тү векей оглунуң оглу. Согар Балдыр. Адазы-биле Улуг-Хем ажа бергеш, аң аа артып калган. Баян-Колга чурттап турда, чоннуң дайзыны контр дээш тудуп аппарган-даа дээр. Красноярскипиң Уста чурттап чоруур-даа дижирлер. Тумат Чыгакчык оглу Балдыр деп шын адын ынчаар адаар ужурлуг. Ол черниң улуг назылыглары билир ужурлуг.

Согар Согар-оол тө рээн • черинче чанып олура, хат-шуур- ганга челбикке алыскаш, аң аа мө чээн. Уруглары, уругларының уруг-дарыы Мө ң гү н-Тайгада бар чораан. Деспижек, Хавакчык деп ийи уруунуң ажы-тө лдери бар деп-ле сураан дың наан мен. Согар Ө ң гей алышкыларның эң бичези. Ооң оолдарының уруг- дарыыи, оон-даа ың ай салгалын чугаалаар болза, база-ла даң -

зы узап чоруп бээр. Оларның уруг-дарыынын даң зызын тускай кыдыраашта бижнп каанымны чугаалап каайн.

Тос Согарларның бо тө ө гү зү н 1930 чылдан бээр бижип эге- лээн. Ону кылып чораан кижи мээң ачам Сандан Саян, шын ады Тумат Казак-оол дээрзпи билнр силер. Ачам 1952 чылда хып дээн чалыы ү езинде ө лү п калган. Ооң кыдыраажын мен уламчылап келдпм. 'Гаптыг-ла бижип эгелээнпнден бээр 60 чыл болганда, Согарларның салгалын санап кө ө рү мге, дө рт муң кижи ажып турар болду. Беш салгал чедип турар кижиниң четче эвес сан-тү ң ү ол-дур.

Тос Согарлар дугайында доозуп тура, номчукчуга сонуур- ганчыг болуру-биле Шокар Хандываа Шахаров уруу кырган- авам тө ө гү зү н чугаалап кө рейн. Ол 1865 чылда тө рү ттү нген. Чыгакчык оглу Тумат Чанзынның кадайы. Тумат Чыгакчыкты чуртундан Борбак-оол чагырыкчы ү ндү р (шө лү птерге, ол деле- гейни дескинген болдур ийин. Ө вү р талазын ажыр баскаш, Улуг-Хемни куду баткаш. Хемчикти ө рү алзы баскаш, М1ө ң гү н- Тайганың Шегетейлер бажынга амыдырай берген. Ооң оглу Согар Чанзын (мээң кырган-ачам) кызыгаар хайгааракчызы бай орус Шахоровка хө лечиктей берген. Бай орустуң уруу Хан- дээ-биле таныжып, сө ө лү нде кады чурттай бергеннер. Хандээ- ниң авазы Даг-Алтайның Алдын-Хө лге тө рү ттү нген, алтай ук- туг. Ачазы Шахоровтуң дугайы билдинмес. 1914 чылда уруунуң соондан Чалаатының Ирбитейге кө жү п келгеннер. Он ажыг ө регени казактар дээр чораан. Оларның эң улуун Аксалбаев дээр. Чогум канчаар тө рели база билдинмес. Олар уруу-биле ийи кышты кады эрттиргеш, дедир кө жү п чанганнар. Азырал эзирлиг, ол чоогунга дилги арттырбаан дижир. Шахорова Хан- дээ Мария уруу деп кырган-авам тө ө гү зү ол чү ве.

Тос Согарларның адазы Чыгакчык 1804 чылда, ооң кадайы Чанчываа 1811 чылда тө рү ттү нген. Барык Кыргыстары уктуг дээр чораан. Тумат Чыгакчык 96 харлаан, ооң оглу Чанзынның кадайы Шокар Хандываа кырган-авам 84 харлаан. Ачам Саяи Сандан чү гле 38 харлааш мө чээн.

Ада тө ө гү зү н дө рт ада, харын-даа 8 ада чедир билген ту- рар деп, тываларның чагыглары ындыг. «Тө ө гү зү н билбес чон тө ө рээр, тө релин билбес кижи тү рээр» деп чугааның утказы ол- дур. Эрткен ү ениң тө ө гү зү н билир, чаң чылдарын хажыдып болбас, келир ү еге бү дү н-бү рү нү -биле хү лээдип бээри — кижи бү рү зү нү ң херээ чү ве, уругларым. Ынчангаш бодум ада тө ө гү м- нү шагдан бээр сураглап келгеним ол чү ве.

Тос согарлар дугайында автор бижээш, тос алышкылар- ның уруг-дарыының даң зызындан ө рү бижээн. Ном калбак

номчукчуга бараалгаттынган болганда, даң зызын мацаа кий- рери арай эпчок болу бээр диштивис.

Чыгакчыктыц тө ө гү зү кончуг солун. Мө цгү н-Тайгадан чуртунче чана берген оглу Чанзынныц оглунуц оглу Сандан Таан-оол. Чанзын кадайы Шахарованы орус биле алтай хай- наа деп автор бижээн. Хирезин бодаарга, Моолдуц Сең гелде казактар уктуг-даа ышкаш. Азы Шахаров боду арыг орус сө ө ктү г эвес, алтай азы казак-биле орус хайнаа-даа ышкаш. Чок-ла болза, алтай биле казак (шынында казах дээр болдур ийин. Э. Д. ) хайнаа-даа бооп болур. Тө ө гү нү ү -биле алыр бол- за, Даг-Алтай кажан Россияныы болу бергени-биле холбаа- лыг. Авторнуц чугаалап турары 1914 чылда Дус-Даг, Чалаа- тыга келген казактар элээн депшилгелиг деп, Степан Агбаан- ович чугаалап олурар чү ве. Кеткен хеви шуут-ла европа чонунуу дээр чораан. Бижиттинмээн тө ө гү -дү р. Автор чазып- кан болза, ацаа улуг-ла кем онаавазын редактор хү лээлгем мурнундан диледим.

Редактор,

ТУМАТТАРНЫҢ ААС ЧОГААЛЫ, УРАН ЧҮ Ү ЛҮ

Туматтарның бурунгу самы

Бо танцы-самны 1938 чылда кө рген мен. Долчаң мааның удуртулгазы-биле бө лү к уруглар ойнап кү ү сетти. Оолдар хыл- дыг хө гжү мге ү деп бердилер. Баштай-ла уруглар ыры-биле эге- лээрлер.

Кадыр тайга кырлаң кыры Хаттыг-дыр бе, соок-тур бе? Караң эжиң аажы-чаң ы Хала-дыр бе, чымчак-тыр бе?

Элегестин, шышпык бажы Доштуг-дур бе, харлыг-дыр бе? Эрге-караң аажы-чаң ы Доң гун-дур бе, ээлдек-тир бе?

Ыры дың налган сө ө лү нде, холдарындан туттунчупкаш, кы- лаштажып ү нү п келирлер. Ээлдек шимчээшкин-биле тө гериктей аялга аайы-биле шимчээшкинниг кылаштажырлар. Тө герикти кылгаш салдынчыптарлар. Дең кылдыр ү зү лгеш, ийи тарай маң нажырлар. Оол-биле уруг ужуражы бээрлер. Оол уругга ээлдек чоокшулап, арнынга эрнин чоокшуладып келирге, уруг адыжы-биле дуй тудар. Оол аң аа харыы кылдыр уругнуң ады-

4 Туматтар кымварыл?

жын даашкыр часкаар. Оон ө ске ө ө рү оолдар-бпле ийп-пйп бо- луп алгаш, тө герпкти кончуг оожум бө ө лденпп ойнаарлар. Сал- дынчы кааптарлар. Шупту четтинчипкеш, тө герикти долгандыр бир ацгы шимчээшкпп-биле ойнаарлар. База-ла ийй-ийи кыл- дыр ү зү лгеш, адыштарын шимчээшкпп аайы-биле чаң гыс аай дың налыр кылдыр часкажып ойнаарлар. Холдарын элий-селпй тудуп часкажырга, даажы аажок, ү делге-биле кады ү н алчыр.

'Ганцы-сам ү делгеге чагыртыр. Бө ө лденчнп, адыш часка- жыры доосту бээрге, уяраичыг аялга дың налып эгелээр. Ооң ааайы-бпле ээлдек бө ө лденипшкин кылып, самны бир янзы уламчылаар. Ол шагда чпац дээр пйи Хола тавакты каккылаш- гырарга, адыштар часкаашкыны-биле кады чыжырт кылдыр дың налыр, ындазында чаражы кедергей. Ү рер хө гжү м база бар. Аң дарык аастыг, узун, ө рү кө дү руп алгаш ойпаар, хоюг, узуп суук ү ннү г, буга бустаары-биле дө мейлежи бергилээр, сыын эдери-даа ышкаш ү ннү г херексел. Игпл, бызаапчы, лимби база кады ойнаттынар.

Танцы-самның шимчээшкиннер аайы-биле ө скерлирин шаң - ның сиртилээн, кең гиргениң холураан даажы-биле кылыр. Шак ынчаар кү ү сеттинер танцы-сам чү ве.

Туматтарның бо танцызын кү ү седип, ойнап чорааннар-биле ужурашкан мен. Культуразы куду, сө с-домаа чегей дээш сө ө - лү нде хораан дээр. Шыпында аныяктарның ынакшылын, агаар- бойдустуң ө скерилгезин, дириг амытаннарның аажы-чаң ын ө ттундү рген шимчээшкиннер ыида сиң ген дээр чораан. Чоокка чедпр чурттап чораан, бежен хар ажа бергеш безин алдан дө рттү ң чириин багай эвес дуглай каггылаптар мө ге Начынак- тың адазы хө гжү мчү Тумат Кө к-оол бо танцы-самның хө гжум ү делгезин кылып чораан. «Чыраа, саяк, челер аъттарныц да- ваннары чоржаң аъттыы ышкаш эвес болур. Чү гү рү к аъттың даваны черни часкадып олурган ышкаш болур. Хө гжү мге ону ол олчаан кылдыр ойнаарга, самчылар база ынчаар кү ү седир- лер, оглум»— деп, ол чугаалаар чү ве.

Бодаганныг теве

Бодаганныг эң гин теве Борастанып оъттап чоруур. Болчаглыг-ла назып кужү р Болу бээри билдинмес-даа.

Эштенчилиг энгин теве Элезинде! ам-даа чыдыр. Эргелелдиг назын кужү р Эрте бээри ол-ла чоор бе?

Бо ырны 1941 чылда Чалаатыга бө лү к сайыттар кээп турда, Саян Сандан бызаанчыга ү дээн, Шалык Санаа ырлап кү ү сеткен. Кырган-ачамның ө ң нү ү, Моолдуң Тес чурттуг баят Кара-Шулуу чугаалажып олурганын сактыр мен. Чү дү рер кылдыр ө ореткен адан теве ийи ада ажылдыр чурттай бээр деп олурарлар. Бо ырда чогум-на ол утка сиң ирген хевирлиг.

Кара-Борам

Эки-Боррм эзеп турар

Элээн ырак чоруур дээи бе. Ээжээм эъди тыргып турар ЭжпКейи келнр д. ээ'Н бе.

.. .

Кара-Бар. ам киштей кааптар КаДса чурту кирер дээн бе. Карак адгкатыртып турар Кап-ла караЙ кёлпр дээп бе!

1945 чылда Тумат Сагыйаа ырлаарга дың наан мен. Бо кырганның тө ө гү зү чажыт. Чаактары ойбак, ийи балдыры- ның эъди чок амытан. Эрии-шаажыны кө рген кайгал Тумат Сагыйаа 1948 чылда 84 харлыында мө чээн. Сө ө лү нде дың наа- рымга алдан дургун ө ө рү Ондар Сагыйаа дээр чораан. (Алдан. дургуннардан Садыяажык Улястайдан кандыг-ла-бир арга- биле дургуннап ү нген. Ол-даа эвес ирги бе. Э. Д. ).

Кулузуң нуг Амдайгыным

Чаваа-кулуц-дещкилешкен,
Шалбаа сутлуг’Амдайгьшым.
Шалбаа суглуг Амдайгынга

Шаам-била. чурттаар дэан меи

Кулун-чаваа дешкилешкеи... „

К ул у з у ш I у г А м д а й г ы н ы м

Кулузуннуг Амдайгынга
Куу сө ө гү. м каар дээн мен.

Хоолуда_л Ирбитейде
Кончуг ынак чү вем-не чок.
Хой-ла оъттаар оъттуг боорга
Хонуксай-ла берген-не мен.

Ирбитейде, Хоолуда
Иштим ынак чү вем-не чок.
Инек оъттаар оъттуг боорга

Чурттаксай-ла берген-не мен.

Кырган-авам Шокар-Хандываа бо ырны кедергей куда- ранчыг кылдыр ырлай бээр. Тос Согарлар дугайында бижээн

4*

мен. 9 оолдуг Тумат Чыгакчык оранны одуртуп чорааш, Мө ң гү н-Тайгага доктааган. Аң аа Согарлар деп шола алган. Тарбаган соп чиир боорга, шыдал-быралыгларның чамдыкта- ры «согарлар», «ыт холу дергилээннер* деп кочу шинчилиг- даа адаар турган. Чыгакчык дө рт оглунуц бирээзин Улуг-Хемниң Барыкка, ийизиниң бирээзин чевеглээш, бирээ- зин ө г-бү ле аайы-биле Мө ң гү н-Тайгага каапканын билир си- лер. Чыгакчыктың бир оглу Чанзын Шахарова Хандээ-биле ө гленгеш, 1913 чылда Чалаатыга чанып келген. Туматтар аЛ- тай кени Шахарованы Шокар-Хандываа деп адап алганнар. Ол мээң кырган-авам. (Хоолу, Ир& итей деп хемтиер дугайында нептерээн бо ырның тыптып келгени илдең -дир. Шахарова чер-чуртун сарыннап-сагынгаш, ынчаар ырлап каан боор. Э. Д. ).

Тумат чонум

Элнк-хү лбү с турлаа болган

Эзим адаа Ирбйтейим, Элбек-кө в^й тараа шелдү г Эргны сестү г Тумат чонум.

Аргар-чээрен аиы долган Алдыы шынаа Серлик-Хову Алды чү зү н малы ө скен Аштыг-чемннг Тумат, чонум.

Сыын-мынгак девии болган Сыннар адаа Хоолуну.

Чыраа, саяк чылгы малдыг Шынчы сө стү т Тумат чонум

Челе-хене четчелешкен

Чечек-чимис бү ргеп шыпкан Черим болган чуртумайны. Челе-хө не четчелешкен Чеди чү зү н малымайны

Арбай-тараа сырый ү нген Аржаан суглуг чуртумайны Аал-одар сың мас ө скен Алды чү зү н малымайны.

Тумат Сандан бызаанчыга ү девишаан, бир янзы, онза- гай аялга-биле ырлап чораан.

Оолдар, уругларның аразында кожаң нары

Шалбаа суглуг Сарыг-Хө лге Кудук касса ү нмес деппе.

Чараш-кара ол-даа хейни
Чагаалаза албас деппе.

Кулузуннуг Амдайгынга Кудук касса ү нмес деппе. Кускун-кара кулугурну Кудалаза албас деппе.

Оолдар ынчаар эгелээрге, уруглар дараазында харыыны бээр.

Койгун анныг Хоолуну Чурттап шыдаар шааң бар бе. Кожамыктаар уруг-биле Кожа орар шааң бар бе.

Сыгыргалыг Ирбитейге Шынап чурттаар шааң бар бе. Сыргалыгга, билзектигге Шыпчы сө зү ң бар бе. чок бе. Сыргалыгны, билзектигни Чыттаар сён бе, ошкаар сен бе!

1944 чылдың кү зү нү нде Кө к-Хаакка дү жү т ажаап турда, аныяктарның дү неки ойнап-хө глеп ырлашканын дъщнаан мен.

Тумат чурту кире берээл

Алдырбанн чоруп-чоруп Алган атка кире берди. Арбас аъттар мунуп алгаш Алтай чурту кире, берээл.

Туттурбайн чорза-чорза Дургун атка кире берди. Турбас аъттар мунуп алгаш Тумат чурту кнре берээл.

Кайгал Сагыйааның ү ргү лчү ырлаар ырызы.

Кө ктуг-шыктыт Хө нделең ни

Кө ктү г-шыктыг Тес-ле-Хемни

Кө шкен баят эжеледн. ' Кө вей чонуМ, Тумат чонум Кө жв бердн, дезе бердп.

Алаак шыктыг Тес-ле-Хемим

Арбын баят эжеледи.

Арбын чонум, Тумат чонум Арлы берди, кө же берди

Алаак шыктыг Хө нделенни Арбын дө рбет эжеледи. Арат чону, Тумат улус Арлып кө же берген чорду.

Кө ктү г-шыктыг Хө нделең ни Кө шкен дө рбет эжеледи. Кө вей чоннуг Тумат улус Кө же бердп, арлы берди.

Бо ырны. тө ө гү чугаалаар, кайгал Шокар-Кадай ырлаар чораан. Шокарның кырган-авазы. Саглы-Аксы Хө нделең ге, кырган-ачазы Тес-Хемниң Бү ү релчиннерге тө рү ттү нген дээр. Узун мага-боттуг, чивең нээш карактарлыг ие. Оглунуң адын Кара-Чыжыргана кожуун чагырыкчызы чораан Янзының ады-биле адаан. Оол улгады. бээрге, Янзоо деп эде адаан. Ийиги оглунуң ады Ыйма. Ол база узун тө ө гү -биле холбаа- лыг. Кара-Чыжыргана кожуун девискээри Хө нделең биле Хандагайты. аразында улуг, биче Дээрбектер деп даглар бар. Аң аа Ак-Тумат уктуг Ыйма арбан, сумулуг бө лү к чурттап чораан. Оглунуң адын аң аа тураскаадып адаан. Дө рбеттерге чуртун алыскаш, соң гу кожуун углай Хемчик аксынче дезип кө же берген Ак-Туматтар чонум чү ве деп чугаалаар. Оорлаза оорлаар мен, олун баят оорлаар мен, кайгалдаза кайгалдаар мен, хары дө рбет кайгалдаар мен» суг дигилээр.

Иван акым айтып берген

Оорлаар деп ол-ла сө стү Орус Иван айтып Верген. Оорланып чоруп-чоруп, Ой-Вор, воровать атка кире бердпм.

Испирти деп пжер сугну Иван акым айтып берген. Испниртини ижип чорааш Ишти-шө йү ндү м ө рттенмеди.

Бо ырны кайгал Сагыйаа ырлай каггылаптар. (Алдан дургун ө ө рү Садыяжык Саян артындыва дезе берген деп тө ө гү де чугаалап турары. бар. Бо ырның аяны-бйле алырга, Садыяжык дугайында чугаалар шын болгу дег-дир. Э. Д. ).

Айбыладып чораан-на мен

Кө кей ноян аалынга Хө ректедип чораан-на мен. Хө йиү ң чазаа туруп кээрге, Хө ө кү й бодум амыраан меп.

Амын ноян аалынга

Айбыладып чораан-на мен.

}                                     Арат чазаа туруп кээрге, -

Ал-ла-бодум амыраан мен.,

Тумат Шарыжыкпан деп экер-эрес кижи чурттап чораан. Ооң ырлап чораан ырызы. Тумат аймактың чагырыкчызы Борбак-оол кыштың соогунда Шарыжыкпанның ийи холун ө гнү ң хана караандан ө ттү р туткаш, ө л баг-биле бооп каарга, холдары доң уп калган. Моолдуң Успа аймактың чыраа аъдын оорлааны дээш ынчаар шаажылаан. Шарыжыкпан ө рген. кырылары-биле аът шалбадап, тө репчилеп турда хала чок деп, кайгал Сагыйаа хө ө рээр ийин оң.

Тумат Шарыжыкпанныц уруу. Тумагтарны албадал-биле кө жү рү п келген- нерден Торгалыгда артып калганнарнын бирээзи. Колхоз, сбвхозтарга янзы- бү рү ажы. тдарга ажылдап чораан Кимаа Ө декей..

Чогум катап келбес-ле мен

Барган ояар баар еен бе

База катап келбес сен бе?

Чораан ояар чоруур сен бе?

Чогум катап келбес сен бс?

Барган ояар баар боор мен База катап келбес-ле мен. Чораан ояар чоруур дээн мен Чогум катап келбес дээн мен.

Тумат Сагды бо ырны, ырлааш, ү ис-ле хонганда мө чээн. Назыны кижа ортузу четпээн хире кижи.

Аралашкан Тумат чонум

Агып баткан ак-ла хаакка

Арбай-тараа тарып чордум. Арбын Тумат чонум-биле Аралажып чурттап чордум.

Кө стү п баткан Кө к-ле-Хаакка Кө же тараа тарып чордум. Кө вей Тумат чонум-биле Хө ө режип чурттап чордум.

Дамдың -оол ырлаарга. дың нап бижидим.

Кадыг алгы халырадып

Хар-Хыраанын кырынайдан Харап кө рү п органымны. Хааржак баштыг оюм-биле Карбандырып органымны

Чолдак-Ыяш сынынайдан

Чоргаар харап органымны. Чави-Хови ховузунга Шалба чайып турганымны.

Эзир куш дег чораан бодум Эжнк-дө жек болу бердим. Эжик-дө жек болган соонда Эдирээге эргээм элээн.

Хартыга дег чораан бодум Калбак дө жек болу берднм. Калбак дө жек болган соонда Кадыг алгы халырады.

Кайгал Сагыйаа дугайында билир силер. Мындыг ырны ырлааш, чаактарын куду чаштар чаржып бада бергилээр. Кырган, атпагар адыжы-биле чаштарны, чода тудуп, эдирээ- зин тудуп алгаш, кадыг алгы халырады эттеп орар кырган. Ооң чаң гыс уруу Сү рү ң революстуг намның кежигү нү чорза- даа, хамнаар кадай. Чонга буянын кө ргү зү п чораан хам дижир.

Барыксаар мен

Серээ демдээ базып кагган Семис ойну мунуксаар мен. Селемезин аСтып алган Серёдкинга барыксаар мен.

Саарында демдек баскан Сараланы мунуксаар мен. Сааи базар Сарбаа даргаа Сагыжымда барыксаар мен.

1943 чылда Ө вү р кожууннуң тургустунганындан бээр ү ш чыл болган оюн демдеглээн. Кызыгаар шерииниң коман- дири Серёдкин, шагдаа чериниң даргазы Сарбаа олар Чалаа- тыга сургакчылап келгеннер. Хандагайты-биле ол аразы 100 километр. Ол ийи дарга ай санында Ак-Чыраага албан келир, чон-биле ужуражып, чугаалажыр турганнар.

Ол ү ениң албан-ажылының кижилери могаар-шылаарын билбес чорааннар. Ол чылдың кү зү нү нде бө лү к уруглар ол ырны ырлаарга, дың наан мен.

Хайырлаар боор

Кү дү рээлйг Хү регечи Кү эү н хонар чуртум чү ве.

Кү штү глү ү н, семизин Кү зелдии-биле хайырлаар тандым.

Чара аккан Чаныы-Кежиг Чазын хонар чуртум чү ве.

Чаглыын. семизин Чажам дивейн хайырлаар тдң дым!

Кара-Ий, Мө ө рү кке Калгып чорааш чеде берээл. Калбак мыйыстыг буур ацыи Карак чивеш аразында хайырлаар боор.

Чиргилчинпиг Шилчилигге Чиге кө ргеш ^еде берээл. Чилиглиин, семизин Чивеш аразыпда хайырлаар боор!

Бо-ла таң дым бербес эвес Борбак октуум дегбес эвес. Кадыр тайгам бербес эвес Кавындылаарым дегбес эвес.

Тумат Баазаң тулган аң чыларның бирээзи. Ол 1944 чыл- дың чайынында 32 сыынны аткан. Кызыл Шеригге белек кылдыр дужааган. Оон кандыг-даа ө ртек албаан. Баазаң ны

улус Аң чы деп адаарЛар. Аң чының йө рээл хевирлиг ыръ1- зы-дыр.

Тумат Балчыйның кожаң нары

Кандыг-даа чоннуң аразынга чечен-мерген, аас-сө стү г кижилер чурттап чоруур. Туматтарның ындыг кижизи Тумат Балчый. Ооң кожаң нарын Ө вү рнү ң Дө ргү н чурттуг Кыргыс Ойдуптуң оглу Бү рбү дың нап чораан. «Тумат Балчыйның ырларын 1945-46-47 чылдарда дың наан мен. Хойтпак тигер- де чанында аалдарның бичии оолдарын хө ө ктү рү п, кожаң ырларын ыдып тургаш, сугладып, ыяштадып алыр ашак. Ооң назыны ынчан-на улгады берген турган. Ачамдан безин он хар улуг, 1880 чылда тө рү ттү нген кижи дээр. Кончуг-даа хө глү г ө гбе. Туматтар дугайында тускай ном ү ндү рер деп барганын дың нааш, Улуг Октябрьның 83 чылын уткуурунуң бү дү ү зү нде, коммунистиг намның кежигү ннериниң дугайын- да чылыг сактыышкынны сактып олура, Тумат Балчыйның ырларының чү гле чамдыызын бижидим. Балчый акый аныяанда мө ге-даа- репрессияга база таваржып чораан дээр чораан. Ооң оглу Василий Бү рбү колхоз даргалап, партком секретарълап, Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң депутады чо- раан.

Туматтарның чурту Хоолу, Ирбитей хемнер. Ол хемнер аразында беш Тээли хемнер бар. Оларның ийизиниң аттарын Чө вү рээлиг-Тээли, Хам-Дыттыг-Тээли дээр. Тээлилер-биле ко- жацнары эгелээр ашак чү ве ийин оң ». Кыргыс Бү рбү ыраа- жының кожаң нарын сактып бижип олура, ындыг тайылбыр- ны база кылганы солун.

Чө вү рээлиг Тээлини Чө генчиг-ле Туматтарны. Кызыл-каттыг Тээлини. Кыпсынчыг-ла Туматтарны.

Чө вү рээлиг Тээлини Кешкен сен бе, кешпээн сен бе! Чө генчиг-ле Туматтарны Кө рген сен бе, кө рбээн сен бе?

Хам-на дыттыг Тээлини Кештиц-не бе, кешпедиң бе? Халанчыг-ла Туматтарны Кө рген сен бе, кө рбедиң бе?

Сү ү р-ле баштыг Чалаа тайгам Чү нү харап турар чү вел? Чү рээм туткан Тумат уруу Чунү бодап ор сен, сарыым,

© helpiks.su При использовании или копировании материалов прямая ссылка на сайт обязательна.