Таан-оол САНДАН 3 страница

Байза санынга-ла ө ртээлдер албан турар. Оларның эң улуу Ак-Чыраада байза ол. Кара-Ч|ыжыргана кожууннуң тө вү ол турган. Ак-Чыраа ө ртээлингс кнднс ө глер саны ынчан дө рт муң ажып турган. Ө ртээл санынга-ла хил азы кызыгаар ше- риглерин мө ө ң нээн, Оларга чү гле Туматтар хамааржыр. Мур- нуу кызыгаарны чү гле Туматтар кадарып турган деп бижээн. Тестиң Сарыг-Булуң байзазын азы ө ртээлин 1700 чылдың эгезинде Самагалдай ө ртээли деп эде адаан.

Ө ртээлдер дээрге харылзааның тө птери, корум-чурум хай- гаараар эрге-чагырга черлери. Чижээ, чуктуг бижик чедирик- чилери кажан-даа шаап келиринге дү рген ижиртиптер аъш- чем, солуптар аът-хө л кезээде белен турар. Чуктуг бижик дээр- ге, ү стү кү чагыргага дү рген чедирери-биле чук-биле хырбалаан бижикти ынча дээр. Амбын ноянга чугула медээни чедирер ки- жи аъттың сыр-кара маң ы-биле бир ө ртээлге шаап келир. Аң аа белен аътты мундуруптар. Аштай берген дажыкчыны чү гле аът кырындан чемгерер деп дү рү м ындыг. Ө ртээлдерге бижик, медээ дажыкчылары, чиң сө ө ртү кчү лери, садыгжылар, кызы- гаар эргээн шеригЛер^ ө ре^ү ндү руг негээн дү жү меттер, Уляс- тайдаи кээп турар чаичын, чагырыкчылар чылдың дө рт эргил- дезииде бичии-даа ү зү лбестер. Ол дугайында чугаа салгалдан салгал дамчып келген деп, Седи-Базыр бижээн.

ТУМАТТАРЙЫҢ БУРУН ЧАҢ ЧЫЛДАРЫ

Чаш тө лдү ң хинин кезери

Бурунгу тываларның чаң чылдары уг-шии дө мей-даа бол- за, чер-чер аайы-биле элээн ылгалдыг. Ылаң гыя Тывага даш- тыкы эжелекчилернпң эрге-чагыргага олурупкан ү езинде, бурун чаң чылдарга ө скерлиишкиннер болгулаанын тө ө гү арыннары чугаалап турар. Кайы кожуунда каидыг чагырыкчы барыл, ооң ү зел-бодалын эдерер апарган.

Туматгар боттарының чаң чылдарып кажандан бээр сагып келгени-биле бир онзагай черпи‘ээлеп гурар. Чижээ, чаш уруг- нуң хпнин кезерин эмчи-дбмчу тыптып келгиже чедпр ада-ө г- белерниң чагып чорааны-биле кылып келгеннер.

Иштиг иейиң божуур ү ези чоокшулап келгенде, аалда улуг улус кымга хин кестирсрип баш удур дугуржуп алырлар. Арга- лыг-ла болза, хой, кү ске, тоолай чылдыг кү ү йү, даайы кижи- лерге кестирер. Ындыг чылын тө рү ттү иген даай, кү ү й белеп каяа турар ийик. Ол чылда тө рү ттү нген ажы-тө лү хө й, кү ш- ажылдың кызымак кижйлеринге кестирер дёп дугуржурлар. Исниң айы ү нү п' кёлйрге, хинин кезер ава азы ада кижпни

баш удур чугаалажып, ө рү -куду чер барбас кылдыр дугур- Журлар.

Божуур ү е чедип, иенпң эъди аарыксап олурда, ам-на ол кижини чалап алыр. Хнн кескен кижи чаш тө лДү ң ийиги иези азы адазы деп хү ндү ледпр. «Мээң хиним кескен ием»— деп, тывалар улгады бергвш безин, хинин кескен кижизин хү ндү леп адаарлар.

Хин кескен кижини хомудадып болбас. Холун актап, улуг шаң налды бээр. Ынчалза-даа божуп турар иениң шыдал-бы- разын база барымдаалаар. Кадызы азы тө рели кижилер хин кескен кижиге шаң налды ыяап тутсурлар. Туматтарның бот- боттарын деткнжип, шала хирелиг амыдыралдыгларга дуза кадар чаң чылдыы-биле база онзагай болуп турарлар. Таныва- зы, чорумалдарга, аажы-чаң ы багай, чонунга халалыг, тенек кижилерге, чалгаа кижилерге хин кестирбес. Чаш уруг ө зү п келгеш, хинин кескен иези азы адазының аажы-чаң ын дө зеп алыр дижирлер. Ижинниг иениң чиигээр ү ези чоокшулап кел- генде, бергелер турбазын дээш белеткелди баш удур кылыр ужуру-даа ол.

Хин кескен ада азы ие кижи чү гле хин кезип кааш, ооң -би- ле харыысалгазын соксадып кагбас. Божаан ие дың зып алгы- же чедир чаш тө лдү ажаажып, карактажыр.

Уругнуң дою

Ие кижи чиигээн соонда дораан-на кара мү н ижиртир. Хойнуң мө ң эъдинден холуксаа чок быдаа хайындыргаш, чоор- ту ижиртир. Ынчап чоруй ие кижи чёмге кирер.

Кижи тө рү ттү нерге албан доюн эрттирер. Аң аа медээжок хө й арага-дары кутпас. Уруг дою болган черге улуг назыЛыг- лар-даа арага амзавас. Шыырак дээн хойну ө зээр. Эътти шуп- тузун дү лгеш, аалда улуг, биче, таныыр, танывазы барымдаа чокка улусту шайладыр. Харын-даа аал чоогу-биле эртип чыт- кан чорумалга безин шай кудар.

Уруг дою болган черге чамдык угаап билпри кыдыра кп- жилер ө кпелеп ү нер. «Мең ээ хү ндү лү г чем салбады, кыры. чода чидим»—дээш-ле баарлары хө й. Ындыг кижи тыптып келнрге. ада-ие дү ү реп-ле ү нер. Ө кпежиге ыяап-ла немелде чем салыр. Оон башка чаш уруг ө кпежи аажылыг болу бээр. Аал- да азы кожа аалда ындыг солуузум кижилерни ө жегээр чалап ап, дө р бажынга суг олургуптар таварылгалар тургулаар. Те- некти эрбен-биле эвес, эп-чө п-биле аайынга кипрер деп, Тумат чоннуң база бир сарыылдыг чоруу ол.

Уруг ү ш хар четкиже бажының дү гү н кыргывас. Ү ш хар- лаэрга база-ла арага-дары чокка баш кыргыдар. Ол колдуунда тываларның ө ске тө рел бө лү ктерн-биле онзагай ылгал чок бо- лурга маң аа киирбедим.

Уругну ө глээри

Маң аа база эң кысказы-бнле тайылбыр бээр деп бода- дым. Туматтар оглу, азы кызы он хар чаа-ла ажа дү жү п чор- да, кудалажып алырлар. Оол, уругнуң таныш, таныш эвези кө ң гү с барымдаа чок. Оларга-даа ыыттавайн, ада-иелер ара- зында дугурушкаш, кудалажып алырлар. Уруг-дарыынга ку- далашкан дугайында база ыыттаары албан эвес. Уруг-дарыг- ны эпчок байдалга тургузуп, ыяттырып болбас деп дү рү мнү сагыыры-дыр. Кудалажыышкынның дү рү мнери, сагыыр чаң - чылдары ө ске тө рел бө лү ктернии-биле дө мей болганда, маң аа киирбес деп бодадым. Туматтар чү гле мындыг чү ү лдерни ал- бан сагыырлар.

Куда-найырны хоомайга бодап болбас, айтырыгның айты- рыы, чугуланың чугулазы кылдыр кө ө рлер. Ында база бир бер- ге чү ү л тургустунуп келир. Куда дү жү реринге кол черни ээлээр оол уругнуң ада-иезиниң шыдалдыы. Мал-маганы хө й кудалар байыыргап, бардамнаарын шуут хоруур. Бай-шыырак кижи оглунга келин айтырып алган болганда, кудаларының балды- рының дың зыын, котикаан барымдаалап, шала хирелиг хире кудаларынга хү ндү ткелдии улам дендээр. Бардам, тенек чорук- ту узуткап алганы-биле Туматтарның бпр онзагайы ол.

Туматтарның уруг-дарыын ө глеп-баштаарынга бир чугула- ның чугулазы сагылдазы бар. Ол болза, тө рел ханының холу- жарын болдурбазы. Тө рел улус дө рт ада ажылбаан шаанда ашак-кадай болдурарын шуут хораан. Ол чаң чыл мырың ай бурун тө ө гү ден бээр сагыттьшып келген. Бо хоойлуну ү реп, дө рт ада ажылбаан шаанда ө гленген улустан уруг-дарыының кадыкшылы, угаан-сегээни кошкак деп санаарлар. Ол херек кырында барымдаалыг-даа болган. Тө рү ттү нген уругнуң угаан- сегээни анаа-даа болза, кү ш-шыдалы кошкак, безерск кижп тө рү ттү нер болган.

Туматтар оол уругга чоогунда Шалык, Кыргыс тө рел бө - лү ктер-биле келпн ап бээрлер. Кыс уругларга база-ла чоогун- да чондан кү дээ келгилээр. Туматтарның бо эки чаң чылы 1850 чылдан бээр ү реттинген деп, тө ө гү билирлер кончуг хому- дал-биле демдеглеп чорааннар. Ол дугайында Седи-Базыр кырган-ачам ү ргү лчү чугаалаар.

Орнукшудулга

Назылаан ө гбелер ө лү рү нү ң мурнунда ажы-тө лү нге, тө рел- дө ргү лү нге чагыын ыяап бээр. Бир эвес ук чагыгларны кү ү сет- пес болза, харын-даа кезик-чамдыызын-даа кү ү сетпес болза, артып калган салгалдың амыдыралынга шаптыктыг, чирлип- хораар, харын-даа салгал шуут чок-даа болу берип болур. Ынчангаш ө гбелерниң ө лү рү нү ң мурң унда чагыын Туматтар албан кү ү седирлер.

Ө гбелер дээрге 9, 10, 11 болгаш оон-даа хө й катап чылы кпрген кижилерң и ынча дээр. Ө гбе назынының эң бети дээрге- ле чү с хардан ө ру назылыгларны ынча дээр чораан. 70 хардан ө рү назылыгларны кадыг ажыл кылып шыдавас апарган деп санаар. Туматтар шаанда кончуг улуг назылыг чорааннар. Сал- гал дамчып келген тө ө гу чугаалардан алырга 12 катап назы киреринге чедир чурттааннар бар. Оон хө й чургтааннар кол- дуу-ла чок болуп турар.

Кижи 12 харлаанда бир катап чылы киргени-дпр. 24 ийи, 36 ү ш. 48 дө рт кагап чылы кирери-дир. Тумат Чыгакчык сес катап чыл киир чурттааи, 96 харны харлаан. Тумат Осбакай 108, Элегеске, Хову-Аксынга чурттап чораан ийи кадай 120 хар чедир чурттааннар.

Бурун шагның Туматтары ө лген кижини черни бир кулаш хандыр оң гар каскаш, калбак даштарны хааржак кылдыр сал- гаш, аң аа сө ө ктү салырлар. Хааржакка, хө ө р оң гарынга чү нү салыр дээнин ол олчаан кү ү сеткеш, хааржактай салган даш- тарның кырын дуглай калбак даштар-биле базырар. Оон оң - гаарны хө мер. Хө мген соонда хорумнаар.

Хорумну база-ла кайы хамаанчок кылбастар. Ө лген ки- жинпң чү гү н барыМдаалап, ө г хевирлиг кылдыр кылгаш, ө гнү ң эжии хевирлиг чирик кылырлар. Ө лген кижиниң чугү ол. Бир эвес хорумда ийи эжик бар болза, ында ийи кижи хө ө ржү ттү н- ген. Ийи эжйк ийи кижиниң чү гү ол болур.

Хорум тө герик болза, ө гге, дө рбелчин хевирлпг болза, ө л- ген кижи бажың азы чадыр-ө гге чурттап чораанын кө ргү скени- дир. Хорум улуг, бичелиг. Улуг хорумда эргелиг, бай, бичезин- де ядыы ки. -Шни орнукшуткан болур.

Тажы кижиниң (тажы дээрге, шериг дужаалының улуг эргезй) чевээнге кө жээ салыр. Кө жээде бижек азы селеме ас- тып алган кылдыр чуруп сиилбээн болур.

Чамдык ө гбелер ө лурү нү ң мурнунда чоок кижизи/азы ө ң - нү ү аарыг ийикпе кыр. ып назылаан болза, мээң -биле кады ор- нукшудар снлер деп чагыыр. Бурун Туматта*р**ө гбадерниң чагыын хажык чок кү ү седир. Ынчангаш чагыг берген кижини

Орнукшудары бир янзы. Оң гар иштинде кылган даш хааржак ийи кнжи сың ар кылдыр белеткеггмнген болур. Ө лген кижини хааржактың чартыынга чыттыргаш, хө й кижи кө дү рер калбак даш-биле базырар. Хааржактың бир чартыын ү ш кезек доора- лай шө йбек даашгар-биле базырар. Чагыгга кирген кижи ха- лырга, доора салган даштарны ап каапкаш, аң аа чыттырар. Ийи °жнктпг хорум ынчангаш тыптын келир.

Кижиниң чү гү аң гы болур. Туматтарның чү гү чаң гыс. Ону Хорлуу-ава айтып кагган. Туматтарның чү гү чө ө н-мурнуу чү к болур. Бурунгу чевеглерден ында Тумат уктуг кижи чыдарын чевегниң даштындан тодарадып апгар. Бай, ядыызы, кандыг хер-херексел кады шыгжаттынганы база илдең.

Чаа-чакпанга ө лү рткен шериглерин бурун Туматтар баш- тай чер-даа каспайн, ол-ла черннге хорумнап каарлар. Чаа доосту бээрге, он-он кылып алгаш, тө рээн черинге орнукшудар- лар. Бурун шагның эрге-дужаалдыг-даа Туматтары ө лген соон- да дириг кижилерни, мал-маганны кады хө ө ржү дер деп чагы- вас. Келир салгалга буян кежиин ө ргү ү р чаң чылдыг чон, ындыг каржы чорукту кылбас. Очурмани, Базырмани бур- ганнарнын бодаратканы буяны чайлай бээр дижирлер.

Чарлып байырлажыры

Ө лген кнжиниң ажаар мурнуу талазында тө релдери игил- чи, бызаанчы ойнаар хө гжү мчү лерни чалап алыр. Чарлыыш- кын кежээзин ажаарының мурнунда кылыр. Игилчи ойнап ки- риптер. Тө релдери кударал, чарлыышкыи ырызын муң гарал аялгазы, хө ө нү -бнле оожум ырлажырлар. «Бодаганныг теве». «База катап келбес сен бе? » ырларны ырлаарлар. Шак ындыг сактыышкын йө рээлин хү н ү нгү же чедир кылыр.

Дө рт тудалыг чаданы дө ө жеп азы шырга дээр. Ону ийи кижи аргажып кө дү ргеш, ө лген кижиниң мага-бодуп шыргага салып, ө гнү ң эжпинге доктаар. Ө гнү ң эжиинден хам кижи ө л- ген кижиниң сү незинин ажы-тө лү, аал-оранынга артпас кыл- дыр дилеп, сү т чажып курайлаар. Мага-бот салган шырганы аргажып чорааш, салыр чери ырак-даа болза, доктаавайн че- дирер.

Ө лген кижини кударал ыры-биле ү дээрн 19 чү с чылдын сө ө лзү реди, 20 чү с чылдың эгезинде чоорту читкен. Ө лген ки- жини сактыышкын уяралы-биле ү дээри уттундуруп, дө рбет, калга, баяттар ө гтү нү п, анаа-ла октаптар апаргылаан. Ө лген кижини ойга-чикке кидиске ораагаш октаптар чорук мырың ай нептерӨ и бар чыткан. Манчы-кыдаттың эжелелинге чагырткан ү еде ой багай чаң чыл барык албадал-биле нептереп бар чыт-

кай. Дө рбеттер ө ө нге сураетап божаан уруунуң чаш тө лү н кп- диске ораагаш, черге октаптарлар. Тывалар оларны тып алгаш ө стү рү п, кижи кылып алган таварылга кайы хө й.

Туматтарның чаагай чаң чылын амбын ноян чагырга ү е- зинде будалып, чашпаа, эрге-дужаал сү рер тыва дү жү меттер бузуттуг орукче чонну баштап чорааннары ол-дур. Ө ске чон- нуң багай чаң чылдарын тө рээн чонунга сыгаары дег бузут чер- ле турбас. Кырган-ачам чагыы ындыг.

Араганың кырынга чам ү нер

Арага деп ажыг сугнуң кырынга чү гле бок, чам ү нер. Ара- ганы кижи амытан бодал чок чооглаар болза, черле удуп ап шыдавас, дү вү чок далайдыва дү лү пкенинден безин кү штү г. Араганы ө йү нде ижип, хү ндү ткелдиң чеми кылдыр ажыглап чоруң ар, кө гээрдиве чаактыг бажын кажан-даа дыгывас деп, Тумат ө гбелерниң шагдан тура чагыы ол.

Туматтар, сү т, тараа, чыжырганадан шынары эки, ажыы улуг араганы тип ап чорааннар. Ону чү гле хү ндү ткелдиң чеми кылдыр ажыглап чорааннар. Эр кижи дө ртен, херээжен кижи ү жен хар чеде бээрге, ам-на угаан-сарыылдың ө йү нде дээш, арага ижерин Туматтар чө пшээрээр турган. «Туматтар таакпы тыртып билбестер, араганы ижип билирлер»— деп чугаала- жырлар. Араганы ишкеш орукка, аалга ушкан кижини соокка доң а бербезин, хү ннү ң изиинге хайлы бербезин дээш Тумат кижи камгалаар хү лээлгелиг. Дыштанып удуп алзын дээш ба- жынга сыртык салыр, аъдын баглаар, эзирии эки болза аътка- рар чаң чылдыглар. Арага ишкеш дү ржоктанып, чудурук чаяр- ларны чаа-ла хемчээрлер. Ө гнү ң ыштыг ө регезин дү жү ргеш, дү ржоктанган кижини так ораай шарып каарлар. Эзирик кижи ырмазы сынып, чанны бээрге, сө зү н алгаш, ам салырлар.

Кызыл сө ө скен кымчы

Тайга черден кескен, борбайтыр ө рү п каан баг шарыглыг кызыл сө ө скен сыптыг кымчы Туматтарның идегелдиг, буянныг эди, чепсээ. Кымчы дээрге малды коргудар, аартыр кымчылаар чепсек деп бодаар. Шынында ол ындыг эвес. Кызыл сө ө скен чү гле бедик тайгага ү нер, тываларның бир янзы деп ү нелээр ыяжы-дыр. Ону кызыл болурга хан-чнн тө гү ү шкү нү н болдурбас, дириг амытаннарны ө лү м-чиднмден чайладыр ыяш деп чү - дү ү рлер.

_¥ Карыш хире сө ө скенден сыптаан кымчыны «ок кымчы» дээш хамнар эдилеп чоруурлар. Аза-четкерлерни, букту коргу- дар чепсек дижирлер.

Кымчы —аътты кылаштаарыпга албадаар коргудар чспсск дээш эдилевес, аъттың идегелдпг эжи, ушпас-турбазынын, даян- гыыжы деп, Туматтар ол дугайында чугаалаарлар. Кымчыны черге каап болбас. Ыяап аскыга турар. Бир эвсс кымчы чиде берзе, о1гу албан дилеп тывар. Черге каапкан кижпге кончуг багай салдарлыг. Кымчыны кижиге бербес, кижиден кымчы албас — Туматтарның бир чаң чылы. Кымчыда ө ртек чок, бе- лек кылдыр даайы кижи чээнинге берип болур. Чеди тудум ө рү глү г кымчыиы 50 5аш чЫлгы-биле садып ап чораап. Тө ө гү - де ол дугайын бижээн.

Мындыг таварылганы чижек кылдыр маң аа кипрейп. Ол дө ртен чылдар тө нчү зү нде болган. Тө ш чартыы, ө рү глү г кым- чыны бир кижи улусче аннып, ззирик дү ржоктаныи чоруп тур- ган. Мө ге-шыырак бир кижи аң аа таваржы бергеш, дү ржоктуң кымчызын кү ш-биле хунаап алган. Эзирик кижиден былаап алгап кымчызыи ол эдилел кылып, аң аа-маң аа октапкан чы- дар турган. А демги кымчы чайып дү ржоктаныр кижи амы-ты- нындаи чарылган. Кымчыиы былаап алган кижн удавайн кем- херекке онаашкан. Хопчунуң нү гү л аксынга алзыпкан чү ве- дир. Хамык-ла херек ө скс кижиниң каралыг кымчызын эдилээнинден ү нү п келген.

ЭКИ, БАГАЙНЫН, МЕДЭЭЧИЛЕРИ

Ак кү ске

Ооң хемчээли таптыг-ла кижиниң улуг-эргээ хире. Чам- дыкта улус. ону хей-кү ске-даа дижир-ле. Ырак, чоок-даа чорук чорааш, дү не, хү ндү зү барымдаа чокка, орууң доора эргек хире ак кү ске маң нап эртсе, чорууң бү гү гала-биле чогуур, аас-ке- жиктиң хай чок ожу. Аң нап бар чоруң да таваржы берзе, олча- омааң ууттунмас болур. Кү ске кайы-даа талаң дан маң нап эр- тип болур. Бо таварылгада чү нү канчаарыл? Дү шкещ, ап чо- рууруң аъш-чемиң ниң дээжизин кү скениң соонче бичиплеп чажар, ө ргү ү р. Ак кү скениң изинге тсйлээш, йө рээл сө зү ң ном- чааш, чоруптар сен.

Ак койгун

Чорук кылып бар чыдырың да, ак кодаи (аиаа конгун-даа ' дээр ышкажык) маң нап эртсе, ак кү скеден безин эки буянны шаң нааны ол болур. Бир эвес сени шиидер дээш аппар чыдар болза, ол шниткелден албан агарып ү нер сен. Ү стү нде ак кү с- кеге ышкаш сагыызынны кылып, йө рээл сө стү албан номчуур.

Чорук кнжизиниң мурну-биле ак аът кылаштап эртери кончуг ховар таварылга. Бир эвес ындыг ужуражылгага тавар- жы берзиң зе, хей-аъдың бедик, чү у-даа чү веге алыспас, чон- нуц маадыры болу бээрпнпң медээзи.

Мындыг чижектен кө рээлиң ер. Ону кым-даа чогаадып кагбаан, херек кырында болган таварылга-дыр. Амызы-биле шииттирген кижинн шаажылаар дээн шө лге, ак аът маң нап келгеш, киштей кааптар болза, ол кижиниң амызы артар, херээ чиигээр. Маичы-кыдат дарлалының ү езинде кайгал тывалар- ның амызын ү зү п шиидер дээн херек кө рген шө лге ак аът тур- гуспас турганнар.

Тывалар малды ө лү руп чиирде, аксыи так кылдыр ээрнп, долгап алырлар. Ө лү п чыдар мал киштевезин, оранмазын-дээш ындыг.. Ак малдң Туматтар чемге хереглеп соп чип болбас дээр турганнар. Ээзинге эргелиг эки аъдын Туматтар база-ла чемге хереглевес. Аът боду кырып ө лү р. Эки аъды 24-тен ха- рын-даа 34 хар чедпр чурттаар.

Мыйыстыг кара инек

Орууң доза мыйыстыг кара. инек маргып эрте бээр болза, чорууң чогувас. Аалың да эпчок чү ү лдер барын, мунмас аът хө лгеленип чорууруң ну, чорукка кады чорбас кижй-биле Кады чорууруң ну медээлеп турары-дыр. Тумат улустуң чаң чылы деп сагындырып каайн.

Бо таварылгада чү нү кылыр ужурлуг сен? Ажыпып-дары- нып черле болбас. Бө ргү ң ужулгаш, дедир кылдыр кедип ал- гаш, улаштыр чоруптар сен. Ол чорааш кончуг оваарымчалыг бол. Аъттан ужуп болур, аът боштуна бээр, ап чораан чувең - даа адып каавыдып болур сен.

Чнш кылыр дээш баглап алган инек боштуна берзе, ону сү рү п, дедир баглап болбас. Бир эвес боштунган пнекти чет- кеш соп алзың за, соо кончуг багай. Туматтар инек ө лү рерде, билбейн турда, бажынче сү ге-биле чаң гыс кагар. Билинмес кылдыр моорадып алыры ол-дур. Хү лү п-шарыыр болза, ө лү рер деп турарын инек билпп каар. Ол аажок коргуп, сирилээр, ха- рын-даа караандан чаш тө ктү п келир. Бо шагда ннек оору дендээн. Бир кижиниң азырап алганы инээн коданы-биле кыра шаап алыр-дыр. Ө ске кижилер ө лү ре бээрге, инек хө ө кү й ээзин сактып ыглап-сыктап турбайн канчаар. Йндияда ышкаш йнек- ти бурганчыдып дегбес болза, амыдырал тодуг болур ийик. -Тумат чоннуң инекке хамаарыштыр чү дү лгези ындыг чораан.

Кара диис, кызыл дилги

Чорук кижизинге дилги, диис таваржырга чорук чогувас, бү тпес, доктар, сааттыг деп, Туматтарның шагдан бээр чугаазы. Бир эвес олар таваржып келзе, оларга хорадап, соку- лап, боолап болбас. Бө ргү ң деднр кылдыр кеткеш, улаштыр чоруп болур деп чагыг бар. Бир эвес чорук ындыг-ла чугула эвес болза, дедир ээпкени дээре. Чү ге бо амытаннар кө стү бер- генин билип алыр дээш, чарынчы азы тө лгечиге дуза дилеп чедери албан. Бир эвес кызыл дилги кудуруун мунуп алгап, кижиже шартыладыр ээрип турар болза, бо дээрге оиза багай. Ону чок кылыры албан.

Орууң га ынчаар таварышкан дилгини чок кылыр дЭэш, какпа, дузак салырга кирбес, боолаарга дегбес суг болгулаар. Чү гү рү к, кызыл-калдар ыттан салыптар. Ол дилгини ыяап тудар.

Чылан

Аң нап бар чорунда, орууң га чылан таваржы берзе, до- раан дедир эггени дээре. Мындыг таварылга барын Туматтар чугаалажыр. Аныяк аң чы оол аң нап бар чорда, оруунга чылан гаваржы берген. Ол боозун ужулгаш, даш кырында дү рлү бер- ген чыткан чыланны боолаан. Огу дашка кайтыккаш, чыланга- даа дегбээн, оолдуң бир караан чок кылып каан.

Мыйыстыг кара ннек, кара диис, кызыл дилгп, чылап орукка таваржырга кижиге багай дээрзп шын эвес деп, ө ске бодалдар база бар. Орууң да багай уржуктар, бодуң да багай чү ү лдер бар дээрзин сагындырар дээш кө стү п турары ол деп, улустуң хө й кезии чугаалаар. Чугаалаар дээрге ү ну чок, медээ бээр дээш кө стү п турары ол дпжнр.

Оларга тейлеп, чаннып, чагыг дилеп база болбас. Чү гле улуг оваарымча херек дижир. Чоок кнжилериң, бодуң улуг чазыг кылган бе деп, бодун долгандыр эки-ле шү гдү нгени дээ- ре. Бир эвес частырыың бар болза, ийи кө рнү р кижилерге арыг- ладып, саң салдырып, ламаларга судур аштырар апаар.

Бо дириг амытаннар орууң га таваржы бээрге, оларның соонче аъш-чем, ак сү т чажып болбазын ө гбелер чагып чо- рааннар.

ТУМАТТАРНЫҢ ОНЗАГАЙ САГЫЫР ЧАҢ ЧЫЛДАРЫ

Туматтар ада-ө гбелериниң чаң чылдарын шың гыы сагыыр. Ыдыктыг черлерин дагыыр, мал-маганын ө стү реринде онзагай чү ү лдери-ле долу.

Долганчак улуг хурал. Каидыг-бир маргылдаалыг айты- рыглар тургустунуп келгенде, Туматтар ону анаа-ла каш кижи чугаалажып ү спестер. Баш удур кылып каан тускай шө лдү г. Ону чазын, кү зү н арыглап аштаар.

Калбак даштарны шө лдү дээрбектелдир кадай олуртуп алыр. Шө лдү ң дап-дал ортузунда ө зек тө герик турар. Ол тө ге- рикти улуг дээрбекке даштар олурту шанчып тургаш тудушту- руп каан болур. Ынчаар кылып каан шө лдү кө ө рге, ийлендир тургузуп каан терге дугуюнга дыка дө мей. Дээрбекти долган- дыр албаты чон долдур олуруптар. Ө зек тө гериктен башкарык- чрт чугааны эгелээр. Мону долганчак улуг хурал дээр. Тумат- тар шаг-шаг тө ө гү зү нден ындыг хуралдариы ү ргү лчү кылыр чорааннар.

Чалаа. Бо сө с чү гле Туматтарда бар. Бурган авыралында ак сү т тө ктү п борашкан. Ак сү т чинге ун-биле агып баткаш, доктааган дээн уткалыг. Чалаатыда Чалаа деп даг бар. Ону тус чер улузу Бай-Чалаа дижирлер. Бараанын кө ө рге бир он- загай бү дү штү г, чараш-даа даг. Туматтар ол ак даанга чү - дү ү р, дагыыр чаң чылдыглар. Ак сү т. борашкан, буянныг даг дээш чү дү ү р чылдагааны ол.

Дө ң гү р, кара баштыг ак хой. Чалаалыг, кежиктиг деп бо малды Туматтар бпр янзы кө ө рлер. Чалаалыг, кежиктиг, дө ң - гү р, кара баштыг ак хой чү с хой иштинден чү гле ү штү тып ап болур. Илиг хире ак дилиндек тейинин кырындан баткаш, дум- чук кырынга кээп доктааган болур. Алдыы сегелинде таптыг- ла эргек басканы дег борбак ак дү к бар. Борбак бажы кап-ка- ра, дө ң гү р, хергеш сынныг, оожум кылаштаар. Ө ске мага-боду ак. Бир эвес даванынга азы дорзуунга бичии-ле кара дү к бар болза, буянныг, кежиктиг хой санынга ол кирбейн баар.

Хой чылдыг кижи дижик. Бир эвес ооң азыраан малының аразынга мындыг демдектиг хой тыптып келзе, ооң назыны дыка узун болур/Адак дизе 90, ортумак дизе 120, улуг дизе 130 харны назылаар деп, Туматтарның бижип кагбааны чаң - чыл сагыызынында ынчаар айыткан. Туматтарның улуг баш- тың ы чораан Хорлуу Тумат аваның тос чагыының бирээзинде ону айыткан.

Хайыракан. Тумат чуртунда ыдык даг. Хайырлап арттыр- ган, бурган амыдыралында кандыг-лабир дириг амытан амы-ты- нындан чаштынып, хоргастанып артып калган чер дээн утка- лыг деп. Туматтар ынчаар тайылбырлаарлар.

Хайыракан деп араатан аң ның бү дү жү нге дө мейлеп адаап эвес, чаяалгазының аайы-биле адаттынган даг дээрлер. Хоолу- да Туматтарның чү дү ү р, тейлээри кадыр хаяларлыг, бедик даа бар. Дээп болбас, хайыралыг оран дээрлер. Чылдың кандыг-

3 Туматтар кымнарыл?

Лаа ү езинде Чалаатының Хайыракан даанга аң -мең ү зү лбес. Чаң чыл-ёзуну сагывастаан ү еде, Хайыракан дааныц эдээнге шаг-шаандан бээр ө зү п келген тарбаганны кырып кааптарга- даа, элээн каш чыл болгаш олар катап кө стү п кээрлер. Хуртун боо кө вү деп, боо соонга олуруп чорбаап дарга эргелиг кижи араалыг боо эдилээр апарганда, Хайыракан даанга улуг, чиң - ге аннар ховартай берген. Ынчалза-даа аң кайы-даа ү еде Ха- йыраканның даан черле кагбас. Туматтар боттары бо таң ды- зынга копчуг-ла хумагалыг чон. Ам ооң эдектерпнде тарбаган аажок кө вү деп олурар.

Тумат-Тайгазы. Бии-Хемниң Даспы бажында доораландыр шө йлү берген тайганың ады ол. Ооң хү н ажар талазын Демир- Сал дээр. Суг халап болуп турда, ооң бажынга чаң гыс уруг артып калган. Уругнуң ады Тумат. Кижи амытан оон ү ре-са- дызы болуп тывылган деп тоолчаан чугаа бар.

Ак-Тумат-Тайгазы. Мө ң гү п-Тайгада Каргыдан Дү жерлпг- же шө йлү берген сынны ынча дээр. Ам ол сынның ады ө ске. Ында артып калган Ак-Туматтарныц чуртунуң адып ө скээр адааны дээш хомуданчыг-ла-дыр деп, Туматтарпың чамдыызы чугаалажырлар.

Дө ң гү рлер (Дө ң гү р-Туматтар). Тараалаң -Хем, Кызыл-Эле- знн, Хө нделең ынчаар чурттап чорааннар. Эр, кызы (эшпизи) барымдаа чокка бажын дө ң гү рертир чү лү дү п алган болурлар. Кара-Туматтар-биле бо улус аразында сө глежирлер. «Улар эъди хойлап алган, ьгг холу дергилээн даг чурттуг дазагарлар» дээрлер. «Бажын дө ң гү рертир чү лү дү п алган ү птекчилер»— деп олары харыылаарлар.

Туматтар шаандан тура ыт, улар эъдин балыг-бышкын эмнээр, ө кпе-хө рек аарыынга эм кылдыр ажыглап чорааннар.

Тумат кижи чаң гыс-ла малдың эъдпн ү ргү лчү чивес. Кода- нынга ыяап-ла дө рт чү зү н мал азыраар. Ааржы, курут, ү ү рге- не, ай, бес, тараа, далганны ү ргү лчү чнир чорааннар.

Туматтар хеп кедерин база аажок сагып чорааннар. Тон биле мага-бот аразынга кылын хеп кетпес, чуга хө йлең кедер. Тон иштинге кылын хеп хү н херелин мага-ботче эрттирбес, дернп дашкаар ылгалдырбас дижирлер. Алгы тоннуң дү гү н черле будуп болбас, кадыкшылга онза хоралыг деп санап чо- рааннар.

Шаанда шагда Туматтар аалынга чеде бергеш, ө ске кижи мыпдыг чү ү лдү ыяап эскерер. 8 хардан 90 хар чедир назылыг эр кижилерниң бажының дү гү н албан чү лү ү р. Ондан дө ртен хар чедир назылыг кыс кижиниң бажының дү гү н кулакка дең кылдыр чолдайты таарар. Дө ртен хардан ө рү лээрге шуваган- чылай таарар. Узун баш дү гү кижиниң сү лде, сү незининге хора

© helpiks.su При использовании или копировании материалов прямая ссылка на сайт обязательна.