Таан-оол САНДАН 4 страница

чедирер, хө и кү ш чарыгдалып негээр, назын кыскаладыр ди- ж^ирлер.

Чугаазы ү нү п олурар чаш уругга ыяап-ла арыг дыл ө ө ре- дир. Шары-шуру, кижи-кажы дээн чижектиг сө стер ө ө ретпес.

Улуг назылыглар уругларының уруг-дарыын кө ө рде кончуг оваарымчалыг болур. Чаш уруг ө скелеп ыглай бербезин дээш ындыглар. Чаш уруг кижи ө скелептерге, чаштың бодунга азы улуг кижиге-даа багай болуп болур.

Туматтарның ортумак назыны 72 хар. 1800 чылдар ү езин- де Туматтарның ортумак назыны 82—96 хар турган деп, тө ө гү билир кижилер чугаалап чорааннар.

«Аң -мең ө ртектиг чоор, оглум»

Кырган-ачам чагыы ол-дур. Чырык черде кижилер угаан- ныг амытаннар. Аң -араатанда дыл-домак чок. Кижи ышкаш угааны чок амытанны угаан-сарыылдыы ө лү рү п чиир кылдыр бурган чаяап каан. Ол ындыг-ла. Ө лърү п чнген аның ыяап-ла орнаштыг деп, кырган-ачам каш катап мең ээ чугаалаваан дээр.

Аң -мең, куш шуптузу эр, кыс эштиг. Келир салгалын кө - вү дедир, хоратпас дээш олар база тузунда берге амыдыралды кө рү п чоруурлар.

Бурган чаяаны-ла дээш аң -мең ни кайы хамаанчок кырып болбас. Кажан аң наары, чү нү ө лү рери, хемчээлин кө ө р. Мы- йызының адыры 12-ден ө рү, адырлары уяланчак, дө ң мээнде, быктында таң ма базып каан дег ак дү ктерлиг сыын ө лү рер болза, ол ыяап-ла кижи орнаштыг.

Чижпк аң нарда безин орнаш ыяап турар. Чиң ге аң ө лү рү п алган дижик сен. 10—20 хонгаш анай, хурагандан безин ыяап хорамча ү нер. Ынчаар хорамча ү нерге эки. Хө й аң -мең кырып турарга, ооң орну мал-маган, эт-септен ү нмес болза, тоң айыыл- дыг. Ыяап-ла орну келир. Аң чы кижи оваарымчалыг болур. Аң -мең ни таң дызынга чажыын чажып, йө рээлин салып чорааш диленип алыр. Аң оруу кызыл хан. Кырган-ачам чагыы ол-дур.

ТУМАТТАРНЫҢ АЪШ-ЧЕМИ

Тумат курут

Кө шкү н амыдыралдыг чоннар ышкаш, Туматтар сү ттеи кылган чемнерни шуптузун кылып чип чорааннар. Ынчалза-даа курут кылып алырының технологиязы бир янзы. Олар курутту хамык-ла чемнерниң дээжизи кылдыр санап чорааннар. Шаан- да Тумат шериглер курутту ү релип-баксыравас дээш чем кыл- дыр ап чорааннар. Ооң хоолулуг байдалы база эки.

Божаны шү гген соонда, ү р 'болбаанда суук, кевиг эвес тур- да ам кылыр. Курутту мынчаар кылып алыр. Ыяш деспиге ү ш хымыш ншти шү гген божаны каар. Ацаа бир хымыш чиг дү к- тү г-арбай далганын, хооруп каан ү ү ргене далганып, чигир-си- ген дазылыныц хандызын, доскаарда хойтпактыц итпээнден база бир-бир хымышты холуур. Бо чү ү лдернп экидир холуй ту- дуп, мажыыр. Бир эвес суук болза, ү ү ргспе далганындан база бир хымышты холуп алыр. Белеткеп алган холуксааны дукпур- ту хевирлиг кылдыр борбактай туткулааш, азы хсвирлээш, чалгыяк деспиге салгаш, отка дө гээр. Ооң соонда оң гар пжип- ниг деспиге салгаш, хү н караанга кургадыр салыр. Элээн када бээрге, дискеш, ө г дү ндү ү нге, ыш ү нү п тур. ар орукка азар. Ку- руттуң иштинде ү зү сыстып олурда, ү ш хү н эрттирбейн ап алыр. Ү р шыгжаар дээр болза, хө легелиг салгынга база ү ш хү н дургузунда салыр. Курутту шак ынчаар белеткеп ап чо- раан Туматтар ижин, шө йү ндү, кодунуң чиң гс аарыгларыпдан аарывайн чораапнар.

Тогапага (хараачаны ынча дээр. Э. Д. ) кадырган сарыг курутту бичип уругларга сордурар, хемиртир боор чү ве. Дпш- тер дески, дө зү быжыг, ойлур аарыг болбазын дээш ынчаар чемгерер.

Хү нге кадырган куруттуң ө ң ү ак. Чымчак, тоглап турар. Дижи чок кырган кижилер колдуунда курутту ынчаар белет- кеп алыр.

Ынчаар кылып каан курут чпирге, ижин, баар, шө йү ндү нү ң ажылдаары экижпир, бестиг-баарзыктың чем хайылдырар ар- газы улгадыр.

1935 чылдап сопгаар кырган-авам Шокар-Хандываа, авам олар курутту бир янзы кылыр апаргаинар. Арбай далганынын орнунга «курупчаат» дээр далганны, хоюг чигирни бир-бир хы- мыш кылгаш холуп алыр апарганнар. ,

Чодураа далганындан холаан курутту чпирге тырыктады бээр. Чодурааны кургаткаш, оон далганнап алыр. Ол далган- ны курутка холуурун эвээжедир. Чигпр-сиген, улар-оъду хан- дызындан кылган курут ёзулуг эм шынарлыг болур. Курутту чү гле хайындырган сү т божазындан кылыр. Амгы сайзыраң гай ү еде Тумат курутту ыичаар белеткеп алырын аныяк салгалга сү мелексээн ийпк мен. Ортаа Азияның бистер ышкаш мал ажылдыг улустары курут чемин кажан-даа кагбайн чорааннар.

Шахарова кырган-авамның сү ттү ө ремелээри

Кырган-авам сү т хайындырар ыяжын шплип алыр. Дыт- тың чартыландыр чарып каан ыяжын, теректиң кургап калган чө вү рээзин чыгдырып алыр. Сү т хайындырар пажы база ө ске.

У6

Эриинге демнр дегзиптерге эде бээр, кыдат пажы бар. Сү т хайны бээри билек, саарып-ла турар. Кө вү к паш эриинге дең - нежи бээрге, ам соксаткаш, одун бнчеледип ө жү рер. Хып чы- дар чартыларны хү л-биле хө мер.

Сү ттү ң кө вү ү чавызап, сү т кырынга олуруп чорда, ү ургене далганын дески кылдыр бызаар. Ү ү ргене далганы чок болза, ийиги сорттуң ак далганы база ажырбас. Ийи щак болганда бызаан далган саргара бээрге, отту чү шкү ргеш, сү т бү дү ү хай- ны бээрге, ам база далганны кылыннадыр бызаар. Оон отту ө жү рер. Ийи шак болгаш, отту катап кыпсыр. Ол ү еде дал- ган база саргартыр быжа бээр. Сү т чылый бээрге, база катап далган-биле бызаар. Отту ө жү рер. Кежээки сү т саалдазынга чедир ө реме саргара бээр, оон союп кааптар.

Кырган-авам Шахарованың ынчаар ө ремелээн сү дү нү ң кырынга шай согаажының дажын кааптарга, оюлбас болур чү ве. Ө ремези ындыг кылын, согааш дажын ууптар боорга, кырган-авам аажок амыраар чү ве ийин оң.

Ындыг арга-биле хайындырган сү ттү ң ө ремезинге сү ттуң ү скү рү 70 хуу чедир ө ремеге келир. Саржаг хайындырарга 70 хуузу саржаг, 30 хуузу чө кпек болур. Далган каап тургаш ө ремелээн чө кпекти чиирге Дыка амданныг.

Сө ө лгу чылдарда сү т гыртар машина кө ступ келген. Сү т хайындырып шү ү деп турбас, сметана алыр магалыг ү е келген деп турдувус. Шынында хайындырып каан сү т черле экн. До- ра дээрге сү ттү сагган сө ө лү нде тыптып келир микробтарны дораан ө лү рер азы олар хайындырган сү тке катап боттанмас. Бү дү рү лге черлеринге белеткээн сү ттү чогум-на ынчаар кыл- гаш, ам чонга садар болгай. Сметанадан ү нген чө кпекти чиир- ге улуг-ла эки болбас. Машпнага тыртып каан сү ттү ң ааржы- зы, куруду амдан чок, ү зү чок сү ттен чогум чунү алыры билдинмес. Хайындырган сү ттен ижер хойтпаКты кылып алыр. Чалаң сү ттү ң хойтпаа иштинмезин билир бис. Бодум хуумда •сү ттү машнналаан херээ чок, хайындыргаш аъш-чем алыр кылдыр кылза эки деп бодаар мен. (Авторнуң кырган-авазы орус биле алтай хайнаа деп билдинди. Алтайларның сут ай- маандан чем кылыры онзагай болур. Ынчаар хайындырган сү т- тү ң бодун, хойтпаан ижер болза, кедергей амдайныг, хоолулуг чем деп билдинип келир-дир. Э. Д. ).

Хой ө лү рери

Тывалар кө шкү н, мал, чер ажыл-агыйлыг амыдыралының чаң гыс аай болганы-биле чаң чыл, ёзулалдары дө мей. Ынчалза- даа чер-чернии-бнле оларның аразында улуг-даа эвес ылгал-

дар бар. А ындыг ылгалдарны таптыг оваарып кө ө рге, бот-бот- тарындан элээн аң гы талалары хө й.

Туматтар ө ске тө рел бө лү к тывалардан ылгалы чок-даа болза, боттарыныы-биле бир онзагай талалыглар. Чижээ, хой дө герип чиири чоогунда Дус-Даг, Дө ргү н, Шалык сумуларның чону-биле дө мей-даа болза, республиканың тө п, барыын, чө ө н, соң гу кожууннарынга бодаарга, ылгалдыг чү ү лдери-ле хө й. Ам маң аа Туматтарның хой дө герип чиириниң ёзу, чаң чылдарын кө рээлиң ер.

'Гываның мурнуу районнарының чону ышкаш, Туматтарның аъш-чеминге эът чугула черни ээлеп турар. Кыжый чиш кыл- дыр бода соп чиир, ооң кырынга щээр малдың эң шыыраан база ө лү рү п алырлар. Чайгы ү еде чү гле шээр мал эъдин док- таамал чемге ажыглаар.

Ө реге бү рү зү хой дө гереринге ү ргү лчү белен кылдыр мын- дыг чү ү лдерни доктаамал ап чоруурлар. Эът хө мү. Бичежек молдурга, казыра кежи. Ооң эът каар иштики талазы ү ргү лчү арыг чоруур болгаш, чыышкынга ө ң ү нден дашкаар кылдыр ораап каан болур. Хан аксы дээктээр шиштерни кө жү п чоруур- да-даа ап алырлар. Кө шкү н ө глер хан аксы дээктээр чартыны чү ү ден-даа эдип ап болгу дег. Ынчалза-даа ында база-ла ужур бар. Хан дээги шевергин, чараш болур ужурлуг. Ө гнү ң эр ээзи хан дээгин эдип олура, ооң канчаар чазаттынганын шинчилээр. Саң дорт, сү вү р бажы чоорту шевергин чиң гелеп ү не берген болур. Бир эвес ө где кыс уруу бар болза, ол ыяап-ла ө гленир, башкаланыр болгай. Кү дээниң хевир-сыны кандыг болурун эдип каан хан дээги оштаар дижирлер. Кү дээ-хү регенн кө рү ш- тү г болзун деп, Тумат ө г-бү ле канчап бодавас, кү зевес деп.

Ө гнү ң ээзи аргалыг-ла болза бодунуң азырап олурары ма- лынга хол четпезин бодаар. Хой дө герерде чанында кадызын дилээр. Чок болза, аалдар кезип, хой дө герип берип чоруур кижи бар болза, ону ап алыр.

Хой дө герер бетинде бижекти ылап кылдыр шалып, чок болза чидидер. Холду албан арыды чунгаш, ө гнү ң хү н ү нер та- лазынга ө зеп алыр. Хой дө герерде бажын тудуп бээр оол уруг база херек. Хойну ө лү рер мурнунда сирбектеп, хамаанчок сө ө р- тү п болбас. Эът-кежи кара-кө к болу бээр дээш ындыг. Ө лү рер хойну аъттаныр талазындап турупкаш, ажыргы талазының хо- лу-биле будундан туткаш, ойтур каап алыр. Ийи холун хү лү й туткаш, тө ш алдындан чудурук сың а бээр кылдыр чара кезер. Холду баар эъдиниң адаандан суккаш, баш тудуп олурар ки- жиге хой тынмас кылдыр аксын дуй туттургаш, ө зү н ү зе тыр- тыптар. Тындырып болбас: Аксындан хан тө ктү р, чок болза, ү зе сопкан ө стен хол дамчыштыр хан адыптар. Ынчаар ө зеп

турда, хой черле ыыттавас. Ө шкү аЛгыра ^ээр боорга, ойтур ^агган дораан аксын дуй тудар. Ө зээн сө ө лү нде хойнуң ылап ө лү бергенин хынап алгаш, ө гнү ң чү ък баарынга салып алыр. Хойнуң бир талазын чулгуп дооскаш, эът хө мунге чулгуп каан талазын салгаш, бнр талазын сывыра соп кааптар. Ищтин ужулгаш, хан кудар чумур, мө ө ннү ң нштинде чинин улуг-хы- рынче сывыра тудар. Хойнуң иштин пжин сыгар улуска ап бергеш, дус, согуна каап каан хан кудар савагй ханны куткаш, дээс ханны чуура туткаш, хү лээдип бээр. Ханны чү гле ижий аштаан херээжен улус кудар.

Тумат чуртунуң чоогунда Дус-Даг, Дө ргү н, Шалык чону ышкаш шээр мал иштин Туматтар хээндектен тыртпас тү рган дижир. 'Гарбаган иштин ыяап-ла тыртып алыр. Шээр мал нш- тин, та чогум кайы ү ези билдинмес, чоокта тыртып эгелээн дээр. Номнуң автору Т. Сандан база ону бадыткаар. Хой дө ге- рип чиири иштин тыртары болгаш ө ске-даа чү улдерн-биле бир онзагай болурга, номнуң автору эвес, Тумат чурттугЛарның чугаазы-биле мында киирген. Оон ың ай тарбагандан кылыр чемни база олар чугаалап бергеннер. (Э. Л. Д. — ред. ).

Туматтар шагның кандыг-даа берге ү елеринде амыдыралы мырың ай баксыравайн чорааннар. Улуг чут-даа болганда Ча- лаатының хаялыг дагларының арнынга хө кпек анай чудап ө л- бес. Хоолу, Ирбитей, Кадый хемнерниң хаяларында те, чуң ма ү зү лбес. Шынааның ховуларында бора-тоолай курт дег имн- леве.

Тумат ө гге эът кажан-даа ү зү ктелбес. Дө герип чиир хою дө тпе, хураган болбас. Хей-ле тынга хор дижирлер. Чайгы ү е- де хө вээ хураганны мү нчү ктээри база турар-ла. Ынчангаш чайгы ү еде «изиг ханнаар» хою хоомай болбас. Дө герген хою- нуң албан дү лер эъди турар. Тө жү сакпаа-биле кады, хендир- бе, мойну, ээгилиг хол.

Баштай-ла суук ханны (чумурга кудар хан) эзнп келир. Ооң дараазында деъс хан (мө ө нде хан). Суук ханны изигге чиген сө ө лү нде, хой дө герген кижи ижин тыртар ажылче ки- рер. Ө кпе, баарны, бестиг-баарзыкты, арткан шө йү ндү лерни, хырынны кады нйи бижек-биле деспиге кыргыптар. Ону тус черниң чугаазы-биле ижин тыртар деп чугаалаар. Ижин тыртары база бир онзагай мергежил. Шалыпкын болгаш ү ү ре- дир хээр. Тырткан ижин белен болу бээрге, аякка согуна, дус каггаш, мү ннү ң ү зү н ынаар куткаш, тырткан кырынче каггаш, холуй былгаптар. Бир эвес дө герген хойда чаг эвээш болза, бү ү рек чагларын кады тыртыптар. Бир эвес эмин эрттир ү с- кү р болза, дестиг ханны база холуптар. Мал арган ү еде ханны тыртканга холувас. Семисте албан холуур.

Ө гнү ң эр ээзинге суук хан аксын саЛыр. Ө лү рген кижп чү - ректи эзип келгеш, хой бажы тудуп берген кижи-биле ө стү до- раан ү лежип чиир. Ө лү рген кижи боостааны деспиже кады чо- рутпайн ап-даа ап болур. Боостаапы кезери шың гыы чурумнуг. Боостаа моюнда тудуш эвес чоруур. Читке кырының эъдин моюнга хевээд арттырып каар. Мону моюннуң хө нези дээр. Ху- раганны хө нээри дээн чижектиг. Ынчангаш моюн ээлеринге ыяап артып калыр. Малының хө нээн ө ске кижиге бербес деп чаң чыл ол.

Эътти салырда база-ла шаг шагдан дамчып келген ёзу- чурумну шың гыы сагыыр. Бир эвес ө ө нге аалчы, анаа таныыры кижи орук ара хоначалап, кире-даа дү шкен болза, Туматтар изиг хан-биле хү ндү лээрлер. Бо таварылгада хойнуң тө жү н аалчызынга салыр. Кара-мү н ижиксээш, изиг хан чиксээш ийикпе айда бирден эвээш эвес ө зеп чиир хоюнуң тө жун кады- ларының бнрээзинге салыр. Ү ш ө г дижик. Ү е-черге улус дижик. Бо удаада хой дө гергеш, тө жү н бир ө гге салгаш, дараазында хой дө гергеш тө жү н ө ске ө гге салыр. Хү ндү ткелдиң чаң чылыи сагыыры ол. Ийи ө г кады чоруур. Бирээзи ачазының, ө скези оглунуң. Ачазы сугга хой дө гергеш, тө жү н оглунга салыры ал- бан эвес. Назы-хары бичии кижилерни херек чок черге хү ндү - ге чаң чыктырбас деп чү ү лдү Туматтар тергиин сагыырлар.

Хой дө гергеш, пашка дү лбес чү ү лдер база турар. Саргыяк- ты ижпн ашташкан, хой кадарып чоруур кыс уруг азы оол чи- нин аштап, чуггаш отка олдораан ө рттедип чиир. Чааскаан база чивес, ө скелерге албан сартыктаар. Оон башка хой кадарып чорааш, туманга аза бээр сен деп чагыг бар.

Хой ө лү рген кижи тө штү кескеш пашче сугарда, тө ш ба- жын халаң нады кезип каар. Эзип келгеш, ө гнү ң ээзинче деспи- зии сунарда, тө ш бажын одура кескеш, отче каар.

Дө герген хоюнуң Эъди орту кирип чорда, чө ремени ө ске эът-биле кады дү лер. Ижин чиксээрин мооң -биле базырарының аргазы-даа болгу дег. Кургулдай база ынаада астынган турар. Чамдыкта кө ске хө ө п чиир. Адак соонда башты ө рттедир, дуюг, керзең, эмигни хаарып тургаш мү н кылып, баш мү нү н хонак, тараа-биле быдаалааш ижер. Ол база чоннуң чиксээр чемп- дир. Башка молдурук кады келир. Ө рттедириниң мурнунда ону адыра кезер. Баш хайнып турда, аалга ө ске аалдан бичии уруг келген болза, ужур дээш албан амзадыр. Баш хайындырган черге келген чаш кижи аас-кежиктиг деп сү зү глээр чон.

Тарбагандан чем

Чалааты Таң ды-Уула сынында эң -не тарбаган одарлыг черлерниң бирээзи. Шаанда аң аа тарбаган ү зү лгенин улуг на-

зылыглар сагынмас дижир. Эртксн чү с чылдың бежен чылда- рының ортаа ү езинден бээр Чалаатыга тарбагап ховартаза-хо- вартаза, сө ө лү нде мырың ай когу ү зү лген. Чоокку чылдардан бээр тарбаган ында кө вү деп, эки ө зү п турар. Туматтар тарба- ган аң наарынга кончуг мер^ежээннер. Кайы хамаанчок ижээн часпарлай бербестер. Тарбаганны ө лү рер хуусаазында аң наар- лар.

Тарбаган хой-бплс дең ге семириир. Хураган иезп хой хан аксы чеде берген болза, кө гү ү лени база ө лү рү п чип болур. Тар- баганның дү гү нү ң бажы чаа-ла карарып олурда, ол чер улузу ону «кара дарпылдай» берди дижирлер. Ол ө йде тарбаганны «бооп-чиир» дээр.

Чаа-ла дарпыл дү ктей берген тарбаганны ө лү ргеш, кежин сойбас. Аксының чырыын алгыды ө рү пкеш, ө к, дылын ужул- гаш, аас дамчыштыр тарбаганның улуг сө ө ктерин сывыра соп эккээр. Иштин ужулгаш, чинин арыглап кааптар. Одагга даш- тарны кызыдыр пзиткеш, тарбаганның иштинче киир каап, ак- сын, ижин ужулган черин так дээкгеп алыр. Дү гү н отка хуюк- тап олургаш, кончуг таптыг кылдыр быжырар. Дашты болу бээрге, иштин чарыптарга даштар соой берген болур. Даштып чалбыраашка хуюктап, кө ске хаартыр дө гепкен болгаш, тар- баган эъди быжа бээр. Иштинде мү ннү аң гы куткаш аартаар- га, ол дег амданныг мү н кандыг-даа малда чок. Эъди база чаа- гай амданныг. Мону «бооп-чиир» деп, Туматтар адаарлар.

Тарбаган семирий бээрге, дү гү база четчип келир. Ижээрип манап, какпа салып тургаш тарбаганнаар ү е келир. Семис тар- баганны ө лү ргеш, пштнн сып, аштааш, ижинге хамаарышкан эътти дү лгеш, согуналап, • дузааш тыртыптар. Ол дег чаагай чем белен турбас.

Тарбаган эъдин мө чү лей кескеш. улуска салыры база бир чурумнуг. Ужазы, холу, буду, ооргазы, ээгилери, тө жү дээш баар. Эң -не хү ндү лү г эъдин «саң гылыыр» дээр. Союп каан тарбаганның чырыктарындан куду кезнп бадырар. Тө жү н база ээгнлер чү зү ндеи адыргаш, шандырын буттар эъдинден аң гы- лай кезер. Мону ынчаар адаар. Эң -не чиштиг чери ол деп Ту- маттар чугаалажып, хү ндү лексээн кижизинге саң гылыырын салырлар.

МАЛ-МАГАННЫҢ ИМ-Д ЕМДЕКТЕРИ

Тывалар малын ыяап-ла имнеп демдектээрлер. Колдуунда- ла шээр малдың кулаанга имнеп каарлар. Туматтарның чылгы малының демдээ бү гү тываларныы дег болза-даа, ында моол аймактарныы-биле дө мейлешкектери база тургулаар. Тумат чылгыга баарга, кандыг-даа демдек баскан мал чоруур. «Кижи-

лерниң арбай, суму, кожууну ө скерли берпп болур. Малының демдээ кажан-даа ө скерилбес»—деп, 'Гуматтар чугаалажырлар.

Туматтар чылгызынга колдуунда торума деп демдек ба- зар. Торума деп демдектиң тыптып келгенин Туматтар тоолдап чугаалаарлар.

«Шыяан ам! Дээс-Далан суг шалбаа, Хар-Хыраа сыны тейжнгеш турар шагда чү вең иргнн. Туматтарның эң байының чылгычызы соң гу чү ктен хеп-хенертен келген чоткан-шуурган- га таварышкаш дегдирген. Кү скү кара челбиктпң сагьгжы ба- гай болгайы ол ыйнаан, ооң ынчан дсриди мунуп чораан аъды- даа, боду-даа сырынгыдан шыдашпайн барганнар. Чылгычы калырда сес харлыг оолдуг гурган. Кара кулуннуг кара бези им-демдек бастынмаан чү ве-дир. Байның хө й чылгызының дем- дээн базар эвес дээш, аныяк чылгычы чаң гыс бези аскыр ө ө р чеде бээрин бодап, безпнгс демдек-даа баспаан чү вең пргин.

Оол-даа бир эртен кулуну богба чоокшулап олурарын би- лип, бези-бнле кулунунга демдек базып алыр бодай берген. Кандыг демдек базып алза эки пргн деп боданып турда, аалга аъттыг кнжи чортуп келген.

— Кара кулунум ам кү зү и богба шаа чедер деп барды. Кандыг демдек базып алыр чоор деп боданып тур мен. Чү нү чугаалап болур силер? —деп, сес харлыг оол улуг кижизиг ай- тырган иргин.

— Эрги сумуң ады чү ү нйнк, оглум? —деп, ашак айтырган. Бичии оол чү гле бажын чаяр болган. Адазының адын айтырарга база билбес мындыг. Авазының адын айтырган.

— Авам дө ө ол инек саап тур. Адын Долума дээр — деп, оол ам-на харыылаан иргин.

— Даарта дораан сең ээ демдек эккеп бээр мен, оглум— деп, ашак оолдуң авазың ың бө ргү н топтап кө рү п алгаш чугаа- лаан.

Дарган ашак аалынга келгеш, Долуманың бө ргү нү ң майыын черге чуруп ап, демдекти ол олчаан кылдыр соккаш, эртенинде оолга эккеп берген.

— Чээ, оглум. Демдек бо-дур. Ооң ады Торума эвеспе — деп, оолдуң авазының адын ойзу -адааш, кара кулуну аскыр ө ө р чылгы четсин, арбан, сумуң чү с-чү с чылда Торума деп дём- дектиг чорзун деп йө рээл салган дижир.

Ол ынаар аалынче чана берди, а мен Тумат чуртумда Тес- Хем аксы шынаада муң кара чылгымдыва аъттаныптым».

Бичии оол кара безин, кулунун Торума деп демдек-биле демдектеп алган. Дарган ашактың йө рээли база бү дү п, оол удавайн аскыр ө ө рү чылгылыг болу берген. Оларда даң ды-ла Торума демдек баскан.

Туматтарның Торума деп демдээ ынчаар тывылган. Ын-
дыг демдек чү гле бларның чылгызынга чоруур.

Туматтарның кожа-хелбээ чону баяттарның чылгызынын,
демдээ хаалга. Моолдуң Успа аймааның Тес сумузунуң баят-
тарының чылгызының демдээ ол. Ол-ла аймактың Тавыс суму-
зунуң дө рбеттерниң малының демдээ ай биле тегре. Кү рү невис-
тиң сү лдезиниң хевири деп олар чугаалаарлар. Ынчаарга
Улаан-Кум чоогунда «Тараалаң » деп суму бар. Оларның малы-
ның демдээ алага. Алаганы дедир базып каарлар. Дө ң гү р-Ту-
маттар дө рбеттер апарганнар. Малының демдээ Тумат бис
дээрзин кө ргү зү п чорзун дээш ындыг бис дижирлер. Дө ң гү р-
лерниң малының демдээ муң гаш баштыг алага. Ону чү гле
дедир баштандыр базып алырлар.

Чоокку тө ө гү ден бээр Туматтарның малының демдектери
янзы-бү рү болу бергилээн. Муң гаш баштыг алага, маска, согуг.
Адыр баштыг алага, маска, согуг. Кошкар, серээ демдектер
база бар болу бергплээн.

Алага демдек эгезинде Туматтарга мындыг янзылыг тур- ган. Масканың илдиргезин дарганнар согарынга белен болзун дээш ап каапкан хирелиг. Масканы аскыга азып каарының чу- руму дег, маска демдёкти илдиргезин ө рү кө рү ндү р базар.

Алага демдектерни Туматтар согуг дээрлер. Ө ске черде тывалар маска, алага дээр. Хемчик улузунуң серээ, Оюнйарның кошкар деп демдектерин Туматтар чылгызынга баспас чо- рааннар.

ТОС СОГАРЛАР

Бодумнуң ада-ө гбе ызыгуурум дыка ү р сурагланып, айтыр- тынып ап чорааш, тодарадып эккелдпм. Ачамның ачазының ачазын Тумат Чамый оглу Чыгакчык дээр. Ол 1804 чылда тө - рү ттү нген. Ооң кадайы Улуг-Хемниң Барык Кыргыстары уктуг, тө рел-дө ргү лү н ылавылап шыдавайн бардым. Ачамның ачазы- ның (мээң кырган-ачамның ) ада-иелерп ол-дур. Тос оолдуг Чыгакчыктың улуг оглу Чанзын, мээң кырган-ачам, 1865 чылда тө рү ттү нген, шола ады Улуг-Согар. Ачамның сес дуң мазын маң аа адап каайн. Лопсаң, Идам, Чавал, Доспаң, Кечил, Бал- дыр, Согар-оол, Ө ң гей. Оларның шолалары база-ла Согарлар. Тумат ө гбелерим канчап Согарлар болу бергенил? Ол узун тө ө гү.

Амбын ноян бү гү Тываның тогус одагалыг дү жү лгезин ээлеп алган ү езп. Иоян авазының кады тө рээн дуң мазының оглу Тумат Борбак-оолду Кара-Чыжыргана кожуун* чагырык- чызынга олуртуп каан. Тываның Моол-биле кызыгаарын ха- рыылаар, Хачы-Оруунда ө ртээлдерни хайгаараар чанчын эрге база катай тывыскан.

Кара-Чыжыргана кожууннуң Хоолу сумузунуң кара баш- тыг албатызы Тумат Чамый оглу Чыгакчык тос оолдуг, бө дей ө гге бора-бү дү н чурттап орган пргпн. Мээң кыргап-ачамның ачазы-ла болгай. Алыс боду аң чы-мең чи, ү е кандыг-даа берге болза, чудуруун чудук алдынга суп алгаш олурар кижилерге дө мейлешпес кижи болду. Ооң оранны одурту кылаштап, дө рт оглун эдертип алгаш аан, амыдырап, ажы-тө лү н бут кырынга тургузуп кааны ону херечилеп турар.

Бир-ле хү н Хоолу сумузунуң чаң гызы дү жү меттерин эдер- тип алгаш Чыгакчык ашактың бө дей ө ө нге эжиктедип кирип келгеннер. Амбын ноянга ү ндү рү г тө левейн, Барык Кыргыста- рынга ө лү к-кежиң берип турган сен деп яла онааганнар. Ча- лаатының аң чызы ашактың чаагынга шаагай хө мү ү жен катап дү шкен. Борбак-оол чанчынның чарлыы чү ден кадыг-дошкун болган. Чыгакчыкты суму девискээринден ү ндү р шө лү ү р. Эжен хаанның чарлыындан эрткен чү ве бар эвес, оолдарының дө ртү н эдерткеш, кадайының чурту Барыкче чадаг базып ажыпкан- нар. Барык аксынга катаат-чуржааттарының аразынга бир кышты эрттирип алган. Амыдырал байдалы чогумча чок болур-

га, Чыгакчык бир хү н чарын салган. Хү н бадар чү кче углаар болза, амыдырал экижиир деп чарын сө глээн. Улуг-Хемни куду баткаш, Хемчикги ө рү чоктааш, чарын салып тө лгелээрге, амы- дырал оруу оон-даа ырак, мурнуу чү кче угланган. Шашпаал сынын ажыр баскаш, Ак-Тумат-Тайгазынга кээп, Шегетей хем- ге доктааганнар. Одар-белчиири кайгамчык, суг-суггаттыг борбак эзим адаанга чадыр ө г тип алганнар. Чарынактың гө л- гези маң аа доктаарын айтып берген. Амыдырал чү гле тарба- ган ацда болган. Ону тудуп алыр хер-херексел бар эвес, гар- баганны кызыл хол-биле соп аң наар арганы олар ть. п алган- нар. Тарбаган кончуг кажар аң болганда, ону хол-биле аң наары тергиин нарын. Адашкылар кежээки одарда тарба- ганнарны таптыг кө рү п алырлар. Кире берген ү ң гү рү нү ң аас- тааштарын дуглааш, чаң гызыи арттырып каарлар. Эртенги одарда тарбаган ү нү п оъттай бээрге, ү нген ү ң гү рү н дуглааш, дедир сывыртааш, ү ң гү рден ийи будундан ушта соп келир. Ап чорааны ыяжын тарбаганның моюн дө зү нге салгаш, ийи буттап так баскаш, тарбаганның нйи будундан шеле согар. Ө зү до- раан ү стү бээр, хилинчектенип-даа чытпас. Тарбаган аң ның бажынче соп, хан ү ндү рү п болбас деп, Туматтарның бпр са- гыыр чаң чылы-дыр. Тарбаган аң ның бажынче соп, хан ү ндү - рү п хилинчектээр болзуң за, чатка сени оюп эртпес, кем-херек ү ү лгедикчизи деп, оран ээзи каргыш салыр.

Ашактың оолдары белеткеп алганы ү ң гү рү нге дан бажын- да кээп, салгын ү игү рден кээп турар талазынга чаштынып ал- гаш, оъттай берген тарбаганны ыяап-ла ө лү рү п алырлар. Ше- гетейлер, Каргы, Тоолайлыг чурттуг чон тарбаганның эъдин, чаан, кежин аажок ү нелээр. Чыгакчык адашкыларның чыдарынга ү нген-кирген чону ү зү лбес, оолдарнын аттарын ада- вас, чү гле Согарлар дээр апарганнар. Тумат Чыгакчыктың ажы- тө лү нү ң ат-сывы моон укталган. Ашактың Чалаатыда артып калганы беш оглун сө ө лү нде база-ла Согарлар деп чону адаар.

Чыгакчык оранны одурту кезпп чорааш, Мө ң гү н-Тайгага ү ре-садызының ук-дө зү н тывылдырып, хары чондан тө рел тыр- та берген. Эдертип чораан оолдарының ортуну Кечил Мө ң гү н- Тайга Донгактарының кү дээзи апарган. Улуу Чанзын сыын азырап турар Шокар-Орус деп ашактьпг Хандээ дээр уруун ка- дайланган Бичии оглу Согар-оол Сааялар кү дээзи.

Тумат Чыгакчык ашактың амыдыралы бир янзы апарып, тарбаган согарын кагган, мал-маган ажыын кө ө р ажылдыг, ажы-тө лү нге дузалажып, чазаныр дээш чү нү кылбазыл. Чү гле аң наарын кайын каар: кү с келир — дииң, кпш, дырбактыг дээш- ле чоруп бээр. Чылдар эрте бергенин чымыштыг кижи кайын билир. Чыгакчык ашактың уруг-дарыы ө скен. Согар Чанзын ог-

-15

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 7 8 9 10 Следующая ⇒